ҰЛЫ Ж БЕК. I ЖОЛЫНЫҢ ТУРИСТ КI ПОТЕНЦИАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ

I-ТАРАУ. ҰЛЫ ЖIБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТАРИХЫНА ШОЛУ
1. Жiбек жолының қалыптасуы және жiбек ролi
2. Ұлы Жiбек жолы туралы
3. Жiбек жолының Қазақстандық бөлiгiнiң жандануы

II-ТАРАУ. ҰЛЫ ЖIБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТУРИСТIК ПОТЕНЦИАЛЫ
2.1. Ұлы Жiбек жолы бойында қала мәдениетiнiң қалыптасуы
2.2 Қазақстан территориясындағы ежелгi қалалар
2.3 Ұлы Жiбек жолының рухани мұрасы

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI

КIРIСПЕ

Қазақстан Республикасының егемендiк алыпғ экономикалық жағдайының
көтерiлуi туризмдi дамытуға қол жеткiздi. Бұл саланың елiмiздегi болашағы
зор объектiсi ң Ұлы Жiбек жолының тармағы болмақ.
Ұлы Жiбек жолы – Батыс пен Шығыстың ежелгi өркениеттерiн
байланыстыратын ерекше сауда және дипломатиялық қарымңқатынас магистралi.
Ұлы Жiбек жолының дүниежүзiлiк өркениеттiң дамуында үлкен роль атқарғаны
бәрiмiзге мәлiм. Бұл трасконтинентальды жол тек қана саудаңсаттықтың
көтерiлуiне емесғ сонымен қатар қалалар мен өнердiң гүлденуiнеғ
мәдениеттерғ дiндер мен тiлдердiң араласыпңтолысуынағ жалпы айтқанда
адамзат мұрасының қалыптасуына әсер еттi.
Ұлы Жiбек жолы адамзат тарихында алғаш рет Жерорта теңiзiнен Тынық
мұхитқа дейiн ұшаңңғайыр аймақтағы түрлi ұлттар мен елдердiң мәдениетiн
бiрiктiрген едi. Шын мәнiнде бұл халықтар диалогының жолы болды.
Мыңдаған жылдар бойы мыңдаған адамдар Жiбек жолы бойымен елдер кезiп
жүрген. Ал ендi қазiрғ ұзақ жылдар өткен соңғ әрбiр адам осы ежелгi жолды
жаңадан ашуғағ оның бай тарихына үңiлуге мүмкiндiгi бар.
Ұлы Жiбек жолын тарихиғ географиялықғ мәдени аспектiлер жағынан ғылыми
зерттеу жұмыстары шын мәнiнде XIX ғасырдың екiншi жартысында басталды. Оның
зертеулерiне үлкен үлестi Батыс еуропалық ғ орыс және жапон ғалымдары
қосты. 1877 жылы классикалық ғылыми Қытай атты еңбегiнде белгiлi немiс
ғалымы Фердинанд Пауль Вильгельм Рихтгофен Еуразия материгiнiң түрлi
бөлiктерiн байланыстыратын жолдар жүйесiн Жiбек жолы ң Seidenstrassenғ
кейiннен Ұлы Жiбек жолы деп атап кеттi. Осыдан кейiн Жiбек жолына бұқаралық
қауымның қызығушылығы артты. Бұл заңды дағ өйткенi Жiбек жолының
тарихиңмәдени мұрасын бағалау қиын.
Қазiргi кезде көптеген елдердiң ынтасымен Ұлы Жiбек жолын қайта
жандандыру шешiлген. Мәдениғ экономикалықғ туристiк байланысты дамытудың
аса маңызды каналы ретiндеғ Шығыс пен Батыс арасында қарымңқатынасты
нығайту мақсатында көзделмек.
Соңғы жылдары ЮНЕСКОғ ДТҰ сияқты iрi ұйымдар Ұлы Жiбек жолын
комплекстi түрде зерттеу мен онда ерекше туристiк концепцияны дамытуға
байланысты iс-шаралар жүргiзуде. Бұл заңды дағ өйткенi жылдан-жылға
бұқаралық қауымның Ұлы Жiбек жолына деген қызығушылығы артуда.
Тарихқа жүгiнсек Ұлы Жiбек жолының Дала жолы атты тармағы Жетiсу
мен Оңтүстiк Қазақстан территориясынан өтiпғ нәтижесiнде қазiрге дейiн
сақталып келген Сырдарияғ Арысғ Талас өзендерi бойында көптеген қалалардың
бой көтеруiне ұйытқы болды. Қазiргi уақытта Ұлы Жiбек жолының Қазақстандық
бөлiгi (17ғғ км) қайталанбас тарихғ архитектурағ археологияғ қала салу мен
монументтi көркемөнердiң үлгiлерiне ие. Сондықтан да Ұлы Жiбек жолының
Қазақстандық бөлiгiндегi ескерткiштерi мен жол тораптарын зерттепғ оларды
болашағы бар туристiк маршруттарқа еңгiзу – көкейтестi мәселелердiң бiрi.

