Қазақ тіліндегі кейбір жұрнақтардың сөз бен сөзді байланыстыруы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тіліндегі кейбір жұрнақтардың сөз бен сөзді байланыстыруы

Сөз бен сөздің синтетикалық тәсілдер арқылы байланысуы туралы сөз
болғанда олардың тіліміздегі төрт жалғау арқылы жүзеге асатыны ғана
айтылады. Ал қазақ тіліндегі өзге қосымшалардың сөз байланыстыруға қатысы
жөнінде оқулықтарда да, ғылыми еңбектерде де аракідік жекелеген пікірлер
ғана болмаса, айтылмайды. Біздіңше мұнда басы ашылмаған мәселелер баршылық.
Олай дейтініміз тілдегі қосымшалардың топтастырылу принцптерінің өзінде де,
олардың ара жігін ажырату мәселелерінде де қарама-қайшы пікірлер бар.
Тіптен жұрнақ аталатын бірқатар аффикстердің сөз мағынасын толықтай
өзгертпейтіндігі, олардың бір сөз табына тән грамматикалық қызметті анықтау
үшін қолданылатындығы немесе сөздер арасындағы синтаксистік қатынастарды
көрсететіндігі айтылады. Мәселенің басын толық аша түсу үшін қосымшалардың
табиғатына әлі де болса үңіле түсу керек сияқты.
Қосымшалардың топтастырылу принцптеріне сүйенер болсақ орыс тілінің
грамматикасында келесі анықтама беріледі: Морфемы образующие формы слов,
называются обыкновенно оканчаниями или флексиями, если эти морфемы
выражают синтаксические отношения. ... Принято считать специально
суффиксами морфемы образующие новые слова. ... В отличие от слов –
обарзующих суффиксов, суфиксы, образующие формы слов, называются
формаобразующими [19.17]. Жалпы қазақ тілінің көптеген зерттеу
еңбектерінде де сәйкес принцптер негізге алынып отырады.
Қазақ тілінің морфологиясына арналған алғашқы оқулықтардың бірінде
тіліміздегі жұрнақтар туралы: Өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз
тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады. ... Жалғанған сөзінің
негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме мағына беретін жұрнақ
сөз түрлендіруші жұрнақ деп аталады [37. 65-57], – деген анықтама береді.
Қазақ тілінің морфологиялық құрылымын зерттеген А.Ысқақов қазақ
тіліндегі қосымша морфемала туралы: Қосымша морфемалар өз ішінде
жұрнақтар, жалғаулар және қосалқы сөздер деген үш топқа бөлінеді. Бұл
қосымшалардың жұрнақтар деп аталатын түрі жалаң сөздерді жасау үшін
қолданылады да, қосалқы деп аталатын түрі сөз тіркестері мен құранды
сөздерді жасау үшін қолданылады [26. 25.], – деген пікір білдіреді. Ал
тіліміздегі жұрнақтарды ғалым өз ішінде сөзден сөз тудыратын және сөзден
форма тудыратын қосымшалар деп екіге жіктейді. Мұндағы сөз тудыратын
жұрнақтар өзі қосылған сөздерге жаңа мағына үстейтіндігі мәлім, ал форма
тудырушы жұрнақтарға еңбекте: ... форма тудыруатын жұрнақтар өзі қосылып
айтылған сөзің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау
үшін қолданылатындықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына
жатады [26. 28.], – деген анықтама береді. Ғалымның дәлелдемесі бойынша
форма тудыратын жұрнақтар өздерінің мағыналары мен қызметтері жағынан сөз
тудыратын жұрнақтар мен жалғаулардың арасындағы, екуінің де ерекшеліктері
бар категориялар. Еңбекте олардың қатарына етістіктің есімше, көсемше,
болымсыздық, рай категориялары және сын есімнің шырайлары жатқызылады.
Тіліміздегі қосымшалардың ара жгін ажырату, олардың топтастырылу
мәселелерін зерттеген ғалым Ы.Е.Маманов қазақ тіліндегі аффикс жалғанған
сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз, яғни лексикалық
бүтін, не белгілі бір сөз табына тән грамматикалық форма қалыптасатындығын
айтады. Ғалым тілдіміздегі фактілерге сүйене отырып, жалпы түркі тілерінде
сөз түрлендіруші және форма тудырушы қосымшалар деп аталып жүрген
аффикстердің арасында грамматикалық қызметі жағынан айтарлықтай айырмашылық
жоқ екендігін дәлелдейді. Сондай-ақ қазақ тілнде не туынды түбір сөзге, не
грамматикалық формаға жатпайтын, екеуінің арасындағы аралық категория болып
саналатын сөздер де, ондай аралық категорияны білдіру үшін жүйелі түрде
қолданылатын арнайы қосымшалар да жоқ деп санайды және ..., қазақ
тіліндегі қосымшалады тілдік материалдарға сәйкес, сөз тудырушы және форма
тудырушы деп екі топқа бөліп қарау арқылы ғана сөздің морфологиялық
құрылымын лингвистикалық тұрғыдан дұрыс таңуға болады [6. 48], – дейді.
Ы.Е.Маманов өзі көрсеткен сөз тудырушы және форма тудырушы
қосымшалардың ара жігін ажыратуда аталған топтардың бір-бірінен айырмасы
ретінде олардың сөз мағынасын өзгерту, өзгертпеуі толық критерий бола
алмайды. Сондықтан да форма тудырушы қосымшаларды сөз тудырушы
қосымшалардан айырудың екінші бір басты белгісі – оның грамматикалық
абстракция жасау қабілетіне сүйену керек екенін айтады. Өз еңбектерінде
зертеуші сөз тудырушы және грамматикалық форма тудырушы қосымшалардың
негізгі сипаттарын, оларды ажыратуға негіз болатын критерилерді де атап
көрсетеді.
1. Сөз тудырушы қосымшалардың сипаттары:
• жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертіп, жаңа маағыналы
сөзге айналдырады;
• туынды түбір сөздерге ұйытқы бола алатын сөздерге ғана тікелей
жалғанады; бір сөз табын екінші сөз табына айналдыруы да,
айналдырмауы да мүшкін;
• типтес сөздер жасайды, абстракцияланған грамматикалық форма
жасай алмайды;
• реестр сөздер қатарына еніп, екі тілдік және түсіндірмелі
сөздіктерге енеді.
