ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ

Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни ( 1020 ж. ш., Жетісу өңірі, Баласұғн қ. - ө. ж. б. ) - ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері. Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Замандастары мен өзінен кейінгі ұрпақтарға дарынды ақын ғана емес, ғалым ретінде де танымал болған. Файласуфи ( философия ), риезиет ( мамематика ), тиббий ( медицина ), фэлэкият ( астрономия ), нужум ( астрология ), өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, т. б. ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында « Құдадғу біліг » (« Құтты білік ») дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы қазіргі жыл санау бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Дастанды « хандардың ханы » - Қарахандар әулеті мемлекетінің ( 942 - 1210 ) негізін салушы Сатұқ Қара Бұғра ханға ( 908 - 955 ) тарту етеді ( қ. Әулие Ата ) . Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға « хас хажиб » - « бас уәзір » немесе « ұлы кеңесші » деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш көшірме нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласында 1439 жылы көне ұйғыр жазуымен ( қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы ), екіншісі, 14 ғасырдың 1 - жартысында Египетте араб әрпімен ( каирдың Кедиван кітапханасы қорында ) көшірілген. Ал Наманган қаласынан табылған үшінші нұсқасы 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану ин - тының қорында сақталуы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсқаның әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, « Құтты білік » дастанының ғылым негізделген толық мәтінін жасап шықты. Дастанның көне қолжазбасы табылғанын әлемге тұңғыш рет хабарлап, 1823 жылы « Азия » журналында ( Париж ) Вена нұсқасынан үзінді жариялаған француз ғалымы Жауберт Амадес еді. Венгер ғалымы Германи Вамбери ( 1832 - 1913 ) « Құтты біліктің » бірнеше тарауын неміс тіліне тәржіма жасап, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылыми мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В. В. Радлов ( 1837 - 1918 ) жиырма жыл бойы ( 1890 - 1910 ) үзбейайналысты. Түркия ғалымдары 1942 - 1943 жылдары « Құтты біліктің » үш нұсқасын да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсересе, түрік ғалымдары Р. Р. Арат ( 1900 - 1964 ), М. Ф. Кепрюлд ( 1890 - 1960 ) және А. Дильгар ( 1897 - 1979 ), т. б. көп еңбек сіңірді. « Құтты білік » дастаны орта ғасырларда бүкіл түрік әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны қ. Каримов өзбек тілінне ( 1971 ), Н. Гребнев ( 1971 ) пен с. Иванов орыс тіліне ( 1983 ), А. Егеубаев қазақ тіліне ( 1986 ), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне ( Пекин, 1984 ) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан - ғайыр өлкені алып жатқан осы мемлекеттің ережелер, сонда - ақ, қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын орнын толтыру мақсатымен Жүсіп Баласағұни өзінің « Құтты білік » дастанын жазды. Демек, дастан Ата заң ( Конституция ) қызметін атқарған. Жүсіп Баласағұни дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен аспаздардың, диқан мен малшылардың, т. б. қоғам мүшелерінің мінез - құлқы, білім дәрежесі, ақыл - парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай болу керектігін жеке - жеке баяндап шығады. Ақын мәселені әмірші - патшаның өзінен бастайды. Ел - жұртты басқаратын адам - ақыл - парасаты жетік, қолы ашық, пейілі кең, жүзі жарқын, ешкімге кек сақтамайтын жан болуы шарт екенін айтады. Ел басқарған әкімдерді күншілдік, ашкөздік, сауық - сайранға құштарлық, қатыгездік, кекшілдік сияқты жаман қылықтардан сақтандырады. Бұдан кейін ақын патшаның көрер көзі естір құлағы « хас хажиб », яғни бас уәзір міндеттерін тізбектеп, зор білгіліктерін айтып шығады. Бас уәзір халықтың талап - тілектерін патшаға, ал патшаның айтар ой - пікірін, жарлықтарын халыққа жеткізіп отыруы тиіс. « Құтты білік » елшіге қойылатын талаптар егжей - тегжейлі сипатталып жазылған. Елші ерекшк зерек, өзі көрікті, көп тіл білетін, шешен, жақсы аңшы, құсбегі, жұлдызшы ( астролог ), түс жори білетін, музыкант сияқты көптеген қасиеттерге ие жан болуы қажет. Ақын сөзімен айтқанда, « елші ердің төрт құбыласы тең болсын, елде - кісі, сыртта - бүтін ел болсын!» - дейді. Дастанда осылайша елдегі барлық лауазым, кәсіп иелеріне қойылатын моральдік - этик. Талаптар сипатталып көрсетілген. Кезінде « Құтты білік » дастаны Шығыстың әр елінде әр түрлі аталып кеткен. Бір елде - « Айнак ул - мамлакат» (« Мемлекет тәртібі »), екіншісінде - « Панунаман мулук » (« Әкімдерге насихат »), үшіншісінде - « Адаб улмулук » (« Әкімдердің әдептілігі ») деген атпен мәләм. Бұл атаулардың бәрі - « Құтты білік » дастаны, негізінен, мемлекетті басқару мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы . Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ - дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ - дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. ү Үшіншісі, ақыл - парасат. Ақыл - парасаттың қоғамдық - әлеуметтік рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат - ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Ортағасырлық Шығыс ойшылдарына тән үйлесім - танымды көркем және ғылыми әдістермен ұштастыра қолдану Жүсіп Баласағұни ғибратында суреткерлік, ойшылдық, ғұламалық, философтық қасиеттердің үйлесім табуынан, ғылым даналығының біртұтастығынан көрінеді. Түркі мәдениетінің нәрлі бұлағынан сусындап, мұсылман өркениетінің қуатты ықпалымен толысқан ойшыл өз шығарм - ғында адамның қоғамдағы орны мен қызметін түсінуге ұмтылып, мінсіз қоғам жайындағы өзінің биік филос. мұраттарын баяндайды. Жүсіп Баласағұниның « Құтты білігінде » өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар - мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған. Жүсіп баласағұни ақиқатқа жету жолын адам мен әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы туралы қағидаға негіздейді. Төрт құдірет - от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дәуірдің филос. түсінігіне сүйене отырып, ойшыл әлем осы төрттағанның үйлесімінен жаралған деп санайды. Осындай тағы бір төрттаған Жүсіп Баласағұниның қоғам туралы ойларында, яғни қазіргі түсініктегі әлеум. философиясында әділет, бақыт, ақыл және қанағат ретінде бейнеленіп, « Құтты біліктің » төрт кейіпкерінің бойына жинақталған. Ғалам мен микроғаламның тұтастығы, барабарлығы туралы ой Жүсіп Баласағұни дүниетанымының өне бойынан байқалады. Бұл жалған дүниені ақыл тезіне салып түзетуге болатынына да сенген ғұлама әлемдік үйлесімділік негізінде әділлетті адамзат қоғамын құруды армандады. Сондықтан ол ғылым мен білімге зор мән берген. Жүсіп Баласағұни жалпыға ортақ парасаттың танымның нәтижесі ретіндегі білімге көшуі адам мүмкіндігінің жүзеге білімнің туа бітетіндігі жайлы пікірге қарсы шығып, оған парасатты іс - әрекеттің нәтижесінде қол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан сусындаған адам ғана көп нәрсеге қол жеткізе алады. Оның пікірінше, білім - даналық, денсаулық және жан толысуы. Жүсіп Баласағұнидің ойынша, қоғам құрылымындағы кемелдіктің өлшемі әлеум. тәртіп бұзылғанда ғана көзге түсе бастайды. Сол кезде жаңа мұраттар мен ұрандар пайда болып, халық қолдауына ие болады. Ол қоғамдық құрылымның кемелдігін жеке адамның бостандығы, тәуелсіздігі анықтайды деп санады. Жүсіп Баласағұни өзінің әлеум. Философиясында қоғамдағы кемелдіктің негіздері мен іс жүзіндегі көріністерін өзара тығыз байланыста қарастырады. Танымдағы кемелдік - білік, оның іс жүзіндегі көрінісі - укуш деп біледі ол. Жүсіп Баласағұни өз еңбегінде зердеге айрықша тоқталған. « Құтты білікте » ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы ой толғап, даналық табиғаын, оның ерекшілгін, туа біткен қабілеттер мен кейінгі білім жинақтаудағы адамның өз рөлі, таным процесінде ақиқатқа ұмтылу, т. б. мәселелерді қарастырады. Ғұлама өз туындысын Шығыс перепатизімнің арнасында, сопылық ағымының қуатты ықпалымен жазып шыққан. Ойлау қызыметі тек адамға ғана тән, жануарларда жоқ қасиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оған толық сенуге болмайды, ал ақыл, зерде әрқашан адамға қызымет етеді, оның жалғандығы жоқ. « Құтты біліктің »негізгі айтар ойы-адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, мықты, құтты ету. Кісілік кемелдену жолына түскен адам-өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл жан. Дастан оқырманына құт-берекемен, бақытқа өз адамгершілігін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырды. Ондағы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.