ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОТБАСЫ МЕН ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЖЫРАСУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
С.ғ.д.,_____________ Бағдарлама көшбасшысы
Иманбекова Б.И.
______________ 2022ж.
Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдары: балаларға алимент төлеу бойынша мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В050100-Әлеуметтану білім беру бағдарламасымамандығы бойынша
Орындағандар Тұрсынхожа Гүлназ
Сейсембек Дилназ
Нарат Надиа
Ғылыми жетекшісі
Саяси ғылымдарының кандидаты Сарсенбаева Ж.Г.
Алматы 2022
Қысқаша түйіндеме (аңдатпа)
Ал отбасы институты экономикалық дағдарыс жағдайында айтарлықтай ең осал болып келеді, бұл өз кезегінде қоғамның назарын және әлеуметтік қолдауды қажет етеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі ажырасу санының өсуіне байланысты әлемде және біздің елімізде байқалатын демографиялық тенденциялардың болуымен анықталады. Олардың үлес салмағының артуы, ең алдымен, балалы отбасылардағы ажырасулар санының өсуіне, некесіз туудың көбеюіне байланысты. Отбасылық ажырасудың экономикалық стратегияларын әлеуметтанулық зерттеудің өзектілігі толық емес отбасылардың әлеуметтік-экономикалық қолайсыздығы олардың әлеуметтік мәртебесінің орнықсыздық салдары болып табылатындығында және тиісінше оларға қоғам тарапынан жеткіліксіз көңіл бөлінуіне байланысты артып отыр, мемлекет пен қоғам, сондай-ақ әлеуметтік саясаттың тиімсіздігі әсер етеді. Дипломдық жобаның теориялық және әдістемелік негіздерінің ерекшелігі зерттеу объектісі мен пәнімен анықталады, өйткені отбасы тұлғаны қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт ретінде басқа адамдармен өзара институттар мен процестерде әсер ету жағдайында зерттелуі керек. Отбасы арқылы негізгі адамгершілік құндылықтар беріледі, мінез-құлық үлгілері қалыптасады, рухани және жеке тұлғалық қасиеттердің негіздері қаланады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОТБАСЫ МЕН ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЖЫРАСУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
1.1 Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ АЖЫРАСУ БОЙЫНША ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ: БАЛАЛАРҒА АЛИМЕНТ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсері: ажырасудың әлеуметтік салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Қазақстандағы ажырасу кезіндегі алимент төлемдердің ерекшеліктері мен ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...44
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаны зерттеу өзектілігі
Ажырасу үрдісінің артуы демографиялық жағдайдың нашарлауына, туу көрсеткішінің төмендеуіне және толық емес отбасылардың пайда болуына әкеледі. Бұл тақырыптың өзектілігі мынада: некедегі адамдар арасындағы қарым-қатынас жеке индивидуалды болса да, сонымен бірге олардың жоғары әлеуметтік мәні бар. Мемлекеттің болашағы осы қатынастарға байланысты, сондықтан олар ерекше қызығушылық тудырып, мемлекет пен қоғам тарапынан алаңдаушылық тудыруы тиіс. Қоғам мен мемлекет ажырасудың азайып, отбасы-неке қатынастарының болашақта ажырасуға әкеп соқтыратын жанжалды жағдайларсыз дамуына мүдделі болуы керек. Қоғамда отбасы институты ең маңызды сала болып табылады. Себебі ол қоғамдағы саяси жүйе, дін институты сияқты қоғамдағы өзгерістердің маңызды белсенді қайта құру мәселелеріне жауап береді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері қоғамдағы үлкен әлеуметтік өзгерістер болды, сонымен қатар отбасы институтының құрылымдары мен әлеуметтік белсенділігі мен рөлдері де артты. Қоғамдағы болып жатқан экономикалық өзгерістер әлеуметтік қолдауды қажет етеді. Әлемде болып жатқан демографиялық өзгерістер, сонымен қатар отбасы институтына қатысты ажырасу санының өсуіне байланысты көптеген өзгерістер енді. Күннен арта отбасындағы ажырасу мәселесі артып келеді, оның себебін әлеуметтанушылар бірнеше себептермен анықтауда, ең маңыздысы некесіз туудың көбеюіне алып келуде.
Отбасылық ажырасудың зерттеудің өзектілігі толық емес отбасылардың әлеуметтік-экономикалық қолайсыздығы олардың әлеуметтік мәртебесінің орнықсыздық салдары болып табылатындығында және тиісінше оларға қоғам тарапынан жеткіліксіз көңіл бөлінуіне байланысты артып отыр, мемлекет пен қоғам, сондай-ақ әлеуметтік саясаттың тиімсіздігі әсер етеді
Отбасы институтының мәселелерін шешу отбасы ішіндегі қарым-қатынас механизмдерін зерттемейінше мүмкін емес. Бұл қарым-қатынастардың сипаты мен тұрақтылығы отбасының психологиялық климатымен байланысты және балалардың да, ересектердің де дамуына сәйкес әсер етеді. Осының барлығы отбасы жағдайын үнемі қадағалап, мемлекет тарапынан отбасына әлеуметтік көмек көрсетудің тиімді шараларын әзірлеу қажеттігін дәлелдейді.
Сондай-ақ ана мен баланы қорғау проблемалары Қазақстан Республикасының стратегиялық мемлекеттік құжаттарында стратегиялық саяси қайта құрулар мен экономикалық өсімге негізделген қазақстандық қоғамның тұрақты әлеуметтік құрылымын құрудың құрамдас бөлігі ретінде айқындалғанын атап өту маңызды. Бұл Қазақстан-2050 Стратегиясының ұзақ мерзімді басымдықтарының бірі болып табылады, онда Біздің елімізде толық емес отбасылар көп. Баланы жалғыз өсіріп отырған аналарға мемлекет көмектесуі керек. Біз әйелдерді жұмыспен қамтудың икемді түрлерімен қамтамасыз етуіміз керек, үйде жұмыс істеуге жағдай жасауымыз керек. Біздің мемлекетіміз бен қоғамымыз жетім балаларды асырап алуды және отбасылық үлгідегі балалар үйлерін салуды ынталандыруы керек.
Ерлердің әйелдер мен балаларға деген аса жауапсыз қарым-қатынасының саны артып келеді. Бұл салт-дәстүрімізге, мәдениетімізге тән емес. Балалар - біздің қоғамның ең осал және ең қорғалмаған бөлігі, сондықтан олар құқығынан айыруға болмайды. Балаларды тәрбиелеу ананың ғана емес, екі ата-ананың да міндеті. Бірақ егер бұлай болса, онда әкесі алимент төлеуі керек. Мемлекет жалғыз басты аналарды қолдап, алимент төлемегені үшін жазаны қатайтуы керек.
Ғылыми зертелу деңгейі
Ажырасу феноменін зерттеу отбасының әлеуметтік институт ретіндегі трансформация процестерін көрсете отырып, отбасы социологиясы аясында жүргізілуі тиіс.
Отбасы институтының әртүрлі құрылымдық нысандарын талдаудың тұжырымдамасы мен негізгі категорияларының анықтамасы жалпы екі әлеуметтік институттың мазмұны мен генезисін ашатын социологиялық теориялармен дипломдық жобалық зерттеу аясында берілген (М. Вебер, Г. Зиммель). , Π.Парсонс және т.б.)[1] және институционализация процесінің өзі отбасылық және отбасылық қатынастар (Р. Зидер, И.С. Кон және т.б.)[2]. Жұмыста стратификациялық тәсілдің әдістемелік құралдары, сонымен қатар қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеу (Э.Гидденс, П.Сорокин, П.Парк, С.И.Голод, О.Шкаратан және т.б.) жұмыстары пайдаланылды[3].
Жалпы, зерттеушілер отбасылық ажырасулардың өмірінің сан алуан аспектілерін қарастырады. Қазіргі отбасы мен оның мәселелерін зерттеудің әдістемелік және қолданбалы аспектілері қазақстандық ғалымдардың Қ.У. Биекенова, М.С. Әженова, Н.А. Айтова, Қ.Г. Ғабдуллина, М.С. Садырова, С.Е. Жүсіпова, З.Ж. Жананазарова, Г.С. Әбдірайымова, Г.Т. Әлімбекова, Кабакова М.П, Шеденова Н.У., Соловьева Г.Г. және т.б теориялық зерттеулерінде[4]. Ажырасу адамдардың санасында жағымсыз құбылыс ретінде көрініс тауып, қоғамның басты бірлігі - отбасының қайғылы күйреуі ретінде қабылданады. Ажырасу санының артуы отбасы дағдарысымен, жастар арасындағы отбасылық құндылықтардың деградациясымен байланысты. Дегенмен, ажырасуды деструктивті құбылыс ретінде ғана емес, одан әрі отбасылық өмірді дамытудың оң факторы ретінде де қарастырған жөн. Отбасылық құндылықтардың маңыздылығының төмендеуі туралы айта отырып, ғалымдар отбасының жаңа девиантты ретіндегі формаларын жиі атап өтеді. Алайда, отбасылық құндылықтарды өзгерту тенденциялары отбасы дағдарысының себебі емес, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, рухани қатынастардың жағдайын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты
Әлеуметтік зерттеулердегі отбасы мен отбасылық қатынастардағы ажырасудың тенденциясын талдау.
Зерттеу жұмысының міндеттері
* Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздерін талдау;
* Қазақстан Республикасындағы неке және ажырасудың қазіргі жағдайын анықтау;
* Қазақстандағы ажырасу кезіндегі балаларға алимент төлеудегі кездесетін мәселелерді зерттеу;
* Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсерін анықтау;
* Ажырасудың әлеуметтік салдарын нақтылап оның ерекшеліктерін зерттеу;
* әр түрлі отбасылық жағдайы бар қазақстандықтардың некеге тұру және ажырасуға қатынасының ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу обьектісі
Қазақстан қоғамының әлеуметтік-демографиялық құрылымындағы ажырасу
Зерттеу пәні
Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдары
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі
Дипломдық жобаның теориялық және әдістемелік негіздерінің ерекшелігі зерттеу объектісі мен пәнімен анықталады, өйткені отбасы тұлғаны қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт ретінде басқа адамдармен өзара институттар мен процестерде әсер ету жағдайында зерттелуі керек. Отбасы арқылы негізгі адамгершілік құндылықтар беріледі, мінез-құлық үлгілері қалыптасады, рухани және жеке тұлғалық қасиеттердің негіздері қаланады.
Қолданылған эмпирикалық әдістер: сұрақ қою, сұхбат алу, жинақтау, мәтінді талдау, мазмұнды талдау, социологиялық зерттеудің сапалық және сандық әдістемесінің артықшылықтарын пайдалана отырып, ақпараттық кеңістікті талдау. Теориялық әдістер: талдау, синтез, герменевтикалық әдістер, салыстырмалы әдістеме, әлеуметтік қайта құру әдісі, төменнен және жоғары қарай мәліметтерді талдау стратегиясы.
Негізгі эмпирикалық құралдар жинағы ретінде әлеуметтанулық зерттеулер сұрау арқылы пайдаланылды. Квота бойынша стратификацияланған іріктеуге негізделген сауалнама (жас 20-50, n=700 адам). Мәліметтерді интерпретациялау және өңдеу әдістері - Пирсонның сызықтық корреляциясы. Алынған деректер IBM.SPSS.Statistics v көмегімен өңделді. 20. Эмпирикалық мәліметтерді өңдеу үшін математикалық статистика әдістері қолданылды.
Топ мүшелерінің жобаға байланысты бөлімдерге жауапты көлемі.
Тұрсынхожа Гүлназ дипломдық зерттеу жобасы бойынша қазіргі қоғамдағы ажырасулар санын азайту, отбасындағы әлеуметтік-психологиялық ахуалды жақсарту, сол арқылы отбасы институтының өзін нығайту бойынша шараларды әзірлеуге бағытталған анкеталық зерттеу жүргізді.
Сейсембек Дилназ Қазақстан бойынша ажырасудың тенденциясын талдауда статистикалық мәліметтерді негізге ала отырып жобаның негізгі бөлімі бойынша Отбасылық жанжалдардың себептері мен салдары зерттеуін жүргізді.
Нарат Надиа баланы қорғау проблемалары Қазақстан Республикасының стратегиялық мемлекеттік құжаттарындағы стратегиялық саяси қайта құрулар мен экономикалық өсімге негізделген қазақстандық қоғамның тұрақты әлеуметтік құрылымын және Қазақстандағы алимент төлеу мәселелері тақырыбындағы социологиялық сауалнама жүргізді.
ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОТБАСЫ МЕН ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЖЫРАСУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
0.1 Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері
Зерттеу жобамыздың бірінші бөлімінде отбасы мен отбасылық қатынастардың қоғамдағы рөлі мен әлеуметтік зерттеулердегі ажырасудың тенденцияларын зерттедік. Отбасы мемлекеттің нығаюына, халықтың әл-ауқатының артуына қаншалықты ықпал ететіндігін, мемлекеттің отбасына қатынасына қалай әсер ететіндігін талдадық. Қай уақытта болмасын бұл мекеме қоғамда тұрақтылық факторы болып табылады, себебі отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды отбасына тәрбиелеудің кез келген өзге де нысандарынан туындайтын ортақ құқықтар мен міндеттерге байланысты бірге тұратын адамдардың бірлестігі болып табылады. Отбасының бастауы мен негізі некеден бастау алады, некеге тұру қажетті жасқа толған әрбір адам үшін моральдық міндет болып саналады. Неке ұрпақ жалғастыруды айтпағанда, еркек пен әйелдің арасындағы жақындықты заңдастырады.
Отбасының құрылуына, қызмет етуіне және ыдырауына байланысты барлық мәселелер әрқашан өзекті болды және ерекше өзекті болады, өйткені неке мен отбасы жалпы адамзат өркениетінің ажырамас бөлігі болып табылатын тұрақты құндылықтар болып табылады. Отбасын мемлекеттік қорғау, қолдау және қорғау принципі негізгі конституциялық қағидат дәрежесіне көтеріліп, конституциялық құрылыс негіздерінің бір бөлігі болып табылатыны кездейсоқ емес. Қазіргі қоғамда, сондай-ақ оның дамуының кез келген сатысында екеуінің некелері жалғасады ма, әлде оны тоқтату керек пе деген жеке мәселе қоғамдық мүдде сапасына ие болады. Көп жағдайда толық емес ана отбасы көп жағдайда балаларды қараусыз қалдырады және соның салдарынан бүкіл әлемде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуіне әкеледі. Егер бала толық емес отбасында өмір сүрсе, оның дамуына кері әсерін тигізетін бірқатар қауіп факторлары бар және шетелдік әлеуметтанушылардың пікірінше, кедейлік факторы олардың негізгісі болып саналады.
Қазақстан Республикасында қоғам үшін маңызды отбасы-неке қатынастарын реттеу және отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы 17.11.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі ажырасу себептеріне мониторинг жүргізбейді. Елордалық АХАЖ-да Астана тұрғындары некенің бұзылуына себеп болған себептердің ішінде көбінесе кейіпкерлердің үйлесімсіздігін көрсетеді. Елордалық неке агенттігі отбасындағы келіспеушіліктердің басты себебі қаржы екенін алға тартады. Оның үстіне АХАЖ қызметкерлері отбасылық өмірге араласуды жоспарлап отырған азаматтармен жұмыс істеу үшін психологты да қарастырмайды. Осы орайда біз Қазақстан Республикасындағы неке және ажырасу жағдайына талдау жасауды жөн көрдік. Мақсаты, Қазақстандағы неке және ажырасу жағдайының аймақтық ерекшеліктерін зерттеу. Біз Қазақстан Республикасындағы тіркелген некелер мен тіркелген ажырасулар саны туралы статистикалық мәліметтерді зерттедік. Аналитикалық, мазмұндық талдау, статистикалық, салыстыру, қатынас, рейтинг, себеп-салдар сапалық және сандық әдістер қолданылды.
Біз Қазақстандағы неке және ажырасу жағдайының аймақтық ерекшеліктерін талдадық.
Қазақстанда ерлер үшін бірінші некеге тұрудың орташа жасы орта есеппен 27,0 жасты құраса, әйелдер үшін орта есеппен 24,4 жасты құрайды. Ал ажырасуға келетін болсақ, бірінші некесін бұзған ерлі-зайыптылардың орташа жасы ерлер арасында 35,5, ал әйелдерде 33,4 болды . 18 жасқа дейінгі жас санатындағы ажырасулар саны шамалы, ал ерлер үшін бұл іс жүзінде нөлге тең. Жас ұлғайған сайын ажырасулар саны артады. Осылайша, ажырасудың өсу тенденциясы 25-29 жас тобында басталып, 45-49 жас тобында төмендейді. Ерлер арасында ажырасудың ең көп саны 30-34 жас аралығында болса, әйелдер арасында 25-29 жас аралығындағылар байқалады. Жалпы, бәрінің шыңы ажырасулар 25-29 және 30-34 жас топтарында[5].
1. Барлық ажырасулардың негізгі бөлігі некеде тұрған 4 жасқа дейінгі және 5-9 жасқа дейінгі кезеңге келеді.
2. Ажырасулардың некелердің арақатынасының өңірлік көрсеткіштерін кейінгі рейтингімен салыстыру кезінде ең жоғары көрсеткіштер Қостанай, Павлодар облыстарында және Астана қаласының Солтүстік Қазақстан облысында анықталды.
Қазақстанның солтүстік және орталық облыстарында (Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Ақмола) МСАК деңгейінде қызметі салауатты отбасын, отбасы мәселелерін қалыптастыруға бағытталған медициналық-психологиялық қызмет ұйымдастырылды. Жыл сайын Халықаралық отбасы күні - 15 мамырда отбасына арналған конференциялар, фестивальдер ұйымдастырылады. Ажырасу бойынша белсенді профилактикалық жұмыс 9 жылға дейінгі некеде тұрған ерлі-зайыптылардың фокус тобына бағытталады. Білім бөлімдері мектептерде, колледждерде және жоғары оқу орындарында тақырыптық сағаттар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар өткізу жұмыстарын ұйымдастырып, күшейтіліп келеді. Облыстық әкімдіктер некеге тұруға өтініш беру сатысында тұрған азаматтармен профилактикалық әңгіме жүргізу үшін АХАЖ қызметкерлеріне психолог енгізу мүмкіндігін қарастырылуы керек.
Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері деп аталатын бірінші параграфымызда неке институтының қазіргі жай-күйін және оның ыдырауын ғылыми тұрғыда зерттеудің негізгі тәсілдеріне тоқталдық. Біз зерттеу тобымыз қазіргі уақытта отбасын зерттеудің екі теориялық және әдіснамалық тәсілін зерттей отырып, отбасының қазіргі жағдайын кейбір зерттеушілер моногамды отбасы дағдарысы тұрғысынан олардың құрамына А.И. Антонов, В.М. Медков, А.В. Артюхов еңбектері жатса, ал қалған ғалымдар отбасы құрылымдарының трансформациясы тұрғысынан қарастырады, оларға Т.А.Гурко, А.Р.Михеева және С.И. Голод еңбектерін жатқызуға болады.
Қазіргі отбасы эволюциясының негізгі бағыты оның институттан топқа айналуы. Бұл қазіргі отбасында экономикалық функцияның әлсіреуін білдіреді, ондағы ең бастысы психологиялық атмосфера, ерлі-зайыптылардың жеке қарым-қатынасы болып табылады. Отбасының ең маңызды функциялары ұрпақты болу (репродуктивті) және тәрбиелік болып табылады. Бұл функциялардың әлсіреуі, ең алдымен, отбасылық дағдарыс ретінде, ал басқа функциялардың өзгеру процестері көбінесе трансформациялық деп бағаланатыны анық.
ХХІ ғасырдың басына қарай отбасы дамудың бірнеше сатысынан өтті: патриархалдық немесе дәстүрлі, балаға бағытталған немесе заманауи, некелік немесе постмодерндік, сонымен қатар толық емес және некеден тыс сатылары болды. Қазіргі уақытта отбасы институтына қатысты ерлер мен әйелдердің заманауи идеяларының трансформациясы орын алуда, бұл қазіргі заманғы отбасының рухани негіздері мен рухани әлеуетінің өзгеруімен бірге жүреді. Отбасы мен оның тұрақтылығына әсер ететін маңызды факторлардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
1.құндылықтар жүйесін батыстандыру (батыс құндылықтарының бүкіл әлемге таралуы);
2.экономикалық құрылымды өзгерту;
3.адамгершілік еркіндігі;
4.индивидуализмнің көріністері;
5.гендерлік асимметрия (яғни өмірдің әртүрлі салаларында екі жыныстың әлеуметтік және мәдени рөлдерінің пропорционалды емес көрінісі);
6.әйел мен еркек арасындағы әлеуметтік рөлдерді қайта бөлу және т.б.
Некелік, жыныстық және репродуктивті мінез-құлық үштігінің ыдырауы фертильділік пен отбасы тұрақтылығының реттеуші механизмін бұзады, бұл некеге дейінгі қатынастарға, контрацепцияға және түсік түсіруге, ажырасуға, некеден тыс ана болуға жол береді. Жеке тұлға мен қоғамның өзара әрекеттесуінде делдал ретінде отбасы рөлінің әлсіреуі отбасы мүшелерінің жеке жетістіктерге отбасынан тыс құндылық бағдарларын күшейтіп, олардың отбасылық өмір салты мен балалар құндылығынан басым болуына әкеледі. Жобада қазіргі некелердің бұзылу (ажырасу) механизмін түсіндіретін әртүрлі көзқарастар берілді. Ажырасу бұрынғы ерлі-зайыптыларға қайта некеге тұру мүмкіндігін беретін неке қатынастарын тоқтатудың институттандырылған әлеуметтік механизмі болып саналады. Некенің бұзылуына байланысты ерлі-зайыптылардың ұрпақта жаппай ыдырау процесі ажырасу деп аталады.
Нәтижесінде әлеуметтанушылар мен басқа зерттеушілер ажырасу туралы әртүрлі көзқарастарды қалыптастырды:
1. ажырасу - әлеуметтік институт ретінде некенің дағдарысы және тіпті оның жойылуы;
2. Ажырасу жеке бас бостандығын кеңейту және жыныстардың нақты теңдігін бекіту жағдайында дамитын неке-отбасы қатынастарының ажырамас атрибуты болып табылады, яғни, қазіргі заманғы отбасы жүйесінің маңызды элементі;
3. ажырасуды болдырмауға болады, бұл үшін бұл мәселені шешудің теориялық және практикалық жолдарын табу керек. Заманауи зерттеушілердің жалпы тұжырымы ажырасулар санының артуы бүгінгі таңда белсенді түрде көрініп жатқан және қоғамның макро және микродеңгейінде пайда болатын бірқатар объективті факторларға негізделген тенденция болып табылады.
Қазақстандық заңнамаға сәйкес неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарын реттеудің, отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етудің, оның дамуын мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басым бағыты ретінде анықтаудың қағидаттары мен құқықтық негіздері бекітілді. Қазақстан Республикасы Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Кодексімен айқындалады. Осы Кодексте пайдаланылатын Негізгі ұғымдардың 1-бабында Кодекстің Жалпы ережелері некеден, ерлі-зайыптылықтан, туыстықтан, бала асырап алудан немесе өзге де қатынастардан туындайтын мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттермен байланысты адамдар шеңбері, отбасы ұғымын анықтайды. балаларды тәрбиелеуге асырап алу нысаны және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге арналған [6].
Отандық әлеуметтанушылардың арасында біздің зерттеу тақырыбымыз бойынша отбасы институтын зерттеген ғалымдар З.Ж. Жаназаров пен А.В. Веревкин. Қазіргі Қазақстандағы отбасы дамуының жағдайы мен болашағын талдай отырып, З.Ж. Жананазарова Қазақстандағы қазіргі отбасының отбасы мен неке әлеуметтік институтында адамдарды алаңдататын және кейбір жайсыздықтар тудыратын негізгі әлеуметтік маңызды мәселелерін анықтайды. Ілеспе қосымша зерттеу әдісі қазақстандықтардың құндылық анықтайтын бағытттардың ішінде ең маңыздысы. Қоғамда болып жатқан өзгертулердің белсенділігін арттыруда отбасылық құндылықтарды насихаттау және бала тәрбиесіндегі отбасының рөлі мықты. Қазақстандағы қоғамның рухани-адамгершілік саласының бұзылуының себебі отбасының дәстүрлі негіздерінің жойылуы болып табылады. Зерттеуші отбасы мүшелерін толғандырытын жас отбасының тұрақтылығына әсер ететін маңызды мәселелерді анықтайды [7].