2. Грамматикалық форма тудырушы қосымшалардың сипаттары:
• жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын жоймай, сол сөзге
грамматикалық мағына үстейді де, граматикалық форма тудырады;
• жалғанған сөзін екінші сөз табына айналдырмайды;
• бір сөз табына, немесе бір сөз табының бір категориялық тобына
түгел жалғанады;
• грамматикалық абстракция жасайды;
• грамматикалық форма реестр сөздер қатарында сөздіктерге енбейді.
• Бір сөзге неше грамматикалық форма тудырушы қосымша жалғанса,
сонша грамматикалық мағына пайда болады да, олар сақталады.
[58. 75.]
Сондай-ақ ғалым өз еңбектерінде форма тудырушы қосымшаларға: Форма
тудырушы қосымшалардың басты белгісінің бірі – ол жалғанған сөздің
лексикалық мағынасын өзгертпей, грамматикалық мағына үстейді, яғни бір сөз
табына тән грамматикалық формасын тудырады [30. 49], – деген анықтама
береді. Зерттеуші өзі көрсеткен форма тудыршы қосымшалардың қатарына
тіліміздегі төрт жалғаумен бірге сын есімнің шырай формаларын, етістіктің
есімше, көсемше, рай категорияларының көрсеткіштерін де жатқызады. Сонымен
бірге қазақ тіліндегі етіс жұрнақтары (-ын-ін; -ыліл; -т; -ғыз-гіз;
-қыз-кіз; -ыс-іс), етістіктің түбіріне жалғанатын -ыңқыра-іңкіре
қосымшасы, -лық-лік, -дық-дік, -тық-тік; -дай-дей, -тай-тей; -ша-ше;
-сыз-сіз қосымшалары туралы түркологияда айтылған пікірлерді саралай
келіп, олар туралы: Жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертпей, тек
грамматикалық мағына үстейтін, сонымен қатар аз ғана сөздің құрамында қалып
қоймай, бір сөз табына немесе бірнеше сөз табына жаппай жалғанып,
грамматикалық абстракция жасайтын қосымшаларды форма тудырушы қосымшаға
жатқызу түркі тіліндегі түбір сөздер мен сөздің грамматикалық формаларының
ара жігін ажырату үшін ең ұтымды метод. Жоғарыда аталған қосымшалардың
қызметі форма тудырушы қосымшаларға қойылатын шарттарға тура келеді [6.
52], – деген пікір айтады.
Ы.Е.Маманов өзінің Қосымшалардың топтастырылу принцптері аталатын
мақаласында тіліміздегі кейбір жалғауларға қарағанда етістіктің есімше,
көсемше, рай, қимыл есімі қосымшаларының сөз бен сөзді байланыстыру
қабілеті әлдеқайда басым екендігін дәлелдейді. Тіптен түбір тұлғалы
етістіктер форма тудырушы қосымшалармен түрленгенде ғана басқа сөздермен
синтаксистік қатынасқа түсіп, сөйлем мүшесінің қызметін атқара алады дейді.
... сөздердің құрамындағы форма тудырушы қосымшаларды алып тастаса, сөз
арасындағы байланыс үзіліп, сөйлем құрылысы бұзылады. Демек, етістіктің
форма тудырушы қосымшалары сөз бен сөз арасын байланыстырып, синтаксистік
қатынасқа түседі. [53. 78]
Қазақ тіліндегі -лық-лік, -дық-дік, -тық-тік, -дай-дей, -тай-тей,
-ша-ше, -сыз-сіз, -ғы-гі, -қы-кі, -шы-ші қосымшаларын функциялық
қосымшалар ретінде қарастырған.
Ы.Е.Мамановтың қосымшаларды топтастыру принцптерін С.М.Исаев та
қолдайды, ол қосымшалардың бірінші қасиеті олардың білдіретін және беретін
мағынасы да, ал екінші қасиеті сол мағына арқылы атқаратын қызметі
екендігін дәлелдейді. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда Ы.Е.Мамановтың
пікірінің дұрыстығын растай отырып, қазақ тіліндегі аффикстерді сөз
тудырушы және форма тудырушы қосымшалар деп бөледі.
Сонымен қосымшаларды ең алдымен семантикалық сипатына қарап сөз
тудырушы қосымшалар және форма тудырушы қосымшалар деп бөлген орынды. ...
Форма тудырушы қосымшалардың барлығы да өзі жалғанған сөзге (түбірге)
грамматикалық (лексика-грамматикалық) мағына үстеумен бірге оның бір тобы
сөйлемде сөз бен сөзді байланыстырып отырса, кейбірінде ондай қасиет
болмайды. [61.48]
С.М.Исаев форма тудырушы қосымшаларды жалғаулар мен жұрнақтарға
ажырата отырып, форма тудырушы жұрнақтардың өзі жалғанған сөзге
грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табының грамматикалық
категориясының тұлғалық көрсеткіші болғанмен, олардың грамматикалық сипаты,
парадигмалық түрлену жүйесі, түбірге жалғану аясы біркелкі еместігін алға
тартады. Сондықтан да олардың бір тобы сөз мағынасын өзгерту қабілеті
тұрғысынан сөз тудырушы жұрнақтарға жақын болады да, бір тобы жалғауларға
жақын болады дейді. Мұндағы форма тудырушы жұрнақтардың алғашқысын
модификациялық немесе лексика-грамматикалық жұрнақтар деп атап, оларға зат
есімнің реңдік мәнді жұрнақтарын, реттік сан есім жұрнақтарын, сын есімнің
шырай жұрнақтарын, етіс жұрнақтарын, күшейтпелі және болымсыз етістік
жұрнақтарын жатқызады. Ал форма тудырушы жұрнақтардың екінші тобына
етістіктің есімше, көсемше, рай, шақ жұрнақтарын және көптік жалғауын
жатқыза отырып, оларды грамматикалық жұрнақтар немесе категориялық
жұрнақтар деп атайды [61. 105].