Ұлы Жiбек жолы трассасын жандандырудың практикалық қажеттiлiгi
– ол Қазақстан туризм индустриясынның берiк негiзiнiң кепiлi болмақ. ғылыми
тұрғыда бұл жұмыс ежелгi керуен жолына тарихи жақтан ғана емесғ сонымен
қатар туристiк саланың маңызды объектiсi ретiнде қарауға мүмкiндiк бередi.
Сөйтiп зерттеудiң басты объектiсiне Ұлы Жiбек жолы трассасы мен оның
тарихи-мәдени мұрасы айналды.
Жұмысты жазу барысында әрi зерттеу кезiнде тарихиғ статистикалықғ
анализ бен синтезғ картографиялықғ географиялық әдiстер қолданылды.
Тарихи тұрғыдан зерттеуге келесi авторлардың еңбектерi негiз болды:
Байпақов К.М.ғ Ртвеладзе Э.ғ Бартольд В.В. ғ АкишевК.А.ғ т.б. Ұлы Жiбек
жолының туристiк потенциалын әр облыс бойынша қарастырыпғ топтастырдық. Ұлы
Жiбек жолының Қазақстан бөлiгiн дамыту проблемалары жөнiнде нақты кiтаптар
жазылмағандықтанғ соңғы мәлiметтердi Интернетғ бұқаралық ақпарат
құралдарынан iздестiрдiк.