З.Ж. Жананазарова талдаған саланың негізгі мәселелері қазіргі қазақ отбасы: оының айтуынша толық емес отбасылардың саны үнемі артып отыр. Бүгінде елімізде әрбір үшінші отбасы толық емес. Әрбір 5-ші бала толық емес отбасында пайда болды және әрбір секундта балаларда айқын немесе жасырын проблемалар бар. Яғни, бұл жерде тәрбие мәселелері рухани-адамгершілік принциптен туындайды. Ажырасу туралы сотқа жүгінген ерлі-зайыптылардың бұқаралық ақпарат құралдарының контент-сараптамалары соңғы бес жылда бірге өмір сүрген отбасылардың жиі тарайтынын көрсетті. Олар отыз екі пайызын құрайды. Демек, ажырасу мәселесі бірінші кезекте жас отбасылардың мәселесі болып отыр. Отбасылардың ыдырауы да алаңдатады, олардың бірлескен өмір тәжірибесі бес жыл (жиырма тоғыз пайыз). Некенің бұзылуына материалдық емес, моральдық факторлар әсер етеді. Сондай-ақ бүгінде жас отбасылардың неке институтына толық жауапкершілікпен қарамайтынын, отбасылық құндылықтарды бойына сіңірмейтінін де көріп жүрміз. Еліміздегі әлеуметтанулық зерттеу деректерін талдай отырып, З.Ж. Жананазарова қазақ қоғамындағы жеке және отбасылық қарым-қатынастар әлі де берік болып қала береді деп қорытындылады. Қоғамда болып жатқан ажырасуды зерттей келе, ажырасудың маңызды себеп отбасылық дағдарыс және отбасы мүшелері ұшырасатын басқа да құбылыстар екенін атап көрсетеді. Осының барлығы қоғамда алаңдаушылық тудырады. Қоғам отбасылық құндылықтарды жаңғыртуға және қоғамдағы отбасының бағытын нығайтуға бар күш-жігерін салуы қажет [8.]. Өзінің тұжырымдарын әлеуметтанулық зерттеу нәтижелерімен растай отырып, З.Ж. Жананазарова жастардың қоғамда өзара бірігуін атап өтеді: көптеген жастар (отыз төрт пайыз) азаматтық некеде (яғни бірге тұру) жаңа отбасы үлгісі деп санайды, ал он бір пайыз жанұялық сыйластыққа күмән келтіреді. Біздің қоғамда жастар дәстүрлі некені қолдайды. Ең дұрысы жастар некеге заңды түрде тіркелу керек. Азаматтық неке тұру ол имандылық шеңберіне сәйкес келмесе де заң тұрғысынан айыптай алмаймыз. [9].
Сондай-ақ З.Ж. Жананазарова өсіп келе жатқан тұлғаның әлеуметтенуына тоқталып өтті, себебі мәдениетті тәрбиелі тұлға қоғамды руханияттандырады. [10].
Жалпы, З.Ж. Жананазарова өз еңбектерінде қазіргі қазақстандық отбасының негізгі проблемаларын анықтады, олардың ішінде ажырасу мен некесіз бірге тұру бірінші орында тұр, бұл өз кезегінде елімізде толық емес отбасылардың таралуына себеп болып отыр. А.В.Веревкиннің бірқатар еңбектерінде отбасы мәселелері оның функционалдық мазмұны және әлеуметтік институт ретінде отбасының негізгі және қосалқы функцияларының мазмұнының сәйкес модификациясы контексінде талданады. Автор отбасын талдаудағы құрылымдық тәсіл барлық басқалармен салыстырғанда отбасылық мәртебелер мен рөлдердің басымдылығы мен тұрақтылығы идеясына негізделгенін, бұл өз кезегінде отбасындағы шиеленіс пен қақтығысты түсіндіруге мүмкіндік беретінін атап өтеді. Қазіргі қоғам отбасын ұйымдастырудың тиімсіздігіне және отбасының өзінің әлеуметтік функцияларын толық жүзеге асыра алмауына негізделген. Негізгі зерттеу гипотезасы отбасылық қатынастар саласындағы өзгерістердің, оның ішінде ерлердің бастапқы әлеуметтену процесіндегі рөлінің төмендеуінің негізгі себептерін тікелей отбасы мен неке қатынастары саласында іздеу керек деген болжамға негізделген, оның ішінде олардың психологиялық, экономикалық, құқықтық аспектілері және жалпы қазіргі қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық тенденциялары саласында. Қазіргі отбасында бала тәрбиесімен байланысты негізгі физикалық және психологиялық ауыртпалықтың әйелге түсуінің себебі (немесе себептері) отбасы мүшелерінің рөлдік экономикалық функцияларының біртіндеп өзгеруінің, мәртебелік рөлдердің өзгеруінің нәтижесі болып табылады.
ХХІ ғасырдың басынан бастап қазақстандық әлеуметтану шеңберінде отбасы туралы бірқатар эмпирикалық зерттеулер жүргізілді, олар жалпы және жеке мақсатты топтар, жастар, студенттер және т.б. арасында ата-ана, әке болу мәселелеріне шоғырланған. Бұл еңбектерде қазіргі қазақстандық қоғамдағы ата-ана мәселесін зерттеу үшін экономикалық гендерлік және ата-ана рөлдерін бөлу және қайта бөлумен байланыста тиімділік бағдарының сапасын отбасылық тәрбиені талдау белгілі бір мәнге ие екендігі атап өтілген. Әкелер мен балалар: проблемалар мен перспективалар деп аталатын еңбекте ерлер мен әйелдердің жұмыс күнінің ұзақтығы, олардың жұмысының сипаты және ата-ана мен бала тәрбиесіне қатысты отбасылық экономикалық рөлдердің бөлінуі туралы жарияланған деректердің салыстырмалы талдауы ұсынылған. Эмпирикалық деректер респонденттердің жауаптары бойынша ерлер мен әйелдер үшін жұмыс күнінің ұзақтығы жиі сәйкес келетінін растады.
1.2 Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздері
Отбасының классикалық анықтамасы бойынша талдасақ, отбасы мүшелері неке, ата-ана және туыстық, ортақ өмір, ортақ бюджет және өзара моральдық жауапкершілік арқылы байланысқан шағын әлеуметтік топ делінеді. Отбасы ең ежелгі әлеуметтік институттардың бірі, ол діннен, мемлекеттен, әскерден, білімнен, нарықтан әлдеқайда ерте пайда болды. Е.Г. Эйдемиллердің анықтамасы бойынша отбасы - қоғамның жасушасы (шағын әлеуметтік тобы), некелік одақ пен отбасылық байланыстарға, яғни ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұратын басқа туыстар арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жеке өмірді ұйымдастырудың ең маңызды нысаны. [11]. Бұл анықтамадағы негізгі сөзді қарым-қатынастар деп санауға болады, өйткені отбасы - бұл белгілі бір қарым-қатынас түрімен байланысқан отбасы мүшелері болып табылатын жүйе. Мұндай жүйенің күйреуі жоғарыда аталған барлық қатынастардың күйреуін білдіреді, бұл көптеген болмай қоймайтын салдарларға және қайта туындайтын проблемаларға әкеледі. Ажырасу ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастың бұзылуын ғана емес, сонымен бірге бала мен ата-ананың бірі арасындағы қарым-қатынастың бұзылуын білдіреді, бұл көптеген жағымсыз салдарға әкелетін ең ауырлататын жағдай болып табылады.
Отбасы бұл әке, ана және бала ғана емес, сонымен бірге отбасының барлық мүшелері некелік өмір кезеңінде тығыз байланыста болатын ең жақын туыстар шеңбері. Ажырасу процесінде бұл жүйе бірнеше жақтарға бөлінеді кейбіреулері айелінің жағында, кейбіреулері күйеуінің жағында болғандар, бала жағында болғандар, бейтараптықты сақтайтындар да кездеседі. Қалай болғанда да, олардың әрқайсысы үшін ажырасу, бұл ең үлкен трагедия ретінде кем дегенде жеке күйзеліске алып келеді. Қазіргі қоғамдағы ажырасу мәселесі мәдени және отбасылық құндылықтардың жоғалуының себебі болып табылады. Қазіргі уақытта адамдар көп нәрсеге әсер еткен қоғамдық пікірге мән беруді қойды. Барлығы өзара келістіріп, көндіруге кеңес беруге тырысты, кез келген жолмен отбасын сақтап қалуға көмектерін берді. Қазір қоғамда әркім өзінің проблемаларымен бастары қайғы ешкіммен ешкімнің ісі жоқ. Қоғамның көп бөлігі ажырасып жатқандарға тіпті көңілде бөлмейді. Бұл қазіргі уақытта нормаға айналып отыр. Кезінде қазақ ажырасып келген қызын уйге кіргізбеуге тырысқан, ол үшін ауыл, ру ұялатын болған, сондықтан қазақ қызын тәрбиелегенде сол шаңырақтың отын түтетіп дамытатын сен боласың деп тәрбиелеген. Қазақ қызын жат жұрттық деп тәрбиелеген. Сол тұрмысқа шыққан жанұяң негізі ошағың, ал бізге тек қонаққа келесің деп уйреткен, сондықтан қыз келгенде төрге отырғызған, қыздың баласын жиен деп оныда еркелеткен. Жиеннің назы күшті болады деп жиенге қол көтергеннің қолы қалтырасын деп қазақ жиенді де құрметтеген. Сонда қазақ қоғамында жанұяны тәрбиелеу ол ұлттық құндылықтардан басталған. Сол құндылықтар қазір дағдарыста, соңғы кезде қайтып келген қызды ішіме сиған қыз сыртымада сияды деп уйге қайтарып алу, құдалар арасындағы 1000 жылдық сыйласу принципінің бұзылуына әкеліп отыр. Қазақ дүниетанымында жанұяны тәрбиелеуге бірнеше институттар атсалысқан, қазақ тарихында ажырасу мысалы жоқтың қасы болған.
Соңғы онжылдықта адамдардың дүниетанымы көп өзгерді. Бұл қазіргі қоғамдағы бала тәрбиесінің дұрыс болмауынан болып отыр. Қоғам қаржылық жағдайдың артықшылықтары бар негізгі ережелерді өзі үшін анықтады. Неке белгілі бір дәрежеде материалдық пайдаға айналып отыр. Сондықтан серіктестің жағымды қасиеттері сияқты ұғымдар екінші деңгейге кетті. Бір қызығы, материалдық жағы некеде де, ажырасуда да маңызды емес рөл атқарып отыр. Бұл қасиеттер әйелдерге көбірек тән, негізінен олар моральдық ғана емес, сонымен бірге материалдық қанағаттануды да іздейді. Өз алдына ешкімге бағынбай өз қара басының бостандығын қалайтын нәрселер ажырасуға да себеп болып отыр. Отбасы тек ғашықтардың ғана емес, бір мақсатпен біріккен, осы мақсатқа ұмтылып, осы процесте туындайтын мәселелерді бірлесіп шешуі тиіс адамдардың одағы екенін көпшілік түсінбей отыр.
Отбасылық дұрыс қарым-қатынастар болмағандықтан, неке ерлі-зайыптылардың екеуіне де ауыртпалық болатын жағдайлар бар. Содан кейін олар ажырасу қолайлы деп есептейді. Ажырасудан кейін көбінесе айелдер өзіне жақсы адал жар іздей бастайды, бірақ бұл арман әрқашан орындала бермейді, ажырасқан әйелдің статусы қоғамда белгілі бір атаққа ие болып, көп жағдайда жалғыз қалады және баланы жалғыз тәрбиелейді. Ғасырлар тоғысында Қазақстандағы отбасылар басқа елдерде де кездесетін бірқатар күрделі мәселелерге тап болды. Қазіргі отбасының мәселелері ең маңызды және өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Оның маңыздылығы, біріншіден, отбасының қоғамның негізгі әлеуметтік институттарының бірі, адам өмірінің ірге тасы болуымен, екіншіден, бұл институттың қазіргі таңда терең дағдарысты бастан кешіруімен айқындалады. Отбасылар ажырасады, ажырасудың себептері де бәріне белгілі. Бұл ретте жан басына шаққандағы ажырасулар саны бойынша алдыңғы он елдің қатарына кіреміз.
Біздің жоба зерттеуіміз бойынша жүргізген Алматы облысы, Қызыл Орда облысы, Оңтүстік Қазақстан облысында жыл басынан бері үш мыңға жуық неке бұзылған. Әділет департаментінің мәліметі бойынша биыл 2022 жылы ажырасу санының артқанын айтады. Мамандардың айтуынша, ерлі-зайыптылар көбіне ажырасуының әртүрлі себептер бар. Ажырасудың жиі кездесетін себептерінің қатарында тұрғын үй жағдайының жоқтығын, қолайсыз әлеуметтік жағдайды, ерлі-зайыптылардың мінездерінің сәйкес келмеуін атайды. Әділет департаментінің мәліметі бойынша, ажырасып жатқан ерлі-зайыптылардың 90 пайызы 20 мен 40 жас аралығындағы ерлі-зайыптылар [12]. Еліміздегі ажырасулардың ең көп пайызы ерте неке, себебі некеге тұрғандар әлі жетілмеген, сәби, рухани және әлеуметтік деңгейі біршама төмен. Сонымен қатар, ерлер мен әйелдердің рөлдері өзгерді, ерлер функцияларының көпшілігін әйелдер алды. Неке және махаббат ұғымдары бір бірін толықтырмай отыр. Адамға деген сүйіспеншілік жойылып, жаңасымен ауыстырылуы мүмкін. Адамға деген сүйіспеншілік тез жойылып оның орнын жаңа махаббетпен ауыстыру мысалдары көбейіп отыр. Қоғам бұл жағдайда басқа махаббаттың пайда болуына байланысты некені бұзуға және жаңа некеге тұруға шешім қабылдаған адамның мінез-құлқын айыптай алмайды, өйткені бұл неке қатынастарының символы ретіндегі махаббаттың мәнін бұзуы мүмкін. Екінші жағынан, қоғам отбасылық-некелік қарым-қатынастың беріктігін қамтамасыз етуге мүдделі болу керек, өйткені мұндай жағдайлар балалардың тууы мен тәрбиесі үшін маңызды болып табылады.