Аффикстердің тілде алтын орнын терең зерттеген ғалымдардың бірі –
Н.Оралбаева. Ол қосымшалардың мағынасының кеңейуін көне жазба ескерткіштер
тілімен салаластыра зертей отырып, оларды жұрнақ және жалғау деп екі топқа
бөліп қарастырады. Ал жұрнақтарды А.Ысқақовтың ізімен сөз тудырушы және сөз
түрлендіруші деп екі топқа жіктейді. Сөз түрлендіруші жұрнақтар туралы:
Сөз түрлендіруші жұрнақтар көбіне белгілі бір грамматикалық категорияның
көрсеткіші болады, сол категорияның грамматикалық мағынасын береді [59.
81], – деген пікір айтады және олардың қатарына етістіктің есімше, көсемше,
болымсыздық, жедел өткен шақ тұлғаларын жатқызады. Сондай-ақ өтініш
мәніндегі -шы-ші қосымшасын ғалым сөз түрлендіруші жұрнақтар қатарында
қарастырса, етіс жұрнағы сөз тудырушы жұрнаққа жатады [59.83], – дейді.
Тілімізде сөз түрлендіруші жұрнақ немесе грамматикалық форма тудырушы
қосымша, т.б. аталып жүрген аффикстердің қасиеттерін анықтауда ғалымдар
түрлі тілдік негіздемелерге сүйенеді. Өз кезегінде Н.Оралбаева олардың
қызметі туралы: Сөз түрлендіруші жұрнақ қызметі жағынан жалғауға жақын,
бұлардың екеуі де категориялық көрсеткіштер, сондықтан екеуінің де
лексикалық мағынаны өзгертетін, сөз жасайтын жұрнақтан кейін тұруы бір
заңдылыққа жатады [59.83], – дейді.
Жалпы тіл біліміндегі грамматикалық форма мағынасын саралай отырып,
Т.Ерғалиев грамматикалық формалардың грамматикалық категорияны білдіретін
сыртқы көрсеткіш ретінде, сондай-ақ біртекті белгілердің жинағы мәнін де
қолданылатынын айтады. Формалар қазақ тілінде әртүрлі. Олардың ең негізгі
түрі – аффикстер. Барлық аффикстер сөз тудырушы және форма тудырушы болып
екіге бөлінеді. Мұның біріншісіне жалғаулар мен сөз түрлендіруші жұрнақтар
жатады да, олар абстракцияланған өзгерінді сөздің формасы болып табылады,
екіншісі лексикаға тән сөз тудырушы жұрнақтар болып келеді. [60. 13]
Сонымен, зерттеуші сөз құрлымдағы қосымшаларды екі топқа бөледі.
Олардың бірінші тобына сөздің жасалған тұлғасы бойынша құрылысын көрсететін
сөз тудырушы жұрнақтар жатады делінес, екінші тобына сөздің өзгерген немесе
түрленген күйін көрсететін жалғаулар және сөз түрлендіруші жұрнақтар жатады
дейді.
Өзге де зерттеушілер сияқты қазақ тіліндегі қосымшаларды жұрнақ және
жалғау деп екіге ажыратқан ғалым оларды қызметіне қарай синтаксистік және
синтаксистік емес деп те аталатындығын айтады. Синтаксистік қосымшалар
дегеніміз сөз бен сөздің арасын байланыстыруға жұмсалатын қосымшалар.
Синтаксистік емес қосымшалар сөз арасын байланыстыруға жұмсалмайды, тек
жаңадан сөз тудыру үшін не сөзге үстеме мағына беру үшін қолданылады;
синтаксистік қосымшаларға, қазақ тілі грамматикасының терминімен алғанда,
жалғаулар және жұрнақтардың да кейбір түрлері жатады [60.21]. Автордың
дәлелдемесі бойынша синтаксистік қосымшалар қатарына жататын жұрнақтар:
көсемше, есімше жұрнақтары, рай, шақ жұрнақтары және сын есімнің шырай
жұрнақтары.
Етістіктің етіс категорияларын ғалым екі аралық қосымша деп
қарастырады, яғни олар көбінесе жаңа ұғымды сөз тудырумен қатар, сөз бен
сөздің арасындағы синтаксистік қатынасты көрсетуде де елеулі қызмет
атқарады.
Қазақ тілінде форма тудырушы немесе сөз түрлендіруші жұрнақтар аталып
жүрген қосымшалардың өзін Т.Ерғалиев екі топқа бөледі және олардың бұлайша
бөлінуін олардың өзге сөздермен синтаксистік қатынасқа түсуіне сүйене
отырып жасайды. Бірінші топтағы форма тудырушы жұрнақтар қатарына
етістіктің есімше, көсемше, шақ, рай категорияларының аффикстерін жатқызады
да, олардың белгілі бір сөз табының өз ішіндегі ерекше түрін көрсетіп,
синтаксистік қарым-қатынаста кең рөл атқаратынын айтады. Ал форма тудырушы
қосымшалардың екінші тобына сын есімнің шырай жұрнақтарын және сан есімнің
әр алуан түрін тудыратын жұрнақтарды жатқызады. Бұлардың қызметі форма
тудыруда басым болады да, синтаксистік қызметі біркелкі және жүйелі
болмайды... [60.26], – дейді.
Қазақ тіліндегі қосымшалардың ара жігін ажырату мәселелерінде өзіндік
пікір білдіруші ғалымдардың бірі – Е.Шаяхметов. Ол аффикстерді мағыналарына
және қызметтеріне қарай талдап, оларды осы тұрғыдан қарастыра келіп, қазақ
тіліндегі қосымшаларды сөз тудырушы және форма тудырушы деп екіге бөледі.
Мұндағы берілген топтардың өзіндік ерекшеліктерін көрсете отырып форма
тудырушы аффикстерге: Туынды сөзге ұйытқы болған негіздің әуелгі
мағынасынан қашықтамайтын үстеме түрлендірулер ғана енгізеді. ... , форма
тудырушы аффикстер қосылған түбір мен негіз бір сөз табы категориясынан
екіншіге ауыспайды. Форма тудырушылардың көмегімен пайда болған туындылар
лексикалық бүтін ретінде сөздікте берілмейді, берілген күнде де реестірлік
қатарды бастамайды. Форма тудырушылардың қолданылу аясы кең, олар бір
грамматиаклық категорияға немесе топқа түгел қызмет етіп, грамматикалық
абстракция жасайды [55.186], – деген түсіндірме жасайды.