I-ТАРАУ. ҰЛЫ ЖIБЕК жолЫНЫҢ ТАРИХЫНА ШОЛУ

1. Жiбек жолының қалыптасуы мен жiбек ролi

Ұлы Жiбек жолы – Жерорта теңiзiнен Қытайға дейiн Еуразияны көктей
өтiп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабығ ал сонау ежелгi
дәуiрдегi орта ғасырдағы осы аймақтың сауда және мәдени байланыстарының
тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Мiне осы ежелгi өркениеттiң аса
бiр тамаша жетiстiгi қашан пайда болыпғ қандай кәдеге жарадығ қай жерлердi
басып өттi әркiмдi-ақ толғандыратын алғашқы сұрақтар болмақ.
Ұлы Жiбек жолы –ұрпақтар жадыларында мәңгiлiкке қалатын адамзат iс
әрекетiнiң ерекше құбылыстар қатарына жатады. Ал ең бастысы –бұл уақыт
байланысының символығ оның өткенiн бiлмей Еуразиялық кеңестiкте
өркениеттердiң даму динамикасын анықтайтын көптеген тарихи құбылыстарды
бақылап түсiндiру мүмкiн емес.
Жiбек жолының қалыптасу уақыты туралы нақты мәлiмет жоқғ тек қана
жекелеген бөлiктерi туралы айтуға болады.
Пұтқа табынушы қажы Сюань Цзан 62ғ жылы Будданың қасиеттi қалдықтарын
көзбен көру үшiн және дiн iлiмiн шындап зерттеу үшiн Қытайдан Үндіге сапар
шектi. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып жатқан және техникалық
жаналықтарғағ дiни мұраттар мен мәдени жетiстiктерге мұрындық болып тұрған
осы халықаралық жолмен жүрдi.
Жiбек жолының жекелеген бөлiктерiнiң сыңарлары жөнiнде айтар болсақғ
ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары б.д.д. III-II мыңжылдықтарда
басталған.
Мұндай байланыстар Бадахшан тауынан лазурит кенiғ ал Хотан аймағындағы
Яркент дарияның жоғарғы ағысынан нефрит кенi ашылуына орай жолға қойылды.
Орта Азия мен Орта шығысты Жерорта теңiзiмен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс Түркiстанды
Қытаймен жалғастырды.
Б.з.д. бiрiншi мыңжылдықтың орта кезiнен Дала жолы деген жол
болғаны белгiлi. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына жүгiнсекғ бұл
жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңiз жағалауынан
Дон жағасына дейiнғ одан ары савроматтар мекендеген Орал тауы етегiнен
Ертiскеғ Алтайғағ сонан Жоғарғы Ертiс пен Зайсан көлiн мекендеген
аргийпилер елiне дейiн Қытайға қарай созылады.
Бұл жолмен былғарылар мен терiлерғ иран кiлемдерiғ құнды металдардан
жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Ұлы Жiбек жолы атауы Батыс үшiн аса қымбат тауар – жiбекпен
байланысты. Жiбектi жiбек құртының қуыршағынан жасауды қытайлықтар V мың
жыл бұрын ашқан деп есептеледi. Жiбек зертеумен айналысқан белгiлi Қалым
ТихомировА.А. бұл ашылудың дәл уақытын айтадың 26ғ8 жылы б.д.д. Басқа
зерттеушiлер бұдан да ерте кезеңдi белгiлейдi – VI-VII мың жыл бұрын4.
Қытай аңызы бойынша алғашқы жiбек жiбiн ашқан Хоанг-ти жұбайы Си Линг
Чи ханшасы едi. Шай iшiп отырғанда ханша кесесiне ағаштан жiбек қуыршағы
түскен. Си Линг Чи қуыршақтан шығып тұрған жiптi тартып едiғ ол сол күйiше
созыла берiпғ қуыршақ жiптен босай бастады. Солай алғашқы жiбек жiбi
ашылыпғ ал Си Линг Чи ханшасы соның құрметiне Аспан патшалығының құдайы боп
атанды. Оның құрметiне Қытайдың көптеген аудандарында жыл сайын түрлi
мейрамдар өткiзiледi. Ал жiбектi алу процесi ежелден мүлдем өзгермеген.
Кейбiр зерттеушiлер жiбек өсiрудiң отанын Шань-дунь провинциясын