Отбасы некеге тұрған немесе бірге өмір сүрген кезден бастап бірінші бала туғанға дейін жас болып саналады. Бұл кезеңнің негізгі міндеті - тек өзін ғана ойлап қара басының бостандығын ойлайтын кезден арылып, ерлі зайыптылардың енді өзара келісіп жоспарлап бір бірін сыйлайтың кезеңге өтуі негізі болып саналады. Достармен, туыстармен қарым-қатынастың жаңа шекаралары белгіленеді. Жеке және отбасылық қажеттіліктер арасындағы қайшылықтар шешіледі. Тұрақты, берекелі отбасы жастарды бірлескен отбасылық өмірге дайындаған жағдайда ғана жақсы өмір сүре алады. Сондықтан жас отбасылардың қалыптасуына жастар арасындағы қоғамдық жұмыстың ықпалы зор. Ол әрбір жастың дамуы үшін ең қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету, жеке тұлғаның әлеуметтік қалыптасуына, барлық түрлер мен бостандықтарға ие болуына және жеке адамдардың қоғам өміріне толық қатысуына ықпал ету ретінде қарастырылады. Біздің елде ыдыраған некелердің орташа ұзақтығы бес жылды құрайды және дәл осы жерде көмек қажет. Бұл ерлі-зайыптылардың үйлесімділігі туатын кезең - отбасының психологиялық қолдауы; отбасының материалдық базасы жасалатын уақыт - оның экономикалық тірегі, отбасының тәрбиелік негіздері пайда болған кез. Осы жылдар ішінде отбасылық өмірдің барлық негізгі аспектілері - психологиялық, жыныстық, материалдық тәрбиенің негізі қаланады.
Жастар әртүрлі үмітпен тұрмысқа шығады. Үйлену тойының алдында олар некеден бір нәрсені күтеміз деп ойлайды содан кейін олар кенеттен мүлдем басқа нәрсеге ие болғанын байқады. Күшті тартымдылыққа негізделген некелер ең тұрақсыз болып табылады. Ажырасулардың кейбір себептері қаржылық қиындықтар мен балалардың болмауы. Барлығы табиғи нәрсе - егер репродукция орталығының дәрігерлері ерлі-зайыптылардың шамамен 50% -ында бала тууға байланысты проблемалар бар деп айтса, қаржыгерлер көбінесе отбасылық бюджетке сәйкес келмейтін жеке есептерге ие себептерді көрсетеді. Қазақстан және Орталық Азия отбасы институты ажырасудың негізгі себептерінің қатарында отбасындағы зорлық-зомбылық, жыныстық қанағаттанбаушылық, баласыз қалу, нашақорлық маскүнемдік Интернет және тіпті теледидарі, сатқындық және әлеуметтік-экономикалық проблемаларға түрлі тәуелділіктерді атайды. Сонымен қатар, дін мәселесіндегі келіспеушіліктер, әртүрлі әлеуметтік жағдай, өзімшілдік және ата-ана мен туысқандардың екінші жартысын таңдауға әсері де орын алады [13].
Зерттеулерге сәйкес, некенің бұзылуы стресс шкаласы бойынша ең жоғары орындардың бірі болып табылады. Бұл отбасылық жанжалдар немесе эмоционалдық алшақтықты пайда болған кезде ерлі зайыптылар бөлек тұрып өзінің бақытын іздеуге бел буады. Материалдық заттарын бөліс ке түскенде екі жақты үлкен күйзеліске тап болады, бір біріне деген наразылық одан сайын күшейе түседі екі арада бала болса ол жағдай тіпті ушығып кетеді. Отбасының ыдырауы елеусіз қалмайды, ажырасқандардың жүрегіне терең рухани жара, реніш қалдырады, денсаулық жағдайына да әсер етеді, күйзелістен түрлі аурулар туындайды, кейбір ауыр дерттер тіпті өлімге дейін апарады.
ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы Махаббат Бекбосынова жуырда берген сұхбатында бүгінде құрылған әрбір үш отбасына бір ажырасудың келетініне алаңдайтынын баса айтты. Рас, статистика неке ұзақтығы бес жылға дейінгі ажырасулар санының азайғанын көрсетеді, атап айтқанда, бір жылға дейінгі некені бұзудың саны 35 пайызға азайған, - дейді ол. [14] Осылайша, қазіргі жас отбасы бұрынғы отбасынан тек басқа экономикалық қызметімен ғана емес, эмоционалдық-психологиялық функцияларының да түбегейлі өзгеруімен айтарлықтай ерекшеленеді. Отбасы институтын барлық зерттеушілер ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалатын мәдени үлгілердің негізгі тасымалдаушысы, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтенуінің қажетті шарты ретінде таниды. Отбасында адам әлеуметтік рөлдерді меңгереді, білім негіздерін, мінез-құлық дағдыларын алады. Отбасының тұрақтылығы - оның әлеуметтік институт ретіндегі тұрақтылық жағдайы. Оған сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Қазіргі некенің негізі экономикалық немесе мәртебе емес, тұлғааралық қарым-қатынастың эмоционалдық аспектілері болып табылады.
Кесте
Отбасылық қатынастардың серіктестік және басым тәуелді модельдерінің мазмұндық сипаттамалары
Отбасындағы қарым-қатынас моделін талдау параметрлері
Серіктестік моделі: отбасылық қарым-қатынастардың сипаттамасы
Доминант-тәуелді модель: жанұядағы қарым-қатынастың сипаттамасы
Ерлі-зайыптылар арасындағы рөлдердің бөліну сипаты
Рөлдер мен жауапкершіліктерді икемді бөлу, рөлдердің өзара алмасуы. Отбасындағы рөлдер жеке бейімділіктер мен оларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін ескере отырып бөлінеді.
:: Отбасының өмірін қамтамасыз ету міндеттерін орындауға жұмсалған уақыт, шамамен ерлі-зайыптылардың уақытына тең.
:: Отбасындағы рөлдерді бөлудің қатаң нұсқасы: күйеулер отбасын материалдық қамтамасыз етуге, ал әйелдер барлық жанұя ішіндегі міндеттерге жауап береді.
:: Отбасының өмір сүруін қамтамасыз ету міндеттерін орындауға жұмсалған уақыт біркелкі бөлінбейді: күйеуінің де, әйелдің де уақыт шығындарының айтарлықтай асып кетуі.
Әйелдер күйеулерімен бірге отбасының материалдық қамсыздандыруына жауапты рөл атқарады, ал күйеулер әйелдермен бірге күнделікті үй шаруасына, бала күтіміне және тәрбиелеуге кіреді.
Әйелдер отбасын материалдық қамтамасыз етуді өз мойнына алмайды (бұл тек ерлердің міндеті деп санайды), ал күйеулер күнделікті тұрмыстық мәселелерге, бала күтімі мен тәрбиесіне немқұрайлы қатысады.
Ерлі-зайыптылар арасындағы билікті бөлу сипаты
Шешімдер бірігіп қабылданады, отбасы үшін маңызды шешімдер қабылдауда ерлі-зайыптылардың ешқайсысы басымдыққа ие емес.
Нұсқаулық ерлі-зайыптылардың бірінің нақты мәселелер бойынша құзыретіне негізделеді.
Отбасында бақталастық, билік үшін күрес жоқ
:: Ерлі-зайыптылардың біреуінің отбасының өмірі үшін маңызы бар мәселелер бойынша шешім қабылдауда басым жағдайға ие болуы.
:: Көшбасшылық күшке негізделген, ерлі-зайыптылардың бірінің авторитарлық ұстанымына негізделген.
:: Күйеуі немесе әйелі билікті асыра пайдаланса. Ерлі-зайыптылар бір-бірімен бәсекелеседі, билік үшін ашық немесе жасырын күреседі
Ерлі-зайыптылардың өзара әрекеті мен қарым-қатынасының ерекшеліктері
Бір-бірінің жеке басының құндылығын тану және жеке мәселелерге, өмірдің интимдік аспектілеріне рұқсатсыз жеке өмір саласына қол сұқпау, құрметтеу.
:: Күнделікті қарым-қатынаста жанашырлық, бейімділік, ризашылықтың жиі көрінуі.
:: Әртүрлі жағдайларда серіктестің психологиялық қолдауына бағдарлау.
:: Қақтығыстарды шешудің конструктивті жолы
:: Серіктестің жеке басының құндылығын мойындамау және жеке істерге, өмірдің интимдік аспектілеріне құрметтемеушіліктің көрінісі, мінез-құлықты толық бақылау.
:: Күнделікті қарым-қатынаста симпатияның, бейімділіктің, бағалаудың сирек көріністері.
Серіктестің психологиялық қолдауына айқын назардың болмауы.
:: Қақтығыстарды шешудің деструктивті жолы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ АЖЫРАСУ БОЙЫНША ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ: БАЛАЛАРҒА АЛИМЕНТ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсері: ажырасудың әлеуметтік салдары
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында, посткеңестік кеңістіктегі басқа республикалар сияқты, неке деңгейінің белгілі бір төмендеуі, неке жасының ұлғаюы, ажырасу санының артуы, некеге тұрудың азаюы туу көрсеткіші, некесіз туылғандар санының артуы байқалады. Мысалы, 1999 жылғы халық санағы бойынша республика халқының 15 және одан жоғары жастағы 25,7%-ы некеде тұрмағандар болса, 2019 жылы - 32,3%-ы. Бұл некеден тыс туу үлесінің өсуіне де қатысты (1999 жылы - 51 959, 2019 жылы - 75 380), бұл тек некеден тыс бала туу іс-әрекетімен ғана емес, сонымен қатар елімізде қалыпты жағдайға айналған тіркелмеген некелердің таралуымен де байланысты отыр [15]. Ресми түрде тіркелмеген неке одақтарының болуы неке-отбасы қатынастарын өзгертудің күрделі процестерін, сондай-ақ қоғамдық өмірді, оның ішінде неке-отбасы саласында әкімшілік реттеу дәрежесінің төмендеуін көрсетеді. Ерлі-зайыптылардың мінез-құлқының бұл стереотипіне серіктестердің дүниетанымы, олардың дәстүрлерге көзқарасы, бала туу жоспарлары, ата-аналармен және туыстарымен қарым-қатынастары жанама түрде әсер етеді. Соған қарамастан, біздің ойымызша, шешуші фактор экономикалық факторлардың, ең алдымен, тұрғын үйлердің әсері болып табылады.
Ажырасу тек бұрынғы ерлі-зайыптыларға ғана емес, теріс әлеуметтік-экономикалық және эмоционалдық-психологиялық салдарға әкеледі, бірақ оның ең ауыр салдары, әдетте, әкесіз немесе толық емес отбасыларда тұратын балалар санының артуы болып табылады. Ажырасқан ерлі-зайыптылардың көпшілігінің ортақ балалары бар және сәйкесінше, жыл сайын ондаған мың кәмелетке толмаған балалар ата-анасының ажырасуын бастан кешіреді. Жоғарыда аталған дағдарыс құбылыстары бүгінгі күннің ең өткір сын-тегеуріні болып табылады, оны қоғам түсінуге және оған лайықты жауап беруге тиіс. Қарастырылып отырған келеңсіз құбылыстарды еңсеру қазіргі заманғы отбасы құрылысы идеологиясының озық үлгілерін және қазақстандықтардың неке-отбасы дәстүрлерін біріктіру негізінде отбасы институтын нығайтуға бағытталған кешенді әлеуметтік-демографиялық саясатты жүзеге асырған жағдайда ғана мүмкін болады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда, посткеңестік кеңістіктегі басқа республикалардағыдай, некеге тұру деңгейінің белгілі бір төмендеуі, неке жасының ұлғаюы, ажырасу санының артуы, туу деңгейінің төмендеуі, және некесіз туылғандар санының артуы. Сонымен қатар, тәуелсіздік кезеңіндегі республика халқының неке-отбасылық ұдайы өндіріс саласының демографиялық сипаттамаларын зерттеу әлеуметтік-экономикалық және өтпелі кезеңнен кейінгі қайта құрулардың қайшылықтары мен қиындықтарына қарамастан, мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді , жалпы алғанда, Қазақстанда отбасылық өмір салтының дәстүрлері сақталған және отбасы өзінің қажетті әлеуметтік функцияларын орындауды жалғастыруда. Бұл жерде репродуктивті, тәрбиелік, экономикалық, мәдени-демалыс, эмоционалдық және т.б. ерлі-зайыптылардың балаларға деген қажеттіліктері; тәрбиелік - өскелең ұрпақты әлеуметтендіру, ең алдымен ата-ананың қажеттіліктерін қанағаттандыру, балалармен байланыс және оларды тәрбиелеу; экономикалық және экономикалық - қоғам мүшелерінің физикалық денсаулығын сақтау және кейбір отбасы мүшелерінің басқалардан шаруашылық және материалдық тұрмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
С.ғ.д.,_____________ Бағдарлама көшбасшысы
Иманбекова Б.И.