Сондай-ақ ғалам форма тудырушы қосымшалардың қатарында, Ы.Е.Мамановтың
ізімен сын есім немесе үстеу тудырады деп аталып жүрген -лық-лік, -дық-
дік, -тық-тік, -дай-дей, -тай-тей, -ша-ше, -сыз-сіз, -лы-лі, -ды-ді,
-ты-ті, -ғы-гі, -қы-кі жұрнақтарын белгілі бір жағдайларда форма
тудырады, яғни бұл қосымшалар қос функциялы деп санайды. Алайда зертеуші
бұл аталған жұрнақтарды тек морфологиялық тұрғыдан ғана қарастырып, форма
тудырушы қосымшалардың қатарына қосады. Еңбектерде олардың синтаксистік
қызметтері туралы айтылмайды.
Қазақ тілінің сөзжасам мәселелерін зерттеген З.Бейсенбаева: ...
туынды сөздерді сөзжасамдық мағынасына қарай: лексикалық бүтіндер және
сөздің грамматикалық формалары деп бөлуге болады. Лексикалық бүтіндер жаңа
ұғымдарды атау қажеттілігінен туындап жатса, сөздің грамматикалық формалары
ойды беру, сөздің бір-бірімен синтаксистік қатынасқа түсу нәтижесінде пайда
болып жатады [49. 31], – деген пікір білдіріп, Ы.Е.Маманов,
С.М.Исаевтардың пікірлерін қолдайды. Қосымшаларды сөзжасамдақ тұрғыдан
қарастырған ғалым бұл аталған топтарты сөзжасам және сөзтүрлем қосымшалары
деп атауды жөн санайды.
Тіліміздегі аффикстерді бөліп жіктеуде сөз тудырыушы қосымшалар ғылыми
еңбектерде біршама жүйелі түрде берілген, ал форма тудырушы немесе сөз
түрлендіруші қосымшалар аталып жүрген аффикстерді топтастыру былай тұрсын,
оларды атаудың өзінде бірізді пікірлер жоқ. Өйткені форма тудырушы
қосымшалар деп бір еңбектерде белгілі бір сөз табының категориалық
көрсеткіштенрін, яғни етістіктің, сын есімнің категорияларын, көрсетсе,
енді бір еңбектерде оларды сөз түрлендіруші жұрнақтар деп атайды. Керісінше
ендігі біреулерінде сөз түрлендіруші деп жалғауларды көрсетеді. Әрине біз
үшін мәселе қазақ тіліндегі қосымшалардың қалай аталуында болып отырған
жоқ, олардың қалай топтастырылуында және синтаксистік қызметтерінде болып
отыр. Жалпы сөз түрлендіруші немесе форма тудырушы қосымшалардың бұлайша
алмастырылып аталуының өзі аталмыш аффиксиердің грамматикалық қасиеттерінде
де, синтаксистік қызметтерінде де ортақ ұқсастық бар екенін дәлелдей түссе
керек.
З.Бейсенбаева өзі атап көрсеткен сөзжасам және сөзтүрлем қосымшалары
туралы, олардың ара жігін ажыратуда келесі тұжырымдарды ұсынады: Сөзжасам
мен сөзтүрлем өзіне тән ерекшелігі, даму заңдылығы бар екі түрлі құбылыс.
Олардың негізгі айырмашылығы біреуінің жаңа сөз жасауында, екіншісінің сөз
тұлғасын жасауында. Сөзжасам сөздің тілде пайда болуы, сөзтүрлем сөздің
қолданысқа түсуі, белгілі бір қызмет атқаруы. Бұл екі процестің ара жігін
ажырату оңай емес. Мысалы, -лық қосымшасы сөз жасайды, сөз түрлендіреді:
қырықтық – жаңа мағыналы сөз, ал балалық десек, сөздің бастапқы мағынасы
мүлдем өзгерген жоқ. Сонда бұлардың арасын қалай ажыратуға болады дегенде,
олардың лексикалық-грамматикалық айырмашылығына сүйенеміз. Лексикалық
мағына жасалса – сөзжасамның нәтижесі, ал грамматикалық мағына жасалса –
сөзтүрлемнің нәтижесі [49. 53].
Жалпы жоғарыда берілген қазақ тіліндегі аффикстердің жіктелуінде,
оларды топтастыруда бір-бірінен ерекшеленетін екі бағыт бары байқалады.
Оның біріншісі қосымшаларды жұрнақтарға және жалғауларға ажырата отырып,
оларды сөз тудырушы, сөз түрлендіруші қосымшалар және осы екеуінің
арасындағы, екеуінің де қасиеттері бар форма тудырушы қосымшалар деп бөлу
болса, екінші бағыт қосымшаларды сөз тудырушы және форма тудырушы
қосымшаларға ажырата отырып, форма тудырушы қосымшаларды жалғау және
жұрнақтарға топтастыру болып табылады.
Қалай болған күнде де тілімізде форма тудырушы қосымша аталып жүрген
бірқатар аффикстердің сөз мағынасын өзгертпейтіндігі, өзі жалғанған сөзге
белгілі бір дәрежеде грамматикалық мағына үстеп, синтаксистік қатынастарды
көрсететіндігі, яғни сөз бен сөзді байланыстыратындығы айтылады. Бірақ осы
форма тудырушы жұрнақтардың қатарына ғалымдардың бірқатары есімше, көсемше,
рай, шақ, шырай котегорияларын жатқызса, енді біреулері бұларға сан есімнің
топтарын, етіс жұрнақтарын да жатқызатынын байқаймыз. Ғалымдардың ендігі
бір тобы сын есім, үстеу тудыратын жұрнақтарда да осы форма тудырушы
қосымшалардың қасиеттері бар екендігін дәлелдейді.