санайды. Бiраз жылдар өткен соң жiбек маталар бүкiл Қытайға тарайды.
Әсiресе жiбек өсiру б.з.д. 1 мыңжылдықтың екiншi жартысында кең дамиды. Бұл
кезде жiбектен ақшағ маталар жасалыпғ сауда-саттықта төлем ретiнде
қолданылатын. Б.д.д. VI-V ғасырларда Қытай жiбегi басқа елдергеғ оның
iшiнде батысқа да шығарыла бастады.
Көп ұзамай халықаралық сауда тiзгiнiн орта Азияның Зеравшан мен
Қашқария алқаптарын мекендеген Соғды елi саудагерлерi қолына алды. Олар
Шығыс Түркiстан мен Қытай қалаларының iшiнде сауда отарларын ұстады.
Алғашқы Жiбек жолы Қытай жiбегiнiң батыс елдерге экспорттауына қызмет
еткен. Алайда Римғ Византияғ Үндіғ Иранғ Араб халифаты кейiнен Ресей және
басқа Еуропалық елдерден Жiбек жолы арқылы Қытайға түрлi тауарлар
жеткiзiлетiн. Бұл экзотикалық тауарлардың тiзiмi үлкен. Мирра мен ладанғ
жасмин суы мен амбрағ кармадон және мускат жаңғағығ кiлемдерғ бояғыштар мен
минералды шикiзатғ алмастар мен яшмағ пiл сүйегi мен алтын-күмiсғ былғары
мен тиындарғ сабақ пен жебеғ қанжар мен семсер. Жiбек жолы бойымен Ферғана
аттарынғ араб пен ниссия жүйрiктерiнғ пiл мен түйеғ арыстан мен гепарттарғ
тотықұс пен түйеқұстарды сатуға апаратын. Жемiс-жидек түрлерi де кең
таралды жүзiмғ шабдалығ қауын-қарбыз.
II-V ғасырларда Жiбек жолы шығыстан бастасақ Чаньаньнан басталыпғ
Хуанхе арқылы Ланджоу ауданына өттiғ ары қарай Тянь-Шаньның солтүстiк
бөктерiмен Ұлы Қытай қорғанының батыс жағына және Ямалық қақпаға қарай
өттi. Бұл жерде жол бөлiнiп Такла Макан шөлiн солтүстiк пен оңтүстiк
жағынан айналды. Солтүстiгi Хами Оазисi ғ Турфанғ Бешбалық. Шихоны басып
Iле өзенiнiң алқабына апарсағ ортаңғысы Чаоганғ Қашғарғ Ықсуғ Бедел асуы
арқылы Ыстық көлдiң оңтүстiк жағалауына өттiғ ал оңтүстiк жолы Дунхуанғ
Хотанғ Яркент арқылы Бактрияғ Үнді елi мен Жерорта теңiзiне барды.
Солтүстiк жол Қашғардан Ферғанаға ары Самарқандғ Бұхарағ Мерв арқылы
Хамадан мен Сирияға апарды.
Мiне осылай Ұлы Жiбек жолы адамзат тарихында алғаш рет Жерорта
теңiзiнен Тынық мұхитқа дейiн ұшаң теңiз аймақтарды бiрiктiрдi.
Қымбат бағалы жiбектердi тарату iсiне сақтар мен скифтердiң көшпелi
әулеттерi де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегiмен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауарлар Орталық Азия мен Жероорта теңiзiне
дейiн тарады.
Жiбек жолы тек б.д.д. II ғасырдың орта шенiнен бастап қана тұрақты
дипломатиялық және сауда тамырына айналды. Ұлы Жiбек жолы тарихында маңызды
оқиға болып 138 жыл саналады. Бұл жылы батыстың белгiсiз елдерiне Ди
императоры жiберген елшiлiк керуенi хан астанасынан алыс сапарға атанған
болатын. Елшiлiк қазiргi Ауғаныстанға дейiн жетiпғ алғаш болып Қытайды iшкi
аудандарынан Орталық Азияға жол салады. Елшiлiк керуен Чжан-Цзян
басқаруымен Қытайға тек 13 жылдан соң қайтып оралды. Бұл оқиғадан соң
Батысқа осы жолмен жiбек керуендерi барыпғ ал Қытайға Таяуғ Орта және
Орталық Азиядан тауарлар тасылды.
Сөйтiп екi ұлы жолдар қосылған едi. Бiреуiғ Александр Македонский
жорықтары кезiнде эллиндiктер мен макендондықтар басып-шарлап өткен
жерортатеңiздiк елдерден Орталық Азияға дейiн созылып жатты. Ал екiншiсi
Шығыстан Хань империясынан Орталық Азияға дейiн өттi. Бұл жолды Чжан-Цзян
Даваньғ Қанғұйғ Соғдығ Бактрия арқылы солтүстiктен оңтүстiкке қарай басып
өткен.