______________ 2022ж.
Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдары: балаларға алимент төлеу бойынша мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В050100-Әлеуметтану білім беру бағдарламасымамандығы бойынша
Орындағандар Тұрсынхожа Гүлназ
Сейсембек Дилназ
Нарат Надиа
Ғылыми жетекшісі
Саяси ғылымдарының кандидаты Сарсенбаева Ж.Г.
Алматы 2022
Қысқаша түйіндеме (аңдатпа)
Ал отбасы институты экономикалық дағдарыс жағдайында айтарлықтай ең осал болып келеді, бұл өз кезегінде қоғамның назарын және әлеуметтік қолдауды қажет етеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі ажырасу санының өсуіне байланысты әлемде және біздің елімізде байқалатын демографиялық тенденциялардың болуымен анықталады. Олардың үлес салмағының артуы, ең алдымен, балалы отбасылардағы ажырасулар санының өсуіне, некесіз туудың көбеюіне байланысты. Отбасылық ажырасудың экономикалық стратегияларын әлеуметтанулық зерттеудің өзектілігі толық емес отбасылардың әлеуметтік-экономикалық қолайсыздығы олардың әлеуметтік мәртебесінің орнықсыздық салдары болып табылатындығында және тиісінше оларға қоғам тарапынан жеткіліксіз көңіл бөлінуіне байланысты артып отыр, мемлекет пен қоғам, сондай-ақ әлеуметтік саясаттың тиімсіздігі әсер етеді. Дипломдық жобаның теориялық және әдістемелік негіздерінің ерекшелігі зерттеу объектісі мен пәнімен анықталады, өйткені отбасы тұлғаны қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт ретінде басқа адамдармен өзара институттар мен процестерде әсер ету жағдайында зерттелуі керек. Отбасы арқылы негізгі адамгершілік құндылықтар беріледі, мінез-құлық үлгілері қалыптасады, рухани және жеке тұлғалық қасиеттердің негіздері қаланады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОТБАСЫ МЕН ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЖЫРАСУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
1.1 Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ АЖЫРАСУ БОЙЫНША ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ: БАЛАЛАРҒА АЛИМЕНТ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсері: ажырасудың әлеуметтік салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Қазақстандағы ажырасу кезіндегі алимент төлемдердің ерекшеліктері мен ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...44
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаны зерттеу өзектілігі
Ажырасу үрдісінің артуы демографиялық жағдайдың нашарлауына, туу көрсеткішінің төмендеуіне және толық емес отбасылардың пайда болуына әкеледі. Бұл тақырыптың өзектілігі мынада: некедегі адамдар арасындағы қарым-қатынас жеке индивидуалды болса да, сонымен бірге олардың жоғары әлеуметтік мәні бар. Мемлекеттің болашағы осы қатынастарға байланысты, сондықтан олар ерекше қызығушылық тудырып, мемлекет пен қоғам тарапынан алаңдаушылық тудыруы тиіс. Қоғам мен мемлекет ажырасудың азайып, отбасы-неке қатынастарының болашақта ажырасуға әкеп соқтыратын жанжалды жағдайларсыз дамуына мүдделі болуы керек. Қоғамда отбасы институты ең маңызды сала болып табылады. Себебі ол қоғамдағы саяси жүйе, дін институты сияқты қоғамдағы өзгерістердің маңызды белсенді қайта құру мәселелеріне жауап береді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері қоғамдағы үлкен әлеуметтік өзгерістер болды, сонымен қатар отбасы институтының құрылымдары мен әлеуметтік белсенділігі мен рөлдері де артты. Қоғамдағы болып жатқан экономикалық өзгерістер әлеуметтік қолдауды қажет етеді. Әлемде болып жатқан демографиялық өзгерістер, сонымен қатар отбасы институтына қатысты ажырасу санының өсуіне байланысты көптеген өзгерістер енді. Күннен арта отбасындағы ажырасу мәселесі артып келеді, оның себебін әлеуметтанушылар бірнеше себептермен анықтауда, ең маңыздысы некесіз туудың көбеюіне алып келуде.
Отбасылық ажырасудың зерттеудің өзектілігі толық емес отбасылардың әлеуметтік-экономикалық қолайсыздығы олардың әлеуметтік мәртебесінің орнықсыздық салдары болып табылатындығында және тиісінше оларға қоғам тарапынан жеткіліксіз көңіл бөлінуіне байланысты артып отыр, мемлекет пен қоғам, сондай-ақ әлеуметтік саясаттың тиімсіздігі әсер етеді
Отбасы институтының мәселелерін шешу отбасы ішіндегі қарым-қатынас механизмдерін зерттемейінше мүмкін емес. Бұл қарым-қатынастардың сипаты мен тұрақтылығы отбасының психологиялық климатымен байланысты және балалардың да, ересектердің де дамуына сәйкес әсер етеді. Осының барлығы отбасы жағдайын үнемі қадағалап, мемлекет тарапынан отбасына әлеуметтік көмек көрсетудің тиімді шараларын әзірлеу қажеттігін дәлелдейді.
Сондай-ақ ана мен баланы қорғау проблемалары Қазақстан Республикасының стратегиялық мемлекеттік құжаттарында стратегиялық саяси қайта құрулар мен экономикалық өсімге негізделген қазақстандық қоғамның тұрақты әлеуметтік құрылымын құрудың құрамдас бөлігі ретінде айқындалғанын атап өту маңызды. Бұл Қазақстан-2050 Стратегиясының ұзақ мерзімді басымдықтарының бірі болып табылады, онда Біздің елімізде толық емес отбасылар көп. Баланы жалғыз өсіріп отырған аналарға мемлекет көмектесуі керек. Біз әйелдерді жұмыспен қамтудың икемді түрлерімен қамтамасыз етуіміз керек, үйде жұмыс істеуге жағдай жасауымыз керек. Біздің мемлекетіміз бен қоғамымыз жетім балаларды асырап алуды және отбасылық үлгідегі балалар үйлерін салуды ынталандыруы керек.
Ерлердің әйелдер мен балаларға деген аса жауапсыз қарым-қатынасының саны артып келеді. Бұл салт-дәстүрімізге, мәдениетімізге тән емес. Балалар - біздің қоғамның ең осал және ең қорғалмаған бөлігі, сондықтан олар құқығынан айыруға болмайды. Балаларды тәрбиелеу ананың ғана емес, екі ата-ананың да міндеті. Бірақ егер бұлай болса, онда әкесі алимент төлеуі керек. Мемлекет жалғыз басты аналарды қолдап, алимент төлемегені үшін жазаны қатайтуы керек.
Ғылыми зертелу деңгейі
Ажырасу феноменін зерттеу отбасының әлеуметтік институт ретіндегі трансформация процестерін көрсете отырып, отбасы социологиясы аясында жүргізілуі тиіс.
Отбасы институтының әртүрлі құрылымдық нысандарын талдаудың тұжырымдамасы мен негізгі категорияларының анықтамасы жалпы екі әлеуметтік институттың мазмұны мен генезисін ашатын социологиялық теориялармен дипломдық жобалық зерттеу аясында берілген (М. Вебер, Г. Зиммель). , Π.Парсонс және т.б.)[1] және институционализация процесінің өзі отбасылық және отбасылық қатынастар (Р. Зидер, И.С. Кон және т.б.)[2]. Жұмыста стратификациялық тәсілдің әдістемелік құралдары, сонымен қатар қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеу (Э.Гидденс, П.Сорокин, П.Парк, С.И.Голод, О.Шкаратан және т.б.) жұмыстары пайдаланылды[3].
Жалпы, зерттеушілер отбасылық ажырасулардың өмірінің сан алуан аспектілерін қарастырады. Қазіргі отбасы мен оның мәселелерін зерттеудің әдістемелік және қолданбалы аспектілері қазақстандық ғалымдардың Қ.У. Биекенова, М.С. Әженова, Н.А. Айтова, Қ.Г. Ғабдуллина, М.С. Садырова, С.Е. Жүсіпова, З.Ж. Жананазарова, Г.С. Әбдірайымова, Г.Т. Әлімбекова, Кабакова М.П, Шеденова Н.У., Соловьева Г.Г. және т.б теориялық зерттеулерінде[4]. Ажырасу адамдардың санасында жағымсыз құбылыс ретінде көрініс тауып, қоғамның басты бірлігі - отбасының қайғылы күйреуі ретінде қабылданады. Ажырасу санының артуы отбасы дағдарысымен, жастар арасындағы отбасылық құндылықтардың деградациясымен байланысты. Дегенмен, ажырасуды деструктивті құбылыс ретінде ғана емес, одан әрі отбасылық өмірді дамытудың оң факторы ретінде де қарастырған жөн. Отбасылық құндылықтардың маңыздылығының төмендеуі туралы айта отырып, ғалымдар отбасының жаңа девиантты ретіндегі формаларын жиі атап өтеді. Алайда, отбасылық құндылықтарды өзгерту тенденциялары отбасы дағдарысының себебі емес, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, рухани қатынастардың жағдайын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты
Әлеуметтік зерттеулердегі отбасы мен отбасылық қатынастардағы ажырасудың тенденциясын талдау.
Зерттеу жұмысының міндеттері
* Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздерін талдау;
* Қазақстан Республикасындағы неке және ажырасудың қазіргі жағдайын анықтау;
* Қазақстандағы ажырасу кезіндегі балаларға алимент төлеудегі кездесетін мәселелерді зерттеу;
* Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсерін анықтау;
* Ажырасудың әлеуметтік салдарын нақтылап оның ерекшеліктерін зерттеу;
* әр түрлі отбасылық жағдайы бар қазақстандықтардың некеге тұру және ажырасуға қатынасының ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу обьектісі
Қазақстан қоғамының әлеуметтік-демографиялық құрылымындағы ажырасу
Зерттеу пәні
Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдары
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі
Дипломдық жобаның теориялық және әдістемелік негіздерінің ерекшелігі зерттеу объектісі мен пәнімен анықталады, өйткені отбасы тұлғаны қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт ретінде басқа адамдармен өзара институттар мен процестерде әсер ету жағдайында зерттелуі керек. Отбасы арқылы негізгі адамгершілік құндылықтар беріледі, мінез-құлық үлгілері қалыптасады, рухани және жеке тұлғалық қасиеттердің негіздері қаланады.
Қолданылған эмпирикалық әдістер: сұрақ қою, сұхбат алу, жинақтау, мәтінді талдау, мазмұнды талдау, социологиялық зерттеудің сапалық және сандық әдістемесінің артықшылықтарын пайдалана отырып, ақпараттық кеңістікті талдау. Теориялық әдістер: талдау, синтез, герменевтикалық әдістер, салыстырмалы әдістеме, әлеуметтік қайта құру әдісі, төменнен және жоғары қарай мәліметтерді талдау стратегиясы.
Негізгі эмпирикалық құралдар жинағы ретінде әлеуметтанулық зерттеулер сұрау арқылы пайдаланылды. Квота бойынша стратификацияланған іріктеуге негізделген сауалнама (жас 20-50, n=700 адам). Мәліметтерді интерпретациялау және өңдеу әдістері - Пирсонның сызықтық корреляциясы. Алынған деректер IBM.SPSS.Statistics v көмегімен өңделді. 20. Эмпирикалық мәліметтерді өңдеу үшін математикалық статистика әдістері қолданылды.
Топ мүшелерінің жобаға байланысты бөлімдерге жауапты көлемі.
Тұрсынхожа Гүлназ дипломдық зерттеу жобасы бойынша қазіргі қоғамдағы ажырасулар санын азайту, отбасындағы әлеуметтік-психологиялық ахуалды жақсарту, сол арқылы отбасы институтының өзін нығайту бойынша шараларды әзірлеуге бағытталған анкеталық зерттеу жүргізді.
Сейсембек Дилназ Қазақстан бойынша ажырасудың тенденциясын талдауда статистикалық мәліметтерді негізге ала отырып жобаның негізгі бөлімі бойынша Отбасылық жанжалдардың себептері мен салдары зерттеуін жүргізді.
Нарат Надиа баланы қорғау проблемалары Қазақстан Республикасының стратегиялық мемлекеттік құжаттарындағы стратегиялық саяси қайта құрулар мен экономикалық өсімге негізделген қазақстандық қоғамның тұрақты әлеуметтік құрылымын және Қазақстандағы алимент төлеу мәселелері тақырыбындағы социологиялық сауалнама жүргізді.
ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОТБАСЫ МЕН ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЖЫРАСУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
0.1 Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері
Зерттеу жобамыздың бірінші бөлімінде отбасы мен отбасылық қатынастардың қоғамдағы рөлі мен әлеуметтік зерттеулердегі ажырасудың тенденцияларын зерттедік. Отбасы мемлекеттің нығаюына, халықтың әл-ауқатының артуына қаншалықты ықпал ететіндігін, мемлекеттің отбасына қатынасына қалай әсер ететіндігін талдадық. Қай уақытта болмасын бұл мекеме қоғамда тұрақтылық факторы болып табылады, себебі отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды отбасына тәрбиелеудің кез келген өзге де нысандарынан туындайтын ортақ құқықтар мен міндеттерге байланысты бірге тұратын адамдардың бірлестігі болып табылады. Отбасының бастауы мен негізі некеден бастау алады, некеге тұру қажетті жасқа толған әрбір адам үшін моральдық міндет болып саналады. Неке ұрпақ жалғастыруды айтпағанда, еркек пен әйелдің арасындағы жақындықты заңдастырады.