Айтылғандарды жүйелей келгенде қосымшалардың өзге топтарынын гөрі
форма тудырушы аталатын қосымшаларды топтастыруда ғалымдар арасында бірізді
пікір жоқ. Ал олардың синтаксистік қызметі, сөз бен сөзді байланыстыру
жөнінде тіптен айтылмайды деседе болады.
Өзге де түркі тілдерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінен осыларға
ұқсас пікірлерді байқауға болады. Мәселен, қырғыз тілінің грамматикасын
зертеген Б.О.Оруазбаева осы тілдегі қосымшаларды сөз түрлендіруші, форма
тудырушы және сөз тудырушы деп үш топқа бөледі. Автор сөз түрлендіруші
қосымшалар қатарына септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғауларын жатқыза
отырып, бұлар грамматикалық абстракцияның ең жоғарғы түрі [39. 8], – деп
анықтайды. Ал форма тудырушы қосымшалар сөз түрлендіруші қосымшалар мен сөз
тудырушы қосымшалардың ортасындағы аралық позициядағы қосымшалар деп
түсіндіреді. Бұлардың қатарына есімше, көсемше, қимыл есімдері, етіс
формалары мен сын есімнің шырай формаларының аффикстерін жатқызады.
Басқа да түркологиялық еңбектерден сәйкес пікірлерді байқауға болады.
Олардың басым көпшілігі орыс тілінің үлгісімен тіл-тілдердегі қосымшаларды
сөз түрлендіруші (словоизменение), сөз тудырушы (словообразование) және
форма тудфырушы (формаобразование) деп үшке бөледі. Қалай болғанда да
тіліміздегі бірқатар жұрнақтардың сөз мағынасын толығымен өзгертпейтіндігі,
олардың сөздік құрамға бүтін бірліктер ретінде енбей, сөз түбіріне сөйлеу
барысында сөйлеушінің сөз қолданысы мен еркіне сай қолданылатындығы, әрі
олардың бір сөз табындағы, кейде бірнеше сөз табына жататын сөздерге
түгелдей жалғанатындығы анық. Ендеше мұндай қосымшалардың синтаксистік
қызметі қаншалық, сөз бен сөзді байланыстыруға қатысады ма, қатысса
қаншалықты дәрежеде? Міне бұл әлі де болса зерттей түсуді қажет ететін
мәселе.
Жұрнақтардың сөз бен сөзді байланыстырып, дәнекерлік қызмет
атқаратындығы жөнінде татар тілін зерттеген М.З.Зәкиев біраз мәселелерді
көтереді. Ол бірқатар жұрнақтардың сөздерді байланыстыруға қатысатындығы
туралы айта келіп, олай деп есептеуге себеп ретінде аталмаш қосымшалардың
көп жағдайда сөз мағынасын өзгертпейтіндігін, белгілі бір афикстер сөз
табының бір түріне түгелдей жалғана алатындығын және қосымша жалғанған бұл
сөздердің сөйлемге дайын лексикалық бірліктер ретінде емес, сөйлеу
барысында жалғанатынын алға тартады. М.З.Зәкиев бұл қосымшаларға татар
тіліндегі -лы-ле, -сыз-сез, -дагы-дәге, -гы-ге, -кы-ке, -чан-чән,
-чыл-чел, -дай-дәй, -тай-тәй, -ча-чә, -нча-нчә, -лай-ләй, -лап-ләп,
-лата-ләтә, -ын, -ен, -ы-е, -сы-се аффикстерін атайды. Сондай-ақ
ғалымның пікірінше етістік категорияларының көрсеткіштері болып табылатын
бірқатар аффикстер сөздердің байланысуына қатысады. Аффиксы деепричастий,
причастий, инфинитива и условного наклонения глагола (-ып-п, -мыйча-мичә,
гач-гәч, кач-кәч, -ган, -чы, гәнче-канчы-кәнче, -а-и-й, -ган-гән,
-а-ә-й+торган, -асы-әсе, -учы-уче, -ачак-әчек-ячак-ячәк, -ыр-ер-р,
-ырга-ерге-рге, -са-сә). В татарских грамматиках эти аффиксы в одном
случае, а именно во второстепенных членах предложения, считаются
словообразовательными, а в других, а именно в составе сказуемого
придаточного предложения, считаются словоизменительными формами, т.е.
средствами связи слов.
Более глубокий анализ показывает, что указанные аффиксы, не изменяя
лексического значения слова, выражают различные отношения между явлениями и
тем самым связывают глагол с другими словами [10. 92].
Көрсетілген қосымшалардың татар тіліндегі етістіктердің барлығына
бірдей жалғанатынын және олардың қажеттіліктерге сай сөйлеу процесі
барысында жалғанатынын айта келіп, содықтан да олар лексикалық бүтіндер
емес әрі олар жалғанған сөздер татар-орыс сөздіктерінде көрсетілмейді
дейді. Келтірілген мысалдары: баргач карау – смотреть после приезда, эшләп
уку – учиться и одновременно работать букв. работая учиться, киткәнче күрү
– видеть до отьезда, белсәң әйт – скажи, если знаешь, киләчәк көн –
грядущий день, барасы юл – дорога, по которой должны ехать, ашый торган
үлән – трава, которую едят, т.б. Необходимо сказать, что аффиксы
деепричастий, условного глагола и, в некоторой степени, инфинитива
выполняют такие же функции для глагола, как формы падежей для
существительного [10. 92].
Қырғыз тіліндегі сөз тіркестерін зерттеген ғалым Абдыкул Жапар туынды
сын есім аталатын бірқатар сөздердің синтаксистік қасиеттерін анықтай
келіп, егер бағыныңқы компоненттерде өзге сөз таптарынан жасалған туынды
сын есімдер жұмсалса, онда олардың анықтағыштық қасиеттері өздері жасалған
атаулардың қатынасы арқылы беріледі дейді. Екінші сөзбен айтқанда, ондай
жұрнақтар сөз мағынасын толықтай дерлік өзгертпейді деген сөз. Так,
прилагательные, образованные от имен существительных при помощи аффиксов
-луу, -ман, обозначают, что определяемые обладают теми же предметными
признаками, которые названы пройзводящей основой. Например:
Кайратту адамдын каты болчу (А.У.). – Это было письмо человека
крепкого, устойчивого.