1.2 Ұлы Жiбек жолы туралы

Ең алдымен Жiбек жолы – бұл уақыт байланысының символы: оның өткенiң
бiлмей көптеген тарихи процестердi түсiну мүмкiн емес.
Тауарлармен алмасу тайпадан-тайпағағ облыстан-облысқа делдалдар арқылы
жүрдi. Ол уақытта керуендер сондай алыс қашықтыққа жiберiлуi бiрталай.
жолдардың қалыптасуында тайпалар мен ұлттар миграциясы үлкен роль атқарды.
Үндіеуропалықтардың миграция процесi нәтижесiнде батыстан шығысқа алғашқы
жолдар жүргiзiлдi. Үндіеуропалықтар екi бағытта қозғалатын: оңтүстiк орыс
далаларынан Орталық Азия арқылы Үнді елiнеғ екiншi толқын Шығыс Түркiстанға
жетедi.
жолдарды салу мен онымен керуендер қозғалысының қауiпсiздiгiн
қамтамасыз етудi өзiне алған iрi мемлекеттер пайда болуымен жолдардың ұдайы
құрылысы мен қолданылуы туралы айтуға болады. Ең үлкен жол ұзындығы 24ғғ км
жететiн патша жолы едi. Ол Эфесте басталыпғ Месопотамия арқылы Тигр
жағалауыменғ Персополь мен Пасаргад арқылы Сүзге апарды. жол бойында әрбiр
2ғ-3ғ км жерде жол станциялары орналасты.
Шығыс Жерорта теңiзiнен жолдың бiрiншi сипаттамасын Мая македондығы
құрастырды. Осы деректерге қарағанда б.з.д. I – б.з. I ғасырларында Шығыс
пен Батысты үш негiзгi жолдар байланыстырды: Оңтүстiкғ Теңiз жолы Египед
пен Үнді елiне апаратын. Ол Қызыл теңiздегi Миос Хормос пен Береника
порттарында басталыпғ Аравия түбегiн айнала өтiп үш негiзгi портқа
әкелетiн. Олар Үндінiң батыс жағалауында орналасты. Нилдан Суэцке қарай
канал арқылы кемелер Жерорта теңiзiне шығыпғ Римге баратын. Үнді
порттарынан жол Үндістан түбегiнiң iшiнеғ солтүстiкке және Бактрияға
баратын. Теңiз жолы түбектi айнала Оңтүстiк-Шығыс Азияға барды.
Екiншi жол Римнен басталыпғ Жерорта теңiзi арқылы сириялық Гиерополь
қаласынағ ал ол жерден Месопотамияғ Солтүстiк Иранғ Орталық Азия арқылы
Шығыс Түркiстанғ одан ары Қытайға баратын.
Үшiншi трасса –Дала жолы Орталық Азияның солтүстiгiмен өтетiн. Ол Қара
теңiз солтүстiгiнен басталыпғ Каспий маңынан өтiпғ Арал жағалауы арқылы
Оңтүстiк Қазақстанға беттепғ одан Алтай мен Шығыс Түркiстанға баратынғ ол
жерде Ұлы Жiбек жолының негiзгi трассасына қосылатын.
Ұлы Жiбек жолының солтүстiк трассасы қиын едiғ өйткенi көптеген
шақырымдар бойы ол сусыз далалармен өттi. Мұнда қалалар да болмадығ
керуендер түрлi тайпалардың шапқыншылығына ұшырады.
Ұлы Жiбек жолы тек сауда-керуен жолы болған жоқғ этникалық миграция
жолы да едi. Тура осы жолмен б.з.д. I мыңжылдықта Шығыстан Батысқа мыңдаған
көшпендi тайпалар ағымы өттi.
Үш негiзгi траcсадан басқа жолдар да болдығ сол арқылы осы үш негiзгi
траcса қосылатын. Батыс жағалаудың теңiз порттарынан кейбiр жолдар
солтүстiкке бағытталатынғ Хайбер асуы арқылы Бактрияға баратын. Соғды
астанасында – eжелгi Марақандта Кавказдық Жiбек жолы басталатынғ ол
Хорезмге барыпғ Каспийдi айнала өтiпғ Солтүстiк Кавказ далаларын басыпғ
Дарий жолы арқылы Цхуми қаласына беттейтiн. Осында сауда керуендерi Қара
теңiздi жүзiп өтiпғ Византия Империясының астанасы Константинопольға
баратын.
Маңызды жол төменгi Волга арқылы Каспий теңiзiнiң батыс жағалауымен
оңтүстiкке ежелгi Албания мен Парфийге баратын.
Табиғи жағдайдың қиындығына қарамастан көптеген жолдар Орталық Азияның
және Шығыс Түркiстан оазистерiнiң солтүстiк аудандарынан Памир асулары
арқылы Кашмирге ғ одан ары Үнді елiне баратын.
Сөйтiп еуразиялық континенттiң едәуiр бiр бөлiгi Ұлы Жiбек жолын
құрайтын жолдар жүйелерiнен тұрды.
Бұл жолдардың типологиясын келесiдей түрде көрсетуге болады:
• Континентаралық мағынасы Ұлы Жiбек жолы Еуропа мен Азия
континенттерiн байланыстырады.
• Континентальдық мәнi – бiр котиненттiң түрлi аудандарын
байланыстыратын коммуникациясы – Бактрия мен Үндіғ Бактрия мен
Қытай.
• Аймақтық мәнi – Бактрия мен Соғдығ Бактрия мен Хорезм арасындағы
байланыс.
• Облыстық мәнi – белгiлi бiр тарихи-мәдени облыс iшiндегi iрi
тұрғындар арасындағы коммуникация.
• Жергiлiктi мағынасы – ауданның қалалары мен елдi мекендер
арасындағы байланыс.
• Қоныстар арасындағы жолдар мен шоқпақ жолдар
Ежелгi деректерде жолдар ұзындығы мен оны өту уақыты туралы
толық мәлiмет жоқ. Бiрақ та козғалу тәсiлi – жаяуғ есекғ атғ түйе арқылығ
арбаны қолдану жаңа технологияны енгiзгенге дейiн өзгерген жоқ. Бiр күндік
жол ұзындығы 25-3ғ км тең болатын.
3. Жiбек жолының Қазақстанда жандануы