Отбасының құрылуына, қызмет етуіне және ыдырауына байланысты барлық мәселелер әрқашан өзекті болды және ерекше өзекті болады, өйткені неке мен отбасы жалпы адамзат өркениетінің ажырамас бөлігі болып табылатын тұрақты құндылықтар болып табылады. Отбасын мемлекеттік қорғау, қолдау және қорғау принципі негізгі конституциялық қағидат дәрежесіне көтеріліп, конституциялық құрылыс негіздерінің бір бөлігі болып табылатыны кездейсоқ емес. Қазіргі қоғамда, сондай-ақ оның дамуының кез келген сатысында екеуінің некелері жалғасады ма, әлде оны тоқтату керек пе деген жеке мәселе қоғамдық мүдде сапасына ие болады. Көп жағдайда толық емес ана отбасы көп жағдайда балаларды қараусыз қалдырады және соның салдарынан бүкіл әлемде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуіне әкеледі. Егер бала толық емес отбасында өмір сүрсе, оның дамуына кері әсерін тигізетін бірқатар қауіп факторлары бар және шетелдік әлеуметтанушылардың пікірінше, кедейлік факторы олардың негізгісі болып саналады.
Қазақстан Республикасында қоғам үшін маңызды отбасы-неке қатынастарын реттеу және отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы 17.11.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі ажырасу себептеріне мониторинг жүргізбейді. Елордалық АХАЖ-да Астана тұрғындары некенің бұзылуына себеп болған себептердің ішінде көбінесе кейіпкерлердің үйлесімсіздігін көрсетеді. Елордалық неке агенттігі отбасындағы келіспеушіліктердің басты себебі қаржы екенін алға тартады. Оның үстіне АХАЖ қызметкерлері отбасылық өмірге араласуды жоспарлап отырған азаматтармен жұмыс істеу үшін психологты да қарастырмайды. Осы орайда біз Қазақстан Республикасындағы неке және ажырасу жағдайына талдау жасауды жөн көрдік. Мақсаты, Қазақстандағы неке және ажырасу жағдайының аймақтық ерекшеліктерін зерттеу. Біз Қазақстан Республикасындағы тіркелген некелер мен тіркелген ажырасулар саны туралы статистикалық мәліметтерді зерттедік. Аналитикалық, мазмұндық талдау, статистикалық, салыстыру, қатынас, рейтинг, себеп-салдар сапалық және сандық әдістер қолданылды.
Біз Қазақстандағы неке және ажырасу жағдайының аймақтық ерекшеліктерін талдадық.
Қазақстанда ерлер үшін бірінші некеге тұрудың орташа жасы орта есеппен 27,0 жасты құраса, әйелдер үшін орта есеппен 24,4 жасты құрайды. Ал ажырасуға келетін болсақ, бірінші некесін бұзған ерлі-зайыптылардың орташа жасы ерлер арасында 35,5, ал әйелдерде 33,4 болды . 18 жасқа дейінгі жас санатындағы ажырасулар саны шамалы, ал ерлер үшін бұл іс жүзінде нөлге тең. Жас ұлғайған сайын ажырасулар саны артады. Осылайша, ажырасудың өсу тенденциясы 25-29 жас тобында басталып, 45-49 жас тобында төмендейді. Ерлер арасында ажырасудың ең көп саны 30-34 жас аралығында болса, әйелдер арасында 25-29 жас аралығындағылар байқалады. Жалпы, бәрінің шыңы ажырасулар 25-29 және 30-34 жас топтарында[5].
1. Барлық ажырасулардың негізгі бөлігі некеде тұрған 4 жасқа дейінгі және 5-9 жасқа дейінгі кезеңге келеді.
2. Ажырасулардың некелердің арақатынасының өңірлік көрсеткіштерін кейінгі рейтингімен салыстыру кезінде ең жоғары көрсеткіштер Қостанай, Павлодар облыстарында және Астана қаласының Солтүстік Қазақстан облысында анықталды.
Қазақстанның солтүстік және орталық облыстарында (Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Ақмола) МСАК деңгейінде қызметі салауатты отбасын, отбасы мәселелерін қалыптастыруға бағытталған медициналық-психологиялық қызмет ұйымдастырылды. Жыл сайын Халықаралық отбасы күні - 15 мамырда отбасына арналған конференциялар, фестивальдер ұйымдастырылады. Ажырасу бойынша белсенді профилактикалық жұмыс 9 жылға дейінгі некеде тұрған ерлі-зайыптылардың фокус тобына бағытталады. Білім бөлімдері мектептерде, колледждерде және жоғары оқу орындарында тақырыптық сағаттар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар өткізу жұмыстарын ұйымдастырып, күшейтіліп келеді. Облыстық әкімдіктер некеге тұруға өтініш беру сатысында тұрған азаматтармен профилактикалық әңгіме жүргізу үшін АХАЖ қызметкерлеріне психолог енгізу мүмкіндігін қарастырылуы керек.
Ажырасуды зерттеудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері деп аталатын бірінші параграфымызда неке институтының қазіргі жай-күйін және оның ыдырауын ғылыми тұрғыда зерттеудің негізгі тәсілдеріне тоқталдық. Біз зерттеу тобымыз қазіргі уақытта отбасын зерттеудің екі теориялық және әдіснамалық тәсілін зерттей отырып, отбасының қазіргі жағдайын кейбір зерттеушілер моногамды отбасы дағдарысы тұрғысынан олардың құрамына А.И. Антонов, В.М. Медков, А.В. Артюхов еңбектері жатса, ал қалған ғалымдар отбасы құрылымдарының трансформациясы тұрғысынан қарастырады, оларға Т.А.Гурко, А.Р.Михеева және С.И. Голод еңбектерін жатқызуға болады.
Қазіргі отбасы эволюциясының негізгі бағыты оның институттан топқа айналуы. Бұл қазіргі отбасында экономикалық функцияның әлсіреуін білдіреді, ондағы ең бастысы психологиялық атмосфера, ерлі-зайыптылардың жеке қарым-қатынасы болып табылады. Отбасының ең маңызды функциялары ұрпақты болу (репродуктивті) және тәрбиелік болып табылады. Бұл функциялардың әлсіреуі, ең алдымен, отбасылық дағдарыс ретінде, ал басқа функциялардың өзгеру процестері көбінесе трансформациялық деп бағаланатыны анық.
ХХІ ғасырдың басына қарай отбасы дамудың бірнеше сатысынан өтті: патриархалдық немесе дәстүрлі, балаға бағытталған немесе заманауи, некелік немесе постмодерндік, сонымен қатар толық емес және некеден тыс сатылары болды. Қазіргі уақытта отбасы институтына қатысты ерлер мен әйелдердің заманауи идеяларының трансформациясы орын алуда, бұл қазіргі заманғы отбасының рухани негіздері мен рухани әлеуетінің өзгеруімен бірге жүреді. Отбасы мен оның тұрақтылығына әсер ететін маңызды факторлардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
1.құндылықтар жүйесін батыстандыру (батыс құндылықтарының бүкіл әлемге таралуы);
2.экономикалық құрылымды өзгерту;
3.адамгершілік еркіндігі;
4.индивидуализмнің көріністері;
5.гендерлік асимметрия (яғни өмірдің әртүрлі салаларында екі жыныстың әлеуметтік және мәдени рөлдерінің пропорционалды емес көрінісі);
6.әйел мен еркек арасындағы әлеуметтік рөлдерді қайта бөлу және т.б.
Некелік, жыныстық және репродуктивті мінез-құлық үштігінің ыдырауы фертильділік пен отбасы тұрақтылығының реттеуші механизмін бұзады, бұл некеге дейінгі қатынастарға, контрацепцияға және түсік түсіруге, ажырасуға, некеден тыс ана болуға жол береді. Жеке тұлға мен қоғамның өзара әрекеттесуінде делдал ретінде отбасы рөлінің әлсіреуі отбасы мүшелерінің жеке жетістіктерге отбасынан тыс құндылық бағдарларын күшейтіп, олардың отбасылық өмір салты мен балалар құндылығынан басым болуына әкеледі. Жобада қазіргі некелердің бұзылу (ажырасу) механизмін түсіндіретін әртүрлі көзқарастар берілді. Ажырасу бұрынғы ерлі-зайыптыларға қайта некеге тұру мүмкіндігін беретін неке қатынастарын тоқтатудың институттандырылған әлеуметтік механизмі болып саналады. Некенің бұзылуына байланысты ерлі-зайыптылардың ұрпақта жаппай ыдырау процесі ажырасу деп аталады.
Нәтижесінде әлеуметтанушылар мен басқа зерттеушілер ажырасу туралы әртүрлі көзқарастарды қалыптастырды:
1. ажырасу - әлеуметтік институт ретінде некенің дағдарысы және тіпті оның жойылуы;
2. Ажырасу жеке бас бостандығын кеңейту және жыныстардың нақты теңдігін бекіту жағдайында дамитын неке-отбасы қатынастарының ажырамас атрибуты болып табылады, яғни, қазіргі заманғы отбасы жүйесінің маңызды элементі;
3. ажырасуды болдырмауға болады, бұл үшін бұл мәселені шешудің теориялық және практикалық жолдарын табу керек. Заманауи зерттеушілердің жалпы тұжырымы ажырасулар санының артуы бүгінгі таңда белсенді түрде көрініп жатқан және қоғамның макро және микродеңгейінде пайда болатын бірқатар объективті факторларға негізделген тенденция болып табылады.
Қазақстандық заңнамаға сәйкес неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарын реттеудің, отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етудің, оның дамуын мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басым бағыты ретінде анықтаудың қағидаттары мен құқықтық негіздері бекітілді. Қазақстан Республикасы Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Кодексімен айқындалады. Осы Кодексте пайдаланылатын Негізгі ұғымдардың 1-бабында Кодекстің Жалпы ережелері некеден, ерлі-зайыптылықтан, туыстықтан, бала асырап алудан немесе өзге де қатынастардан туындайтын мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттермен байланысты адамдар шеңбері, отбасы ұғымын анықтайды. балаларды тәрбиелеуге асырап алу нысаны және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге арналған [6].
Отандық әлеуметтанушылардың арасында біздің зерттеу тақырыбымыз бойынша отбасы институтын зерттеген ғалымдар З.Ж. Жаназаров пен А.В. Веревкин. Қазіргі Қазақстандағы отбасы дамуының жағдайы мен болашағын талдай отырып, З.Ж. Жананазарова Қазақстандағы қазіргі отбасының отбасы мен неке әлеуметтік институтында адамдарды алаңдататын және кейбір жайсыздықтар тудыратын негізгі әлеуметтік маңызды мәселелерін анықтайды. Ілеспе қосымша зерттеу әдісі қазақстандықтардың құндылық анықтайтын бағытттардың ішінде ең маңыздысы. Қоғамда болып жатқан өзгертулердің белсенділігін арттыруда отбасылық құндылықтарды насихаттау және бала тәрбиесіндегі отбасының рөлі мықты. Қазақстандағы қоғамның рухани-адамгершілік саласының бұзылуының себебі отбасының дәстүрлі негіздерінің жойылуы болып табылады. Зерттеуші отбасы мүшелерін толғандырытын жас отбасының тұрақтылығына әсер ететін маңызды мәселелерді анықтайды [7].