Акылман адамдан акыл сура, билерман адамдан кечирим сура. – Совета
проси у умного, извенения проси у знатока.
Прилагательные, оразованные от существительных при помощи аффикса
–сыз, указывают на отсутствие у определяемых тех предметных признаков,
которые названы производящими основами. Наример:
Эмгексиз адамга ыракмат жок (посл.). – Нет благодарности для
бездельника [11. 115-114].
Ы.Е.Маманов өзінің еңбектерінде қосымшаларды бөліп топтастырумен
қатар, олардың сөз бен сөзді байланыстыруға қатысы туралы да әңгіме
қозғайды. Қазақ тіліндегі қосымшаларды сөз тудырушы және форма тудырушы
қосымшалар деп бөле отырып, оның ішіндегі форма тудырушы қосымшаларға
қатысты: Форма тудырушы қосымшалардың сөз тудырушы қоысмшалардан басты бір
айырмасы – олар сөз бен сөзді байланыстырып, синтаксистік қатынасқа
ендіреді. Ал сөз тудырушы қосымшаларды ондай қасиет жоқ [30. 58], – деген
пікір айтады.
Сондай-ақ ғалым форма тудырушы қосымшалардың өзін екіге бөліп
қарастырған. Бірінші топтағы форма тудырушы қосымшаларға сын есімнің шырай
тұлғаларын, реттік сан есім, болымсыз етістік, күшейтпелі етістік (-ыңқыра-
іңкіре), ортақ етіс, салт және сабақты етістік формаларын жатқызады да,
Бұлар сөз бен сөзді байланыстырмайды, тек жалғанған сөзге сөзіне
грамматикалық мағына үстейді. ... Сондықтан форма тудырушы қосымшалардың
бұл түрі семантикалық немесе ирреляциялық деп аталады [30. 61-62], –
дейді. Форма тудырушы қосымшалардың екінші тобына көптік, септік, тәуелдік,
жіктік жалғауларын және етістіктің есімше, көсемше, қимыл есім, рай
категорияларының жұрнақтарын жатқызады және оларды реляциялық морфемалар
деп атайды. Бұл аталған форма тудырушы қосымшалар әрі сөз таптарының
грамматикалық формаларын тудырса, әрі сөз арасын байланыстырып, сөз
тіркесін құрайды. Осы синтаксистік қызметіне сәйкес бұлар реляциялық
морфемалар деп аталады [30.62], – дейді.
Ғ.Қалиев өзінің Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері атты еңбегінде
сөз тудырушы формалар грамматмкалық сөз түрлендіруші формалармен,
категориялармен бірдей еместігін, олардың арасында өзіндік ерекшеліктердің
бар екендігін айта келіп, Шынында, жалпылық, жан-жақтлық белгілі мөлшерде
сөз тудырушы формаларға тән екені рас. Мәселен, сөз тудырушы аффикстердің
көмегімен лексика-семантикалық белгілері бірдей сөз топтары жасалады. Бірақ
ондағы жалпылық, жан-жақтлық сөз түрлендіруші формалардағыдай емес. Сөз
түрлендіруші форманың қызметі белгілі бір сөз табындағы барлық сөздерді
қамтиды, ол өзі қосылған сөздің мағынасына бағынышты емес [ .6], – деген
пікір айтады. Олай болса мұндай ерекшелікті қазақ тіліндегі форма тудырушы
жұрнақтармен қатар сөз тудыруда өнімді аталып жүрген қосымшалардан да
табуға болады. Мәселен, сын есім және үстеу тудыратын –сыз, -дай жұрнақтары
зат есімдердің барлық турлеріне, мейлің ол түбір не туынды, деректі не
дерексіз, жалпы не жалқы болсын, жалғана алады. Сонымен қатар аталмыш
жұрнақтардың етістіктің есімше жұрнақтарынан және жалғаулардан кейін
жалғанатыны тілдік фактілерден мәлім. Осындай тілдік дәлелдер мұндай
қосымшалардың сөз тудырумен бірге, өзі жалғанған сөздің мағынасын өзгертей
грамматикалық абстракция жасап, сөздердің синтаксистік қызметінің
көрсеткіші ретінде сөздер арасындағы байланысты қаматамасыз етері анық.
Жоғарыда айтылған пікірлерді саралай келе, және тілдік материалдарға
сүйене отырып, біз тілмізде жұрнақ аталатын бірқатар аффикстерді сөз бен
сөзді байланыстыруға қатысады деп санаймыз. Олай деуге негізгі себеп:
• Біріншіден, ол қосымшалар өзі жалғанған сөздердің мағыналарын
өзгертпейді, аталмыш қосымшалар жалғанған түбір сөз өзінің бастапқы
мағынасын сақтап қалады;
• Екіншіден, олар мағына үйлесімділігіне сәйкес тілдегі бір сөз табына
(кейде бірнеше сөз таптарына) түгелдей жалғана алады;
• Үшіншіден, бұл жұрнақтарды қабылдаған сөздер аракідік болмаса тілдік
қорға бүтін единица ретінде енбейді;
• Төртіншіден, аталмыш қосымшалар сөздерге сөйлеу барысында, сөйлеушінің
еркіне сай жалғанып отырады;
• Бесіншіден, олардың кейбірі түбірге септік, тәуелдік, көптік
жалғауларынан кейін де жалғана алады;
• Алтыншыдан, олар өзі жалғанған сөздің өзге сөздермен синтаксистік
қатынасқа түсуін қамтамасыз етіп, сөздер арасын байланыстырады, егер
ондай қосымшаларды алып тастаса сөздің негізгі лексикалық мағынасы
өзгермейді, бірақ сөздер арасындағы байланыс үзіліп, синтаксистік
қатынас өзгереді.