Бүгiнгi күнi бүкiл дүние жүзiнiң ықласы мен назарын туғызып отырған
Ұлы Жiбек жолының тарихына байланысты материалдар да өзiнiң ерекшелiгiмен
құнды. Бәрiмiзге белгiлi өте ерте заманнан Батыс пен Шығысты байланыстырған
Жiбек жолының ең ұзақ бөлiгi Орта Азия мен Қазақстан жерiн басып өтетiн
едi.
Тарихтың атасы аталған Геродоттың жазбаларына сүйенген зерттеушiлер
дала жолдарының ең жанданған шағы VI-VII ғасырлар деп есептейдi. Ол кезде
бұл жол Қытай мен Батысты Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан арқылы
жалғастырған.
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстiнен өтiпғ баратын бұрынғы қысқа да
қолайлы жолға қарағанда Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан арқылы өтетiн жаңа
жол VI-VII ғасырларда барынша жандана түстi.
Сөйтiп бұл жол бас жолға айналды дағ VII-IX ғасырлардағы елшiлер мен
сауда керуендерi негiзiнен осы жолмен ғана өтiп жүрдi. Н„тижесiнде VI-VIII
ғасырлардағы негiзгi жол торабы Сирия – Иран – Орта Азия – Оңтүстiк
Қазақстан – Талас алабы – Шу алқабы – Ыстықкөл қазаншұнқыры – Шығыс
Түркiстан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бiр бұтағығ дәлiрек
айтқанда тағы бiр жол Византиядан Дербент арқылы шығыпғ Каспий жағалауына –
Маңғыстауды – Арал жағалауын – Оңтүстiк Қазақстанды кесiп өттiғ жоғарыда
аталған негiзгi жолға келiп қосылды. IX-XII ғасырларда Орта Азияғ Орта және
Таяу Шығысғ Кiшi Азия арқылы Сирияғағ Египет пен Византияға баратын жолға
қарағанда бұл жол тиiмсiздеу пайдаланды. Жiбек жолының басты Қазақстандық
бөлiгiнiң дамуында және белсендi қызметiнде VI ғасырдан бастап екi басты
бағыттар бөлiнедi: сырдариялық пен тянь-шаньдық. Бiрiншiсi Қытайдан
басталыпғ Шығыс Түркiстанғ Жетiсу ары қарай Сырдария жағалауы арқылы Арал
маңына барыпғ одан Таяу Шығыс пен Византияға апаратын.
Бұл бағытта басты байланыс шынжыры Сырдария болсағ ал сауда
орталықтары болып жетiсулық және Оңтүстiк Қазақстандық қалалар Суяб, Құланғ
Таразғ Испиджабғ Отрар, Шавғарғ Янгикент едi. Тяньшаньдық бағыт Шығыс
Түркiстаннан басталыпғ Жетiсу арқылы Жоңғарғ Iле Алатауы, Қырғыз, Талас
Алатауларының етегiн бойлай Ташкенткеғ одан соң Самарқандғ Бұқара, Мерв
арқылы Кiшi Азия мен Византияға барды. Бұл жолда Суябғ Баласағұн, Құланғ
Таразғ Испиджабғ Газгирд қалалары ерекше көзге тҰсетiн.
Жiбек жолы шеңберiне ену қарсанында Қазақстанның оңҰстiгi мен Жетiсу
қандай жағдайда едi дегенге келсек: бұл жерде көшпелi Түрiк тайпалары мен
отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл м„дениет өркендеген болатын.
жолдың бұлай ауысуы келесi себептерге байланысты: бiрiншiденғ Жетiсуда Орта
Азия арқылы өтетiн сауда жолдарын қадағалайтын Түрiк қағандарының ставкасы
болды; екiншiденғ VII ғасырда Ферғана арқылы жол өте қауiптi едi;
Ұшiншiденғ тауарлардың негiзгi тұтынушылары бай Түрiк қағандары едi. Б.д.д.
IIңI мыңжылдықтын орта шеңiнде Ұйсiндер мен қаңлылар мемлекеттерi өмiр
сҰрiпғ Жiбек жолы жұмыс iстеп Түрған кезде мұнда римдiк „йнектер мен
теңгелерғ қытай жiбегi мен айналарығ сырлы ыдыстарғ еуропалық қарсы
iлгектер мен Сасанид Иранынан „рТүрлi мөр тастар жеткiзiлiп Түрды.
Осы кезеңде Шуғ Талас ж„не Сырдария алқаптарында мұнаралы қорғандармен
қоршалған қала орталықтарығ дихандардың алғашқы тектерi орналасқан елдi
мекендер қалыптаса бастады.Солардың көпшiлiгi дерлiк қазiргi ТяньңШань тауы
етегiненғ Арыс өзенi мен Сырдарияның орта ж„не төменгi ағысындағы
алқаптардан ашылып отыр.
VI ғасырдың екiншi жартысында Жетiсу мен ОңтҰстiк Қазақстан Кореядан
Қара теңiзге дейiн ұшаңңғайыр алқапты алып жатқан iрi көшпелiлер мемлекетi
– Түрiк қағанаты құрамына кiрдi.
Жiбек жолы осы кезде жанданыпғ Жетiсу мен ОңтҰстiк Қазақстан
қалаларындағы феодалдық м„дениеттiң өркендеуiнде маңызды рол атқарды.
Жетiсуда ол талай қалалардың орталық негiзiнiң қалануына мұрындық болыпғ
Қазақстанның оңтҰстiгiнде тiкелей осы ұзына бойында Түрған немесе онымен
сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсiпғ өркендеуiне
септiгiн тигiздi.
XIV ғасырға дейiн Орта Азияғ ОңтҰстiк Қазақстан ж„не Жетiсу арқылы
өтетiн Жiбек жолынан керуен арылған жоқ.
XIV ғасырдан бастап теңiз жодарының ашылуы маңызын тоқтата бастайды.
Бiрақ та өмiр заңының кҰштiлiгi бұл жолды мҰлдем тоқтата алған жоқ. Шығыс
пен Еуропа арасында байланыс б„сеңдегенмен Ұлы Жiбек жолының соқпақтарымен
шығыстағы атақты елдер Азияғ Кавказғ Ресейғ Иран ж„не қазақ жерiмен сауда
жҰргiзуiн тоқтатпаған. Сондықтан да бұл елдермен қарымңқатынас жасауда
басты қақпа т„рiздi қызмет жасаған десек артық айтқан болмаймыз.
Орта ғасырдың алғашқы кезiндегi Ұлы Жiбек жолының Жетiсу аймағында
өмiр сҰргендiгiнғ Түрiк қағанатының астанасы Суяб қаласында болған
СюаньңЦзянның мына бiр хабарынан анық байқауға болады. Ол өзiне жасалған
Түрiк қағанының қабылдау кезiн суреттей келiп былай дейдi: әТүрiк
ақсҰйектерiнiң жiбек киiмдерiнiң с„нңсалтанаттылығы соншалықты „сем...
Қаған жасыл жiбек шапан киген. Оның басы жалаңаш тек ұзындығы бiр чжаннан
асатын астам жiбек шҰберекпен орапғ ұштарын артына салбыратып жiберген.
Оның iзiне зерлi шапан киiпғ шаштарын бұрым етiп өрген екi жҰзден астам
тархан ерiп жҰр...ә Хабардағы екi жҰзден астам тархандардың киiмдерiнiң
барлығы жiбектен жасалған кең етектi шапандардың киiп Түрғандардың
өзiненңақ Түрiк д„уiрi кезiнде Қазақстан жерiндегi Түрiк қағанаттығы мен
Қытай елiнiң қарымңқатынасты қандай д„режеде болғандығынғ Ұлы Жiбек жолының
дамуы жоғары деңгейге жеткенiн байқау қиын емес. Осы кезден бастап Ұлы
Жiбек жолының тарихи маңызы артыпғ шығысқа шығатын қақпа есебiнде ОңтҰстiк
Қазақстан ролi кҰшейген.
XX ғасырда жҰргiзiлген археологиялық ашылулар „йгiлi трасса ежелгi
ж„не орта ғасырларда Қазақстан территориясында өмiр сҰрген халықтар
м„дениетiнiңғ салтңд„сТүрлерi мен „детңғұрыптарының қалыптастыруына „сер
етiп қана қоймайғ елiмiздiң көршi мемлекеттермен терең де тығыз
қарымңқатынас орнатуға жол бердi.