З.Ж. Жананазарова талдаған саланың негізгі мәселелері қазіргі қазақ отбасы: оының айтуынша толық емес отбасылардың саны үнемі артып отыр. Бүгінде елімізде әрбір үшінші отбасы толық емес. Әрбір 5-ші бала толық емес отбасында пайда болды және әрбір секундта балаларда айқын немесе жасырын проблемалар бар. Яғни, бұл жерде тәрбие мәселелері рухани-адамгершілік принциптен туындайды. Ажырасу туралы сотқа жүгінген ерлі-зайыптылардың бұқаралық ақпарат құралдарының контент-сараптамалары соңғы бес жылда бірге өмір сүрген отбасылардың жиі тарайтынын көрсетті. Олар отыз екі пайызын құрайды. Демек, ажырасу мәселесі бірінші кезекте жас отбасылардың мәселесі болып отыр. Отбасылардың ыдырауы да алаңдатады, олардың бірлескен өмір тәжірибесі бес жыл (жиырма тоғыз пайыз). Некенің бұзылуына материалдық емес, моральдық факторлар әсер етеді. Сондай-ақ бүгінде жас отбасылардың неке институтына толық жауапкершілікпен қарамайтынын, отбасылық құндылықтарды бойына сіңірмейтінін де көріп жүрміз. Еліміздегі әлеуметтанулық зерттеу деректерін талдай отырып, З.Ж. Жананазарова қазақ қоғамындағы жеке және отбасылық қарым-қатынастар әлі де берік болып қала береді деп қорытындылады. Қоғамда болып жатқан ажырасуды зерттей келе, ажырасудың маңызды себеп отбасылық дағдарыс және отбасы мүшелері ұшырасатын басқа да құбылыстар екенін атап көрсетеді. Осының барлығы қоғамда алаңдаушылық тудырады. Қоғам отбасылық құндылықтарды жаңғыртуға және қоғамдағы отбасының бағытын нығайтуға бар күш-жігерін салуы қажет [8.]. Өзінің тұжырымдарын әлеуметтанулық зерттеу нәтижелерімен растай отырып, З.Ж. Жананазарова жастардың қоғамда өзара бірігуін атап өтеді: көптеген жастар (отыз төрт пайыз) азаматтық некеде (яғни бірге тұру) жаңа отбасы үлгісі деп санайды, ал он бір пайыз жанұялық сыйластыққа күмән келтіреді. Біздің қоғамда жастар дәстүрлі некені қолдайды. Ең дұрысы жастар некеге заңды түрде тіркелу керек. Азаматтық неке тұру ол имандылық шеңберіне сәйкес келмесе де заң тұрғысынан айыптай алмаймыз. [9].
Сондай-ақ З.Ж. Жананазарова өсіп келе жатқан тұлғаның әлеуметтенуына тоқталып өтті, себебі мәдениетті тәрбиелі тұлға қоғамды руханияттандырады. [10].
Жалпы, З.Ж. Жананазарова өз еңбектерінде қазіргі қазақстандық отбасының негізгі проблемаларын анықтады, олардың ішінде ажырасу мен некесіз бірге тұру бірінші орында тұр, бұл өз кезегінде елімізде толық емес отбасылардың таралуына себеп болып отыр. А.В.Веревкиннің бірқатар еңбектерінде отбасы мәселелері оның функционалдық мазмұны және әлеуметтік институт ретінде отбасының негізгі және қосалқы функцияларының мазмұнының сәйкес модификациясы контексінде талданады. Автор отбасын талдаудағы құрылымдық тәсіл барлық басқалармен салыстырғанда отбасылық мәртебелер мен рөлдердің басымдылығы мен тұрақтылығы идеясына негізделгенін, бұл өз кезегінде отбасындағы шиеленіс пен қақтығысты түсіндіруге мүмкіндік беретінін атап өтеді. Қазіргі қоғам отбасын ұйымдастырудың тиімсіздігіне және отбасының өзінің әлеуметтік функцияларын толық жүзеге асыра алмауына негізделген. Негізгі зерттеу гипотезасы отбасылық қатынастар саласындағы өзгерістердің, оның ішінде ерлердің бастапқы әлеуметтену процесіндегі рөлінің төмендеуінің негізгі себептерін тікелей отбасы мен неке қатынастары саласында іздеу керек деген болжамға негізделген, оның ішінде олардың психологиялық, экономикалық, құқықтық аспектілері және жалпы қазіргі қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық тенденциялары саласында. Қазіргі отбасында бала тәрбиесімен байланысты негізгі физикалық және психологиялық ауыртпалықтың әйелге түсуінің себебі (немесе себептері) отбасы мүшелерінің рөлдік экономикалық функцияларының біртіндеп өзгеруінің, мәртебелік рөлдердің өзгеруінің нәтижесі болып табылады.
ХХІ ғасырдың басынан бастап қазақстандық әлеуметтану шеңберінде отбасы туралы бірқатар эмпирикалық зерттеулер жүргізілді, олар жалпы және жеке мақсатты топтар, жастар, студенттер және т.б. арасында ата-ана, әке болу мәселелеріне шоғырланған. Бұл еңбектерде қазіргі қазақстандық қоғамдағы ата-ана мәселесін зерттеу үшін экономикалық гендерлік және ата-ана рөлдерін бөлу және қайта бөлумен байланыста тиімділік бағдарының сапасын отбасылық тәрбиені талдау белгілі бір мәнге ие екендігі атап өтілген. Әкелер мен балалар: проблемалар мен перспективалар деп аталатын еңбекте ерлер мен әйелдердің жұмыс күнінің ұзақтығы, олардың жұмысының сипаты және ата-ана мен бала тәрбиесіне қатысты отбасылық экономикалық рөлдердің бөлінуі туралы жарияланған деректердің салыстырмалы талдауы ұсынылған. Эмпирикалық деректер респонденттердің жауаптары бойынша ерлер мен әйелдер үшін жұмыс күнінің ұзақтығы жиі сәйкес келетінін растады.
1.2 Қазақстандағы ажырасудың әлеуметтік салдарын зерттеудің әдіснамалық негіздері
Отбасының классикалық анықтамасы бойынша талдасақ, отбасы мүшелері неке, ата-ана және туыстық, ортақ өмір, ортақ бюджет және өзара моральдық жауапкершілік арқылы байланысқан шағын әлеуметтік топ делінеді. Отбасы ең ежелгі әлеуметтік институттардың бірі, ол діннен, мемлекеттен, әскерден, білімнен, нарықтан әлдеқайда ерте пайда болды. Е.Г. Эйдемиллердің анықтамасы бойынша отбасы - қоғамның жасушасы (шағын әлеуметтік тобы), некелік одақ пен отбасылық байланыстарға, яғни ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұратын басқа туыстар арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жеке өмірді ұйымдастырудың ең маңызды нысаны. [11]. Бұл анықтамадағы негізгі сөзді қарым-қатынастар деп санауға болады, өйткені отбасы - бұл белгілі бір қарым-қатынас түрімен байланысқан отбасы мүшелері болып табылатын жүйе. Мұндай жүйенің күйреуі жоғарыда аталған барлық қатынастардың күйреуін білдіреді, бұл көптеген болмай қоймайтын салдарларға және қайта туындайтын проблемаларға әкеледі. Ажырасу ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастың бұзылуын ғана емес, сонымен бірге бала мен ата-ананың бірі арасындағы қарым-қатынастың бұзылуын білдіреді, бұл көптеген жағымсыз салдарға әкелетін ең ауырлататын жағдай болып табылады.
Отбасы бұл әке, ана және бала ғана емес, сонымен бірге отбасының барлық мүшелері некелік өмір кезеңінде тығыз байланыста болатын ең жақын туыстар шеңбері. Ажырасу процесінде бұл жүйе бірнеше жақтарға бөлінеді кейбіреулері айелінің жағында, кейбіреулері күйеуінің жағында болғандар, бала жағында болғандар, бейтараптықты сақтайтындар да кездеседі. Қалай болғанда да, олардың әрқайсысы үшін ажырасу, бұл ең үлкен трагедия ретінде кем дегенде жеке күйзеліске алып келеді. Қазіргі қоғамдағы ажырасу мәселесі мәдени және отбасылық құндылықтардың жоғалуының себебі болып табылады. Қазіргі уақытта адамдар көп нәрсеге әсер еткен қоғамдық пікірге мән беруді қойды. Барлығы өзара келістіріп, көндіруге кеңес беруге тырысты, кез келген жолмен отбасын сақтап қалуға көмектерін берді. Қазір қоғамда әркім өзінің проблемаларымен бастары қайғы ешкіммен ешкімнің ісі жоқ. Қоғамның көп бөлігі ажырасып жатқандарға тіпті көңілде бөлмейді. Бұл қазіргі уақытта нормаға айналып отыр. Кезінде қазақ ажырасып келген қызын уйге кіргізбеуге тырысқан, ол үшін ауыл, ру ұялатын болған, сондықтан қазақ қызын тәрбиелегенде сол шаңырақтың отын түтетіп дамытатын сен боласың деп тәрбиелеген. Қазақ қызын жат жұрттық деп тәрбиелеген. Сол тұрмысқа шыққан жанұяң негізі ошағың, ал бізге тек қонаққа келесің деп уйреткен, сондықтан қыз келгенде төрге отырғызған, қыздың баласын жиен деп оныда еркелеткен. Жиеннің назы күшті болады деп жиенге қол көтергеннің қолы қалтырасын деп қазақ жиенді де құрметтеген. Сонда қазақ қоғамында жанұяны тәрбиелеу ол ұлттық құндылықтардан басталған. Сол құндылықтар қазір дағдарыста, соңғы кезде қайтып келген қызды ішіме сиған қыз сыртымада сияды деп уйге қайтарып алу, құдалар арасындағы 1000 жылдық сыйласу принципінің бұзылуына әкеліп отыр. Қазақ дүниетанымында жанұяны тәрбиелеуге бірнеше институттар атсалысқан, қазақ тарихында ажырасу мысалы жоқтың қасы болған.
Соңғы онжылдықта адамдардың дүниетанымы көп өзгерді. Бұл қазіргі қоғамдағы бала тәрбиесінің дұрыс болмауынан болып отыр. Қоғам қаржылық жағдайдың артықшылықтары бар негізгі ережелерді өзі үшін анықтады. Неке белгілі бір дәрежеде материалдық пайдаға айналып отыр. Сондықтан серіктестің жағымды қасиеттері сияқты ұғымдар екінші деңгейге кетті. Бір қызығы, материалдық жағы некеде де, ажырасуда да маңызды емес рөл атқарып отыр. Бұл қасиеттер әйелдерге көбірек тән, негізінен олар моральдық ғана емес, сонымен бірге материалдық қанағаттануды да іздейді. Өз алдына ешкімге бағынбай өз қара басының бостандығын қалайтын нәрселер ажырасуға да себеп болып отыр. Отбасы тек ғашықтардың ғана емес, бір мақсатпен біріккен, осы мақсатқа ұмтылып, осы процесте туындайтын мәселелерді бірлесіп шешуі тиіс адамдардың одағы екенін көпшілік түсінбей отыр.
Отбасылық дұрыс қарым-қатынастар болмағандықтан, неке ерлі-зайыптылардың екеуіне де ауыртпалық болатын жағдайлар бар. Содан кейін олар ажырасу қолайлы деп есептейді. Ажырасудан кейін көбінесе айелдер өзіне жақсы адал жар іздей бастайды, бірақ бұл арман әрқашан орындала бермейді, ажырасқан әйелдің статусы қоғамда белгілі бір атаққа ие болып, көп жағдайда жалғыз қалады және баланы жалғыз тәрбиелейді. Ғасырлар тоғысында Қазақстандағы отбасылар басқа елдерде де кездесетін бірқатар күрделі мәселелерге тап болды. Қазіргі отбасының мәселелері ең маңызды және өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Оның маңыздылығы, біріншіден, отбасының қоғамның негізгі әлеуметтік институттарының бірі, адам өмірінің ірге тасы болуымен, екіншіден, бұл институттың қазіргі таңда терең дағдарысты бастан кешіруімен айқындалады. Отбасылар ажырасады, ажырасудың себептері де бәріне белгілі. Бұл ретте жан басына шаққандағы ажырасулар саны бойынша алдыңғы он елдің қатарына кіреміз.
Біздің жоба зерттеуіміз бойынша жүргізген Алматы облысы, Қызыл Орда облысы, Оңтүстік Қазақстан облысында жыл басынан бері үш мыңға жуық неке бұзылған. Әділет департаментінің мәліметі бойынша биыл 2022 жылы ажырасу санының артқанын айтады. Мамандардың айтуынша, ерлі-зайыптылар көбіне ажырасуының әртүрлі себептер бар. Ажырасудың жиі кездесетін себептерінің қатарында тұрғын үй жағдайының жоқтығын, қолайсыз әлеуметтік жағдайды, ерлі-зайыптылардың мінездерінің сәйкес келмеуін атайды. Әділет департаментінің мәліметі бойынша, ажырасып жатқан ерлі-зайыптылардың 90 пайызы 20 мен 40 жас аралығындағы ерлі-зайыптылар [12]. Еліміздегі ажырасулардың ең көп пайызы ерте неке, себебі некеге тұрғандар әлі жетілмеген, сәби, рухани және әлеуметтік деңгейі біршама төмен. Сонымен қатар, ерлер мен әйелдердің рөлдері өзгерді, ерлер функцияларының көпшілігін әйелдер алды. Неке және махаббат ұғымдары бір бірін толықтырмай отыр. Адамға деген сүйіспеншілік жойылып, жаңасымен ауыстырылуы мүмкін. Адамға деген сүйіспеншілік тез жойылып оның орнын жаңа махаббетпен ауыстыру мысалдары көбейіп отыр. Қоғам бұл жағдайда басқа махаббаттың пайда болуына байланысты некені бұзуға және жаңа некеге тұруға шешім қабылдаған адамның мінез-құлқын айыптай алмайды, өйткені бұл неке қатынастарының символы ретіндегі махаббаттың мәнін бұзуы мүмкін. Екінші жағынан, қоғам отбасылық-некелік қарым-қатынастың беріктігін қамтамасыз етуге мүдделі болу керек, өйткені мұндай жағдайлар балалардың тууы мен тәрбиесі үшін маңызды болып табылады.