Жалпы грамматикалық форма сөздерге арнайы граматикалық форма тудырушы
қосымшалар жалғану арқылы жасалады дейтін болсақ, осы грамматикалық
формалар да, тілдегі түбір сөздер де жүйелі түрде дамып, тілдің табйғатына
сай өзгеріп отырады. Қосымшалардың пайда болып, дамуына негізгі себептердің
бірі ретінде ғалымдар олардың сөйлем құрлымында сөздерді бір-бірімен
синтаксистік қатынасқа енідіріп, байланысқа түсуі үшін морфологиялық және
фонетикалық өзгеріске ұшырауның нәтижесінде пайда болғандын айтады. Қазіргі
қазақ тілінде жұрнақ аталып жүрген қосымшалардың бірқатары жаңа сөз
жасаудан гөрі осындай байланысты жүзеге асыру қабілеті басымырақ. Осындай
қасиеттері бар жұрнақтар сөз бен сөзді байланыстыра алады. Олар:
1. -дай-дей, -тай-тей Бұл жұрнақтың шығу төркіні туралы тіл
зерттеушісі Қ.Жұбанов: Казахский суффикс сравнения -дей (-дай, -тей,
-тай), звучащий у современных уйгуров и узбеков как -тек, -дек и -дақ, а в
орхонских надписях в одной только форме -тег (тәңрітег – подобно небу),
восходит к слову тег (род, происхождение). Уподобление одного предмета
другому, по-видимому, представлялось ранше как установление общего
происхождения обоих предметов, единства рода обоих, т. е., чтобы сказать
подобно лошади, подобно горе, прежние люди имели в своем распоряжении
единственное выражение: лошадиного рода, горного происхождения, как это
имеет место отчасти в русском и немецком языках [27. 445], – деген пікір
айтады. Қазақ тілін зертеуге арналған кейбір еңбектерде бұл жұрнақтың шығу
төркінін тең сөзмен байланыстырады [ 368]. -дай қосымшасы әу баста заттың
шығу төркінін білдіру мақсатында қолданылса, қазіргі тілімізде олар ұқсас,
сәйкес деген ұғымда жұмсалады.
Көрсетілген жұрнақтың сөз тудырудағы қызметінің өзін қазақ тілін
зертеушілерінің бірқатары сын есім де, үстеу де тудырады деп қарастырса,
біреулері тек сын есім жасаушылардың қатарына жатқызады, ал қазақ тілінің
соңғы еңбектерінде ол үстеу тудырушы жұрнақтардың қатарына жатқызылып жүр.
-дай жұрнағының сөзжасамдық қызметін көрсетуде зерттеушілеріміздің аталмыш
жұрнақ жалғанған сөздің өзге сөзбен тіркесуіне қарап анықтағандай әсер
қалдырады. Яғни есім сөздермен тіркессе сын есім, ал етістікке
тіркескендері үстеу.
Біздіңше аталмыш жұрнақ көп жағдайда сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа
сөз жасаудан гөрі, сөзге қосымша мағына үстеп, синтаксистік қызметін
көрсетіп тұрады, яғни сөз бен сөзді байланыстырады. Мысалы: Жамбасым тегіс
өртеніп бара жатқандай сыздап, ес таптырар емес (С.Мұратбеков). Сөйлемдегі
жатқан есімше тұлғасына жалғанған -дай жұрнағы сол сөзге өзге бір жаңа
мағына беріп тұрған жоқ, өйткені, біріншіден, жат сөзінің өзі есімше
формасын қабылдағанда да жаңа мағыналы сөз пайда бола қойған жоқ болса,
екіншіден, ол сөз күрделі етістіктің құрамында көмекшілік қызмет атқарып
тұрған етістікке жалғанған. Демек, мұнда аталмыш қосымшаның жаңа сөз
тудырады деп қарауға әсте болмаса керек. Мұндағы -дай жұрнағы жатқан сөзіне
жалғанғанда, оны сыздап сөзімен байланыстырып сөз түрленірушілік қызмет
атқарып тұр. Егер жұрнақты алып тастайтын болсақ, сөздер арасындағы
байланыс үзіліп, сөйлем өз мәнін жойған болар еді.
-дай сөз турлендіруші жұрнағы сөздер арасында дәнекерлік қызмет
атқаруда есімді де етістікті де сөз тіркестерін жасауға қатысады. Мұндай
жағдайларда олар есімше, тұйық етістік, жалғаулармен түрленген зат
есімдерге, есімдітерге, жалқы есімдерге, сын есімдерге жалғанып, олардың
келесі сөзбен байланысын қамтамасыз етеді.
Есімшелерге жалғанған -дай жұрнағы оларды етістіктермен
байланыстырады. Мысалы: Бірақ ол әлденесі жоғалғандай, ең негізгі шаруасын
тиянақтауды ұмытқандай елегзи бастады (Қ.Жұмаділов). Тас қайнардың мөлдір
бұлағына шомылдырғандай, бұл дүниенің рахатына шомылдырады, тылсым сырына
қаныққандай шалқытады (Ш.Елеукенов). Аюдың өзіне шаппайтынын түсінсе керек,
екі аяқты да ағаш бұтағын көтерген қалпы арбасқандай бір онында тұрып қалды
(К.Сегізбай). Мысалдардан көріп отырғанымыздай, есімшелерге жалғанған
қосымшалар оларды етістіктермен байланыстырады. Мұндағы ұмытқандай,
қаныққандай сөздері өздерінің басыңқыларымен іргелес тұрып байланысса,
арбасқан сөзіне жалғанған -дай жұрнағы оның өз басыңқысынан алшақтап тұрып
байланыса алатынын көрсетіп тұр. Сондай-ақ мұндай сөз тіркестерінің
басыңқылары күрделі не құранды етістіктер болуы да мүмкін. Мысалы:
Күректеріміз тасқа тигендей шақ-щұқ ете қалады (С.Мұратбеков).
Етістіктің есімше формаларына -дай қосымшасы тәуелдік жалғауларынан
кейін де, тәуелдене септелгеннен кейін де жалғана алады, мұндай жағдайларда
да олар сөз түрлендірушілік қызмет атқарады да сөздер арасын
байланыстырады. Мсалы: Айтқаныңдай асау болсаң, енді тұяқ серпетін шағыңа
келдің (М.Әуезов). Бұл қозғалыс ойлағанындай әсер етті (М.Әуезов).