IIңТАРАУ. ҰЛЫ ЖIБЕК жолЫНЫң ТУРИСТIК ПОТЕНЦИАЛЫ

2.1 Ұлы Жiбек жолы бойындағы қала м„дениетiнiң қалыптасуы

Қазiргi уақытта туризм халықаралық экономиканың маңызды саласына
айналғанына ешкiм кҰм„нданбайды. БҰҰңның осы жҰзжылжықты әТуризм ғасырыә
деп атауы кездейсоқ емес. Туризмнiң алдыға суырылып шығуының себебi ң
дҰниежҰзiлiк жақандану процесi мен адамдардың басқа елдер мен ұлттарға қол
жеткiзуге ұмтылуы септiгiн тигiздi.
ДҰниежҰзiлiк Туристiк Ұйымның генералды секретарi Франческо Франжиали
Алматыда 2ғғ2 жылы халықаралық туристiк ж„рмеңкенi ашқанда адамдар кҰннен
кҰнге қыдыруға тырысады ж„не көбiнiң оған жағдайы бар деген1ғ.
Бiздiң республика туризмдi дамытуға барлық ресурстарға ие. Елiмiз
Орталық Азия аймағында өте қолайлы геосаяси жағдайға. Қазақстан арқылы Ұлы
Жiбек жолы – ежелгi халықарлық сауда трассасы өтуi мемлекетiмiзде аса
бағалы архитектуралық объектiлердiң пайда болуына жол бердi.
Жiбек жолы Батыс пен Шығыстың м„дениғ дипломатиялықғ
саудаңэкономикалық қарымңқатынастың трансконтинентальды байланыс жолы
болыпғ Қазақстан территориясында Iлеғ Шуғ Талас алқабтары мен
ОтырарңСырдария оазистерiнде қала м„дениетiнiң кҰштi дамуына ырғақ болды.
Жетiсу қалаларының алғашқы сипаттамасын буддалық паломник СюаньңЦзян
жазған. Ол бұл жерде 63ғ жылы болыпғ былай деген: ә Көгiлдiр көлден 5ғғ км
солтҰстiкңбатысқа жҰргеннен кейiн СҰйе өзенiндегi қалаға келдiк. Қала
көлемi 6ң7 ли. Онда Түрлi елдерден саудагерлер мен хустар Түрады. СҰйенiң
батысында бiрнеше жалғыз қалалар барғ „рбiреуiнiң өз бас ақсақалы болады.
Бiрңбiрiнен т„уелсiз болғанменғ олар қағанға бағынады. Бұл ел Сули деп
аталадыә.
Көптеген қалалар мен ауылдардың кеңейiпңнағаюығ олардың айналасында
„скериң„кiмшiлiкғ саудаңсаттық агломерациялар мен ауыл шаруашылық
аудандардың қалыптасуығ сонымен қатар Ұлкен көлемде жаңа сауда орындарығ
дiни орталықтарғ этникалық отарлар мен „скери қорғандардың салынуы арқылы
Жiбек жолы аймағында урбандалу процесi жҰрдi.
Археологиялық зерттеулер арқылы Қазақстанның оңтҰстiгiнде 25
қалашықтар ашылған (VIңIX ғасырлар). Олардың кейбiреуiнiң аттары белгiлi –
Испиджабғ Шарабғ Будухкетғ Отрарғ Шавғар. Бұл қалаларда арк (цитадель)ғ
шахристан (iшкi қала)ғ рабад (қала маңы) бөлiнедi. Жетiсудың
оңтҰстiкңбатысында (Шу мен Талас алқаптары) археологиялық зерттеулер
бойынша 27 қалашық белгiлi: Таразғ Меркеғ Джамукатғ Құланғ Атлах.
Қазақстанның оңтҰстiгiнде VII ғасырға дейiн 22 қалашықтары белгiлiғ ал
VII мен IX ғасырлар аралығында олардың саны 61 жеткен. Мұндағы 3ғ iрi қала
Қытай мен Иран маршрут карталарында тҰсiрiлген.
Қалалар сауда мен өнер орталықтары болған. Халықаралық саудамен қатар
жергiлiктi сауда мен көшпендi тайпалармен сауда дамыды. Оның дамуы туралы
көптеген табылған тиындар д„лелдейдi. Осы ортада Түрлi дiндер таралды.
Қалалардың қалыптасуында Түркi тайпалары белсендi қызмет еттi.
Жетiсудың оңтҰстiкңбатысындағы 36 қалашықтан 22 ортағасырлық
авторлармен қала деп аталады.
Қалалар саны бойынша Талас пен Шу алқаптары Орта Азияның тығыз
шоғырланған оазистерiне жатады.
Жетiсудың солтҰстiкңшығыс бөлiгiнде қалалардың кҰрт өсуi IXңXII
ғасырларға келедi. Егер IXңX ғасырларда мұнда 1ғ елдiмекен болсағ XIңXIII
ғасырларда саны 7ғ жеттi.
IXңXIII ғасырларда қалалардың саны кҰрт өседi. Жазба деректер бойынша
Талас Алатауларының бөктерiнде Джумишлагу мен Манкент қалалары пайда болдығ
Орталық Азияда Кенджиде аймағы қалыптасыпғ оның орталығы Усбаникетте
орналастығ Отырар оазисiнде Кедерғ Весидж пен Будукғ Шавғар аймағында Яссығ
Шағылжанғ Қарнақ пен Қарашық; Сауран; Сырдарияның төменгi ағысында Сығанақғ
Жентғ Асанасғ Баршыкентғ солтҰстiк бөктерде Баладж пен Берукет қалалары
пайда болды22
Жетiсудың солтҰсiгiндегi Талғар қалашығында жҰргiзiлген қазба жұмыстар
бұл қаланың кварталдармен салынғандығын көрсетедi.Бiрақ оның ауданы
Құйрықтөбеге қарағанда Ұлкенiрек болды. Бiр кварталда 12ң14 қала болған.
Қалаларды салуда жаңа элемент – мешiттер едi. АльңМаксиди авторының
деректерi бойынша X ғасырда Кедер қалашығында (Құйрықтөбе) соборлы мешiт
салынған. Оның қалдықтары археологтармен табылыпғ зерттелген. ОңтҰстiк
Қазақстан мен Жетiсу қалаларын салуда көпшiлiк монша салу д„сТүрi таралған
едi. Екеуi Отырар рабады мен тағы екеуi Тараз шахристанында табылған.
XIңXII ғасырларда Түрғындардың жаңа Түрлерi пайда болады. Алаңдар
тастан жасалған дуалдармен қоршалатын. Оның iшiнде мал қоралары мен киiз
Ұйлер болған. Бұл Жетiсудың солтҰстiкңшығысында қала Түрғындарының көшпендi
шаруашылық пен мал өсiру д„сТүрiн сақтап қалғанын көрсетедi.
Қазақстанда қала салу м„дениетiнiң екi қалыптасу жолы болҚан: ежелгiсi
б.д.д. IIIңII ғасырларға келедi. Ол сақтар мен қаңлылардың отырықшы ж„не
жартылай отырықшы елдi мекендерiмен ж„не СолтҰстiк Қытайдан Құн мен Ұйсiн
тайпаларының Жетiсу жерiне көшiп келуiмен байланысты едi. Алматы ж„не
Алматы облысығ Тараздың төменгi қабаттарындағы ежелгi қалаларғ Шу мен Талас
алқаптарындағы қорғандар сақ пен ҚұнңҰйсiндiк бiрлестiктердiң қалыптасу
кезеңiне жатады. Қаңлылардың елдiмекендерi мен соғдылардың негiзiнде бiздiң
д„уiрдiң алғашқы Қасырларында Сырдария маңы мен Отырар оазистерiнде ежелгi
қала жҰйелерi қалыптасады.
Қала м„дениетiнiң қалыптасуының бұл жолдары қалалардың Түрлi
структураларының орнығуына „келдiғ олар келесi жолмен бөлiнедi: Жетiсудың
солтҰстiкңшығыс бөлiгiндегi төрткҰл Түрiндегi бiрбөлiктiк қала жҰйесi т„н
едi (саудаң„кiмшiлiк орталықтар мен қорған қалалар немесе
керуенңсарайларынан құралған). Жетiсудың оңтҰстiкңбатысында қалалар
цитаделi мен шахристаны бар екiбөлiктi жҰйеде едi. Мұнда ауыл шаруашылық
аймақтар ұзын қабырғалармен қоршалатын14.
ОңтҰстiк Қазақстан қалалары ортаазиялық қалалар типiнде Ұшбөлiктi
жҰйеде салынатын ( цитадельғ шахристан мен рабат). Бұлардың „рқайсысы
қорған қабырғаларға ие болған.

