Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1870-1937)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан

(1870-1937)

Әлихан Бөкейхан – ірі тұлғалы қоғам әрі мемлекет қайраткері, ғалым.
Ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі әрі теоретигі.Қазақтың тұңғыш саяси партиясы
– Алашты ұйымдастырып, дем берушісі әрі Алашорда үкіметінің төрағасы.
Әлихан 1870 жылы бұрынғы Семей облысының Қарақаралы уезінде туған.
1879-1886 жылдар аралығында Қарқаралыдағы қазақ балаларына арналған
мектепте оқыған.
1883 жылы Омбыдағы төрт жылды техникалық училищеге түседі. Онда
дворян, дінбасы қызметкерлері мен қалалық балалар оқитын. Ол кезде жат
жұрттың, бұратана халықтың балаларын оқуға қабылдамайтын.
Мұндай оқу орнына тек талабы тас жарған қырдың қыран қанатты
ұлдарының ілуде біреуінің ғана қолы жететін.
Сондай ұлан Әлихан осы училищені өзінің ерен қабілетінің арқасында
оқып бітіріп, таудай талабымен Санкт-Петербургтегі орман институтына
түседі.
Студент кезінен бастап, көбінесе саяси әдебиетті оқып-үйренуге зейіні
ауады. Студенттік толқуларға да белсене қатысады.Өзінің зеректігі сонша,
жас кезінде-ақ Ресей империясының сол уақыттағы саяси және әлеуметтік
жағдайын көкірегіне тоқи бастайды. Сол арқылы өз халқының екі жақты езгіде
отырған хал-күйін де сезіп, одан қалай құтылудың жолдарын іздейді...
Әсіресе, ұлты үшін жанын пида етуге даяр Әлиханды оқу-білімнен
мақұрым қалып, қиянда қияметтік тұрмыс кешкен, феодалдық-рулық айтыс-
тартыстан аса алмаған, патшалық Ресейдің тепкісінде тұрған туған халқының
тағдыры толғандырды.
Студенттік кезден бастап, оның аты-жөні жандармдардың қара тізіміне
ілінді. Осыдан соң-ақ, оның ізіне түсіп, аңду басталды. Сол аңду мен
бақылау 1917 жылға дейін үзілген жоқ. Институтты бітіргеннен кейін Әлихан
Бөкейхан Омбыға оралды. Мұнда ол Ф.Л.Щербиннің экспедициясына қатысып,
Оңтүстік-Батыс Сібірде зерттеу жүргізеді. Бұл үкіметтік саясатпен
ұйымдастырылған экспедицияның мақсаты – Орталық Ресей аймағындағы
шаруаларды Сібірге көшіріп, орналастыру еді.
Бұл 1822, 1824 ж.ж. патша өкіметінің құйтырқылығымен хандық
басқарудың болыстық билікке көшкен кезі еді. Осы мақсатпен кіші және орта
жүз қазақтарының жері, былайша айтқанда, Тұранның үлкен бөлігі жай
империяның қарамағына ене бастады. Енді Ресей империясы Тұранды түгел билеп-
төстеуге тырысып бақты. Мұндағы алып өлкені мекендеген халықтардың бәрін де
империяның иелерінен төмен сатыда тұрған ұлттар санатына қосты. Осыдан
барып орыс емес басқа халықтардың көзі ашық ұлдары менменсіген империяның
билеушілеріне қарсы бой көтере бастады. Ресейдің барлық аймағында халықтық
қозғалыс басталды.
Әлихан ғана емес, сол кездегі саяси сауатты, озық ойлы зиялылар
қауымының өкілдерінің бәрі де Ресей империясының бұл шовинистік пасық
пиғылы аз халықтардың тілі мен мәдениетін жоюға апарып соқтыратынын сезіп,
түсіне бастады.
ХХ ғасырдың басында Ремей үкіметі Сібір мен Түркістанға кең көлемді
зор көші-қон саясатын жүргізді. Қысқа мерзім ішінде миллиондаған орыс
щаруаларын Ресейдің ішкі губернияларынан шұбыртып осы мекендерге көшіріп
үлгерді.
Мәселен, 1905-1906 жылдары бұл аудандарда жаппай көші-қон ұйымдары
құрылды. Олардың бәрі де Петербургтегі орталық басқару аппаратына бағынды.
Орталық ол аудандардағы ұйымдарға қоныстанушылар үшін ыңғайлы
мекендер тауып, оларды орналастыруға барлық жағдайларды жасауды міндеттеді.
Ең бастысы, бұл өлкелерде көші-қон, жер қоры құрылды. Ол қор, әрине,
қазақтардың атамзаманнан жаз жайлауы, қыс қыстауы болған шұрайлы, сулы,
нулы құтты атақоныстары еді. Соларды күштеп тартып алып, өздерін құм-
шөлейтті, сартап далаға тықсырды.
1917 жылдың бір өзінде қазақтар 45 млн. десятина құнарлы жерлерінен
айырылды. Империяның ішкі губерниялардан лек-легімен аударылғандардың
қиянатынан қазақтардың жан бағып отырған жері мен көшпелі мал
шаруашылығының күйзеліске ұшырауы басталды. Бұл саясаттың тағы бір
кесепатты-салдары – Қазақстанның ұлттық құрамын түбегейлі өзгертіп жіберді.

1897 жылғы халық санағы бойынша Далалық өлкедегі орыс тұрғындарының
үлесі 20٪, ал 1917 жылы 42٪ болды. Осы кезеңдерде ауылдағы қазақтардың өсуі
17,6٪ болса, ол кездегі орыс шаруалары мен казактардың өсуі 4,5 есеге
көбейді.
Осылай бұрын болып көрмеген патша өкіметінің жанталасқан отарлау саясаты
қазақ бұқарасының қатты наразылығын туғызды. Халық басына туған бұл
қасіретті алғаш түсініп сезген, сергек санасы қалыптаса бастаған ұлтымыздың
жас зиялы қауымы болды. Сол кездерде оларды өз соңына ерте біліп, көсемі
атанған Әлихан Бөкейхан есімін естімеген қазақ жоқ еді.
Оның халық арасында атағы жайылып, елдің шын қамқоры болғандығын ең
әуелі ұлт-азаттық қозғалыстың ой-мақсаты айқындаған қызметінен танимыз.
Сонымен бірге ең дертті мәселе – жер стратегиясы жолындағы күресі тарих
ұмытпайтын істер еді.
Ғұлама жазушы М.Әуезовтың бейнелі сөзімен айтсақ: “Қазақтың еңкейген
кәрі, еңбектеген жасынан түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз
денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей шиыршықталған етек –
жеңін жиғызған “Қазақ” газеті болатын!”.
Осы тарихи кезеңдерде, 1913-1918 жылдары, Орынборда шығып тұрғанда бұл
жалпыхалықтық үнқағаздардың редакторы әрі баспагері Ахмет Байтұрсынов
болды. Бұл көрнекті қайраткер, жан-жақты, сан-салалы білімдар ғалымның
тілеулестері, сенімді серіктері Міржақып Дулатов пен Әлихан Бөкейхан сынды
демократиялық интеллигенцияның ірі өкілдері де қазақтың жоғын жоқтады.
Халқымыздың осы үш арысының ұлттық сана-сезімімізді оятып, рухани
мәдениетімізді қалыптыстырып, оны дамытудағы орасан еңбектерін бағалау –
асыл парызымыз.
Үш алып шығарып тұрған “Қазақ” газеті 20-жылдары жалпы ұлттың ойы мен
пікіріне жарқын сәуле болып себілді.
Өз бойларындағы ақыл-ойын, өнер-білімін, жігер-қайратын, қоғамдық
саяси қызметін, шығармашылық бар өмірін қазақ елінің болашағына арнаған
Бөкейханов, Байтұрсынов, Дулатов сынды үш арыстың еңбектері енді жанды.
Істеген істерінің жемісті мақсаты сол, олар артынан ерген ұлттық зиялы
қауымның тұтастай жас буын, жаңа ұрпақтарына өздерінің ізгі өнегесін
тигізді.
Ұлттық-демократиялық интеллигенцияның негізгі іс-қайратының жемісі –
Алаш партиясы еді. Ол 1917 жылы Орынборда өткен жалпы қазақтың бірінші
съезінде құрылды. Бұл – қазақ халқының тарихындағы ең алғашқы саяси партия.
Оның іс – мақсаты қазақ халқының тең құқықты, тәуелсіз ел болуына арналды.
1917 жылғы ақпан төңкерісін ұлттық зиялы қауымы демократиялық жаңару
деп ұқты. Сөйтіп, Уақытша Үкіметке жан-жақты қолдау көрсетті. Осы жылдың
көктемі мен жазында зиялы қауымдардың белсенділігінің арқасында облыстар
мен уездерде қазақ комитеттері құрылды. Олар кейін Алашорда үкіметінің
жергілікті органдарына айналған.
Осы саяси партия мен қазақ комитетін құрып, ұйымдастыру ісіне
басшылық жасаған Әлихан Бөкейхан. Ол сонымен қатар Уақытша Үкіметтің Торғай
облысындағы комиссары әрі Түркістан комитетінің мүшесі болды.
1917 жылғы желтоқсанда екінші жалпы қазақтық съезд өтті. Онда
Алашорда үкіметі құрылды. Оның өкілі болып Әлихан Бөкейхан сайланды. Осы
съезде демократиялық Ресей федеративтік республикасының құрамында Алаш
автономиясын құру жөнінде шешім қабылданды.
Қазақ мемлекетін қайта құруға ниеттенген қозғалыстың басында тұрған
сан-салалы ғалым, терең ойшыл Әлихан Бөкейхан ағартушылық рухты көкседі,
ол оқу-білім жолында өз халқына өлшеусіз еңбек сіңірді. Сондықтан да болу
керек, ол ұлы француз революциясының түпкі ой-мақсатына үлкен құрметпен
қарады. Ол былай деп өнегелі сөз қалдырды: “Бостандық, теңдік, бауырластық
деген ұрандар дүниеге ХVІІІ ғасырда пайда болды. Оларды жалындата жар
салған Францияның саяси қайраткерлері. Осы ізгіліктерді іздегендер қаласа
біздің Құраннан, Інжілден, Будда ілімінен, Л.Н.Толстойдың философиясынан да
таба алады. Шын мәніндегі шынайы бақыт пен махаббатқа деген жол соларда.
Басқа жол жоқ. Бұл жолдан тайғандар жауыздыққа тап болумен пара-пар”.
Әлихан Бөкейхан – қазақ халқының сол кездегі әлеуметтік сезімдері
мен көңіл-күйін, ұлттық мінез-болмыстарын, тұрмыс тіршілігін, қоғамдық-
саяси жағдайын терең зерттеушілердің бірі.
Ол өзінің бұл зерттеуін кеңес өкіметі тұсында да жалғастырды. 1926
жылы КСРО Ғылым академиясының Президиумы оны Қазақстан бойынша эксперт етіп
тағайындап, одақтық және автономиялық республикаларды зерттеу жөніндегі
айрықша комитеттің құрамына енгізеді.
Әлихан Бөкейхан - Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері. Ол кезінде
Ресейдің Земство мен қалалық қайраткерлерінің съезіне депутат, ал Семей
облысынан бірінші мемлекеттік Думаға делегат болып сайланды. Сондай-ақ
Ресейдің мұсылман тұрғындары съезіне де қатысып, І мемлекеттік Думаның
мұсылман фракциясының бюро мүшесі болды.
Әлихан Бөкейхан көп оқыған, жан-жақты терең білімді азамат еді.
Орманшы-ғалым, тарихшы, этнограф, экономист, мал шаруашылығы ісінің білгір
маманы ретінде ғылыми-зерттеу істеріне және қоғамдық-саяси өмірге белсене
араласты.
Әлихан Бөкейхан - қазақ ауыз әдебиетін де зерттеген көрнекті ғалым.
”Қарақыпшақ Қобыланды” дастанын терең талдаған зерттеуі мен кезінде тыйым
салынған басқа да ойлы, құнды еңбектері мол. Ә.Бөкейханның өмірі мен
қайраткерлік қызметін зерттеумен айналысқан Оксфорд университеті ғалымының
пікірінше, “Ол қазақ баспасөзі мен әдебиетін дамыту жолындағы өзінің
зерттеулері арқылы көрнекті орын алады”.
Әлихан Бөкейханның шығармашылық мұралары да өз зерттеушілерін
күтуде.Көптеген жылдар бойы олар тыйым салынып, халықтан жасырын сақталды.
Туған халқы үшін абыройлы іс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.