Тәуелденіп септелген зат есімдерге жалғанған -дай жұрнағы сөз
түрлендіруші қызмет атқарып, сөз арасын байланыстырады, сол арқылы
етістікті сөз тіркестерін жасайды. Бұл жағдайда да сөз тіркесінің басыңқы
компонентері дара, күрделі немесе құранды етістіктер болуы мүмкін. Мысалы:
Семіз ақ тайлақтың жалғыз өркешіндей шаншылған (Ғ.Мүсірепов). Иегінде
тауешкінің сақалындай желпілдеген бір шоқ түгі бар, тәпелтек (К.Сегізбай).
Өз балаларыңдай бауырларыңа бассаңдар екен (К.Сегзбай). Содан кейін көлден
қайтқан үй үйректеріндей маң-маң басып отбасымызға қайттық (Қ.Мырза Әли).
Аталмыш жұрнақ есім сөздерге тек тәуелдік немесе септік жалғауларынан
кйін ғана емес, көптік жалғауынан кейін де жалғанатын жағдайлар жиі
ұшырасада. Мұндай жағдайларда да -дай қосымшасының сөз тудырыушылық
қабілеті бәсеңдеп, сөз түрлендірушілік қызмет атқарады. Мсалы: Қанықты ат
үсті жігіттердей түсініп, болыс ауылында болатын кей сөздерге араласып, кей-
кейде ол ойдағысын да толық айтып қалатын күйге жетті (М.Әуезов).
Қайындардың түп-түзу, бозғыл діңдері ғана, жапырыла шаншылған қу
сойылдардай ағараңдап көрінеді (М.Мағауин). Берілген сөйлемдердегі зат
есімдерге жалғанған -дай жұрнағы оларды етістіктермен байланыстырған, яғни
мұнда да етістікті сөз тіркестерін жасауға қатысып тұр.
-дай жұрнағы есімдіктерге, үстеулерге түрлі сөз түрлендіруші
қосымшалардан кейін жалғанып, сөз бен сөзді байланыстарады. Ондай сөз
тіркестерінің басыңқылары етістіктерден болады, яғни етістікті сөз тіркесі
жасалыды. Мысалы: Тек үшеуміз келесі класстарға өте жақсымен көшкенімізді
куәлігімізді көргенде ғана бірер күндер бұрынғысындай жайраңдап жүрді
(Ш.Елеукенов). Мынау отырған Байқадам да, жаңағылардай Құнанбайдың өзге
ауылдарынан қайыр көрмей, Абайдың қасына өзі сұранып келіп, жақсы жайғасқан-
ды (М.Әуезов). Сол сәттегі жан даусымның шырқырап шыққаны өзімдікі емес,
өлім алдындағы басқа біреудікіндей, өз құлағымды жарып жіберердей болып
естілді (С.Мұратбеков). Аяқ-қолым біреудікіндей икемге көнбейді
(Қ.Жұмаділов).
Тілдік фактілерге сүйенер болсақ -дай жұрнағы бірқатар есім сөздерге
жалғанғанда сөз түрлендірушілік қызмет атқара отырып, есім сөз тіркестерін
жасауға қатысады. Мұндайда сөз тіркестерінің бағыныңқы компонентері жалқы
есім, түрленген есімдіктер болып, ал басыңқы компонентерінде көбінесе зат
есімдер мен сын есімдер жұмсалады. Мысалы: Абай бір жағынан Әбіштей
баласының орысша кең мол тәрбие алғанына қызыға қарайды (М.Әуезов). Бүгін
тыңдап шықтым, Қаражан шешесі болса да, Мақұлбайдай асыл баланы жоқтай
алмай отыр(М.Әуезов). Райхандай жаны жаңа жауған қардай аппақ құлыны есіне
түскен сайын езіліп кете жаздайтынын қайдан білсін (Ш.Елеукенов).
Өздеріңдей ақын-жазушылармен күнде-күнде жолығып, күнде дидарласып жатқан
жоқпыз (Қ.Мырза Әли).
Қазақ тілінің кейбір еңбектерінде мұндай сөздерді, яғнй жалқы
есімдерге -дай жұрнағы жалғанып туынды сын есім жасайды деген пікірлер бар.
Біз бұл пікірге түбегейлі қарсымыз, өйткені жалқы есімге -дай жұрнағы
қосылғанда сөздің бастапқы мағынасы өзгеріп тұрған жоқ, тек грамматикалық
қосымша мағына үстеліп тұр. Сондай-ақ осы жұрнақтан жалғауларға тән
ерекшеліктің байқалуы біздің сөзіміздің негізділігін дәлелдей түскендей.
Мысалға назар аударып көрейік: Ал Оразбай, Жиреншедей кісілердің бәрі
Базаралыны жақтаушылар (М.Әуезов). Мұнда бірыңғай мүше болып жұмсалған
жалқы есімдердің соңғысына ғана жалғану арқылы кісілер сөзімен анықтауыштық
қатынаста жұмсалып тұр. Қосымшаның бірыңғай мүшелердің соңғысына ғана
жалғануы әсте сөз тудырушы қосымшаларға тән қасиет болмаса керек.
Тіліміздегі мұндай фактілер осы жұрнақтың сөз бен сөзді байланыстырушылық
қызметте жұмсалатынын көрсетеді.
-дай дей жұрнағы есімшелерге жалғанғанда оларды сын есімдермен де
байланыстырып, есм сөз тіркестерінің қатарын толықтырады. Мсалы: Ерекше
талайын танытардай еңселі (М.Мағауин). Кейбіреуіне топшыдан оқ тигендей
қанаттары жырым-жырым (Ғ.Мүсірепов). Күн көзге түрсе көрінбестей қою
қараңғы (С.Мұқанов).
Мысалы: Ақсақ Темір ұрпағының бәрі Әбдусейіттей опасыз бола бермес
(І.Есенберлин). Ұлық боса Еліңнен сол Оралбайдай сотқар шықты. Ол патша
өкіметіне қарсы, сен соны көрсетпедің дейді (М.Әуезов). Осы сияқты
Бүркітбайдай бұрын шыр бітпеген науқасты кедейді Абай өз көршісі етіп
қасына алған (М.Әуезов). Ұзақ шапқан тұлпардың тұяғындай ыстық снарядтар
алыстан алғы шепке келіп гүрс-гүрс жарылды (Ә.Нұршайықов). Берілген
мысалдардың алғашқыларында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.