2.2. Қазақстан аумағындағы ежелгi қалалар

Жiбек жолының қазақстандық бөлiгiндегi қалалар iшiнде ерекше орын
алатын – Түркiстанғ Таразғ Отырарғ Алматы қалалары.
Түркiстан – Қазақ хандыҚының бiрiншi астанасы.
Шымкент облысығ Түркiстан ауданының шығысында орналасқан. Түркiстан
қаласы оңтҰстiк Қазақстан қала м„дениетiнiң ед„уiр археологиялық
ескерткiшi. Қазақ халқының тарихында бұл қаланың қалдырған iзi барлығына
м„лiм. Бұл Түрлi мемлекеттердiң экономикалық ж„не саяси қызығушылықты
тудыратынғ дала байтақтары мен ежелгi егiстiк аудандары тоғысындағы м„дени
ж„не сауда орталығығ Қожа Ахмед Йассауидiң дiни „рекеттер жерiғ қазақ
хандығының саяси орталығығ мұсылмандық шығыстың екiншi Меккесi.
Қазақстанның оңтҰстiгiндегi бұдан ежелгi ж„не тарихи маңыздылығы кем
емес Отырарғ Испиджабғ Сауран т.б. қалаларға қарағанда өзiндiк
артықшылықтарға ие. Ең бастысы мұнда ортағасырлық Қазақстанның рухани ж„не
„кiмшiлiк орталығының бiрiгуi. Алғашқы елдiмекен Түркiстан жерiнде IVңVI
ғасырларда пайда болды. XIңXII ғасырларда қалашық пен некрополь арасында
Зиарат жолында Йассауи орденiнiң суфистер мекенi орнығады. XIV ғасырда ...мiр
Темiр Ахмед Йассауи қожаның қабiрi Ұстiне кесене салады. Бiрiншi
археологиялық қазбаларды 1ғ28 жылы жҰргiзген Массон қаланы Шавгармен
с„йкестендiредi. Алғашқы кезде Шавгарғ кейiннен Йассы деп 1868 жылға дейiн
атанғанғ ал кесене осы аймақта XII ғасырда өмiр сҰрген ұлы „улиелi адам
Ахмед Йассауидiң атымен атанған.
Ахмет Иассауи мазары – көне архитектуралық ескерткiш. ...уелi Қарахан
д„уiрiнде Түрғызылыпғ оның қираған iргесi XV ғасыр аяғы мен XVI ғасыр
басында ...мiр Темiрдiң бұйрығымен жаңартылды. Бұл архитектуралық комплекс
Түрлi функция атқаратын бөлмелердi бiрiктiредi: мавзолейғ мешiтғ мемориалды
комплексғ ханака.
Бұл ескерткiште исламға дейiнгi салтңсана Түрi мен Ислам дiнiнiң
қағидаларығ Құран аяттары тоғысқан. Қазандық бөлме – ежелгi тайпалар
өмiрiндегi қазанды қасиет тұту д„сТүрiн бейнелесеғ мешiт – мұсылмандар
ғибадатханасы. Тайқазанға 6ғ шелек су сиядығсалмағы 2 тонна. Қазан 13ғғ
жылы жасалған. Мешiттiң қабырғалары кiлем т„рiздi кҰйдiрген ақ керiшпен
безендiрiлген. КҰмбез көгiспен қапталыпғ орталықта ақшылғ жасыл тҰстi
теңбiл яшмадан қашалған Ахмед Йассауидiң бесiкшiсi орнатылған. Ахмед
Йассауи ескерткiшi – халық өнерiнiң лағылңмаржанын бiздiң заманымызға дейiн
жеткiзген ғажайып асыл туындылардың бiрi.
Ахмед Йассауи ханакасы Түркiстандық некрополь құруға Ұлкен рол
атқарды. Ханаканың пайда болуы мұнда хандардың жерленуiне жол бердi. Сөйтiп
XV ғасыр соңында Түркiстанда Раби Сұлтан Бегiм мавзолейi салынады ң Ұлықбек
қызығ ...бiлхайыр хан „йелi. Бұл жердi ғылыми Түрғыда зерттеу XIX ғасыр
соңында басталады. Алғашқысы 1ғғ5 жылы болды. Кең көлемде зерттеулер 1ғ5ғғ
1ғ7ғ жылдары жҰргiзiлдi.
XVңXVII ғасырларда мұнда қазақ хандарының ставкасы құрылады дағ
некрополь территориясында Т„уке ғ Ж„ңгiрғ Есiмғ Абылай мавзолейлерi
салынады. Мiне осының б„рi Ұлкен емес қаланың астанаға айналуына септiгiн
тигiзедi. Түркiстанның тарихы XV ғасырға жетедi. Ортағасырлық қала
орталығының сақталуығ монуметтi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.