Отбасы некеге тұрған немесе бірге өмір сүрген кезден бастап бірінші бала туғанға дейін жас болып саналады. Бұл кезеңнің негізгі міндеті - тек өзін ғана ойлап қара басының бостандығын ойлайтын кезден арылып, ерлі зайыптылардың енді өзара келісіп жоспарлап бір бірін сыйлайтың кезеңге өтуі негізі болып саналады. Достармен, туыстармен қарым-қатынастың жаңа шекаралары белгіленеді. Жеке және отбасылық қажеттіліктер арасындағы қайшылықтар шешіледі. Тұрақты, берекелі отбасы жастарды бірлескен отбасылық өмірге дайындаған жағдайда ғана жақсы өмір сүре алады. Сондықтан жас отбасылардың қалыптасуына жастар арасындағы қоғамдық жұмыстың ықпалы зор. Ол әрбір жастың дамуы үшін ең қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету, жеке тұлғаның әлеуметтік қалыптасуына, барлық түрлер мен бостандықтарға ие болуына және жеке адамдардың қоғам өміріне толық қатысуына ықпал ету ретінде қарастырылады. Біздің елде ыдыраған некелердің орташа ұзақтығы бес жылды құрайды және дәл осы жерде көмек қажет. Бұл ерлі-зайыптылардың үйлесімділігі туатын кезең - отбасының психологиялық қолдауы; отбасының материалдық базасы жасалатын уақыт - оның экономикалық тірегі, отбасының тәрбиелік негіздері пайда болған кез. Осы жылдар ішінде отбасылық өмірдің барлық негізгі аспектілері - психологиялық, жыныстық, материалдық тәрбиенің негізі қаланады.
Жастар әртүрлі үмітпен тұрмысқа шығады. Үйлену тойының алдында олар некеден бір нәрсені күтеміз деп ойлайды содан кейін олар кенеттен мүлдем басқа нәрсеге ие болғанын байқады. Күшті тартымдылыққа негізделген некелер ең тұрақсыз болып табылады. Ажырасулардың кейбір себептері қаржылық қиындықтар мен балалардың болмауы. Барлығы табиғи нәрсе - егер репродукция орталығының дәрігерлері ерлі-зайыптылардың шамамен 50% -ында бала тууға байланысты проблемалар бар деп айтса, қаржыгерлер көбінесе отбасылық бюджетке сәйкес келмейтін жеке есептерге ие себептерді көрсетеді. Қазақстан және Орталық Азия отбасы институты ажырасудың негізгі себептерінің қатарында отбасындағы зорлық-зомбылық, жыныстық қанағаттанбаушылық, баласыз қалу, нашақорлық маскүнемдік Интернет және тіпті теледидарі, сатқындық және әлеуметтік-экономикалық проблемаларға түрлі тәуелділіктерді атайды. Сонымен қатар, дін мәселесіндегі келіспеушіліктер, әртүрлі әлеуметтік жағдай, өзімшілдік және ата-ана мен туысқандардың екінші жартысын таңдауға әсері де орын алады [13].
Зерттеулерге сәйкес, некенің бұзылуы стресс шкаласы бойынша ең жоғары орындардың бірі болып табылады. Бұл отбасылық жанжалдар немесе эмоционалдық алшақтықты пайда болған кезде ерлі зайыптылар бөлек тұрып өзінің бақытын іздеуге бел буады. Материалдық заттарын бөліс ке түскенде екі жақты үлкен күйзеліске тап болады, бір біріне деген наразылық одан сайын күшейе түседі екі арада бала болса ол жағдай тіпті ушығып кетеді. Отбасының ыдырауы елеусіз қалмайды, ажырасқандардың жүрегіне терең рухани жара, реніш қалдырады, денсаулық жағдайына да әсер етеді, күйзелістен түрлі аурулар туындайды, кейбір ауыр дерттер тіпті өлімге дейін апарады.
ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы Махаббат Бекбосынова жуырда берген сұхбатында бүгінде құрылған әрбір үш отбасына бір ажырасудың келетініне алаңдайтынын баса айтты. Рас, статистика неке ұзақтығы бес жылға дейінгі ажырасулар санының азайғанын көрсетеді, атап айтқанда, бір жылға дейінгі некені бұзудың саны 35 пайызға азайған, - дейді ол. [14] Осылайша, қазіргі жас отбасы бұрынғы отбасынан тек басқа экономикалық қызметімен ғана емес, эмоционалдық-психологиялық функцияларының да түбегейлі өзгеруімен айтарлықтай ерекшеленеді. Отбасы институтын барлық зерттеушілер ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалатын мәдени үлгілердің негізгі тасымалдаушысы, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтенуінің қажетті шарты ретінде таниды. Отбасында адам әлеуметтік рөлдерді меңгереді, білім негіздерін, мінез-құлық дағдыларын алады. Отбасының тұрақтылығы - оның әлеуметтік институт ретіндегі тұрақтылық жағдайы. Оған сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Қазіргі некенің негізі экономикалық немесе мәртебе емес, тұлғааралық қарым-қатынастың эмоционалдық аспектілері болып табылады.
Кесте
Отбасылық қатынастардың серіктестік және басым тәуелді модельдерінің мазмұндық сипаттамалары
Отбасындағы қарым-қатынас моделін талдау параметрлері
Серіктестік моделі: отбасылық қарым-қатынастардың сипаттамасы
Доминант-тәуелді модель: жанұядағы қарым-қатынастың сипаттамасы
Ерлі-зайыптылар арасындағы рөлдердің бөліну сипаты
Рөлдер мен жауапкершіліктерді икемді бөлу, рөлдердің өзара алмасуы. Отбасындағы рөлдер жеке бейімділіктер мен оларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін ескере отырып бөлінеді.
:: Отбасының өмірін қамтамасыз ету міндеттерін орындауға жұмсалған уақыт, шамамен ерлі-зайыптылардың уақытына тең.
:: Отбасындағы рөлдерді бөлудің қатаң нұсқасы: күйеулер отбасын материалдық қамтамасыз етуге, ал әйелдер барлық жанұя ішіндегі міндеттерге жауап береді.
:: Отбасының өмір сүруін қамтамасыз ету міндеттерін орындауға жұмсалған уақыт біркелкі бөлінбейді: күйеуінің де, әйелдің де уақыт шығындарының айтарлықтай асып кетуі.
Әйелдер күйеулерімен бірге отбасының материалдық қамсыздандыруына жауапты рөл атқарады, ал күйеулер әйелдермен бірге күнделікті үй шаруасына, бала күтіміне және тәрбиелеуге кіреді.
Әйелдер отбасын материалдық қамтамасыз етуді өз мойнына алмайды (бұл тек ерлердің міндеті деп санайды), ал күйеулер күнделікті тұрмыстық мәселелерге, бала күтімі мен тәрбиесіне немқұрайлы қатысады.
Ерлі-зайыптылар арасындағы билікті бөлу сипаты
Шешімдер бірігіп қабылданады, отбасы үшін маңызды шешімдер қабылдауда ерлі-зайыптылардың ешқайсысы басымдыққа ие емес.
Нұсқаулық ерлі-зайыптылардың бірінің нақты мәселелер бойынша құзыретіне негізделеді.
Отбасында бақталастық, билік үшін күрес жоқ
:: Ерлі-зайыптылардың біреуінің отбасының өмірі үшін маңызы бар мәселелер бойынша шешім қабылдауда басым жағдайға ие болуы.
:: Көшбасшылық күшке негізделген, ерлі-зайыптылардың бірінің авторитарлық ұстанымына негізделген.
:: Күйеуі немесе әйелі билікті асыра пайдаланса. Ерлі-зайыптылар бір-бірімен бәсекелеседі, билік үшін ашық немесе жасырын күреседі
Ерлі-зайыптылардың өзара әрекеті мен қарым-қатынасының ерекшеліктері
Бір-бірінің жеке басының құндылығын тану және жеке мәселелерге, өмірдің интимдік аспектілеріне рұқсатсыз жеке өмір саласына қол сұқпау, құрметтеу.
:: Күнделікті қарым-қатынаста жанашырлық, бейімділік, ризашылықтың жиі көрінуі.
:: Әртүрлі жағдайларда серіктестің психологиялық қолдауына бағдарлау.
:: Қақтығыстарды шешудің конструктивті жолы
:: Серіктестің жеке басының құндылығын мойындамау және жеке істерге, өмірдің интимдік аспектілеріне құрметтемеушіліктің көрінісі, мінез-құлықты толық бақылау.
:: Күнделікті қарым-қатынаста симпатияның, бейімділіктің, бағалаудың сирек көріністері.
Серіктестің психологиялық қолдауына айқын назардың болмауы.
:: Қақтығыстарды шешудің деструктивті жолы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ АЖЫРАСУ БОЙЫНША ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ: БАЛАЛАРҒА АЛИМЕНТ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ата-аналардың ажырасуының жасөспірімдерге әсері: ажырасудың әлеуметтік салдары
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында, посткеңестік кеңістіктегі басқа республикалар сияқты, неке деңгейінің белгілі бір төмендеуі, неке жасының ұлғаюы, ажырасу санының артуы, некеге тұрудың азаюы туу көрсеткіші, некесіз туылғандар санының артуы байқалады. Мысалы, 1999 жылғы халық санағы бойынша республика халқының 15 және одан жоғары жастағы 25,7%-ы некеде тұрмағандар болса, 2019 жылы - 32,3%-ы. Бұл некеден тыс туу үлесінің өсуіне де қатысты (1999 жылы - 51 959, 2019 жылы - 75 380), бұл тек некеден тыс бала туу іс-әрекетімен ғана емес, сонымен қатар елімізде қалыпты жағдайға айналған тіркелмеген некелердің таралуымен де байланысты отыр [15]. Ресми түрде тіркелмеген неке одақтарының болуы неке-отбасы қатынастарын өзгертудің күрделі процестерін, сондай-ақ қоғамдық өмірді, оның ішінде неке-отбасы саласында әкімшілік реттеу дәрежесінің төмендеуін көрсетеді. Ерлі-зайыптылардың мінез-құлқының бұл стереотипіне серіктестердің дүниетанымы, олардың дәстүрлерге көзқарасы, бала туу жоспарлары, ата-аналармен және туыстарымен қарым-қатынастары жанама түрде әсер етеді. Соған қарамастан, біздің ойымызша, шешуші фактор экономикалық факторлардың, ең алдымен, тұрғын үйлердің әсері болып табылады.
Ажырасу тек бұрынғы ерлі-зайыптыларға ғана емес, теріс әлеуметтік-экономикалық және эмоционалдық-психологиялық салдарға әкеледі, бірақ оның ең ауыр салдары, әдетте, әкесіз немесе толық емес отбасыларда тұратын балалар санының артуы болып табылады. Ажырасқан ерлі-зайыптылардың көпшілігінің ортақ балалары бар және сәйкесінше, жыл сайын ондаған мың кәмелетке толмаған балалар ата-анасының ажырасуын бастан кешіреді. Жоғарыда аталған дағдарыс құбылыстары бүгінгі күннің ең өткір сын-тегеуріні болып табылады, оны қоғам түсінуге және оған лайықты жауап беруге тиіс. Қарастырылып отырған келеңсіз құбылыстарды еңсеру қазіргі заманғы отбасы құрылысы идеологиясының озық үлгілерін және қазақстандықтардың неке-отбасы дәстүрлерін біріктіру негізінде отбасы институтын нығайтуға бағытталған кешенді әлеуметтік-демографиялық саясатты жүзеге асырған жағдайда ғана мүмкін болады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда, посткеңестік кеңістіктегі басқа республикалардағыдай, некеге тұру деңгейінің белгілі бір төмендеуі, неке жасының ұлғаюы, ажырасу санының артуы, туу деңгейінің төмендеуі, және некесіз туылғандар санының артуы. Сонымен қатар, тәуелсіздік кезеңіндегі республика халқының неке-отбасылық ұдайы өндіріс саласының демографиялық сипаттамаларын зерттеу әлеуметтік-экономикалық және өтпелі кезеңнен кейінгі қайта құрулардың қайшылықтары мен қиындықтарына қарамастан, мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді , жалпы алғанда, Қазақстанда отбасылық өмір салтының дәстүрлері сақталған және отбасы өзінің қажетті әлеуметтік функцияларын орындауды жалғастыруда. Бұл жерде репродуктивті, тәрбиелік, экономикалық, мәдени-демалыс, эмоционалдық және т.б. ерлі-зайыптылардың балаларға деген қажеттіліктері; тәрбиелік - өскелең ұрпақты әлеуметтендіру, ең алдымен ата-ананың қажеттіліктерін қанағаттандыру, балалармен байланыс және оларды тәрбиелеу; экономикалық және экономикалық - қоғам мүшелерінің физикалық денсаулығын сақтау және кейбір отбасы мүшелерінің басқалардан шаруашылық және материалдық тұрмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz