ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ФОРМАСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ФОРМАСЫ. ОУКЕН ЗАҢЫ

"Толық жұмысбастылық" ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100% халық
жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс емес.
Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуға тиісті деп саналады.

Жұмыссыздық деңгейі

Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолда-нылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономи-калық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады — бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жұмыссыздық
деңгейі — бұл жұмыс істеуді қалай-тындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ
аза-маттардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде). Статистика
агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек
нарығының жағ-дайын бағалайды.
Статистикалық дерекгер үй шаруашылығьша зертгеу жүргізу негізіңде
жиналады. Анкета сұрақтарына байла-нысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмысістейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер.
Жұмыс істейтін адам деп — үй шаруасымен немесе оқумен шүғылданбайтын, апта
бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, овда ол — жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын
азаматгар (мәселен, студентгер және үй шаруасындағы әйеддер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді жөне жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші — жұмыссыздар мен жұмыс істейтін-дердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі — бұл жұмыскүшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз
түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
Жұмыссыздар саны х 100
Жұмыссыздық деңгейі = ———————————
Жұмыс күшінің жалпы саны
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистика-лық көрсеткіш, бұл
пайыз түріндегі, жасы үлкен түр-ғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:
Жұмыс
күшінің жалпы саны х 100
Жасы үлкен тұрғыңцар санының үлесі = ———————————
Жасы
үлкен тұрғындар саны
Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен өйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі.
Мысалы: 5-суретте 1989 жьшғы 3 санатқа бөлінген тұрғын халық саны
көрсетілген. Бұл жьшы көрсеткіштер мынандай бодды:
- Жұмыс күшінің жалпы саны — 119,0+6,5=125,5 млн.
- Жұмыссыздық деңгейі — (6,5125,5) х 100 = 5,2%
- Жасы үлкен тұрғын халықтың жалпы санының жұмыс күші үлесі =
(125,5188,1) х 100 = 66,7%. Сол себепті жасы үлкен тұрғындардың 2з бөлігі
жұмыс күші құрамына кіреді, ал жұмыс күшінің 5%-ға жуығы жұмыссыздықты
құрайды.
Тұрғын халық — 188,1 млн. (16 жас және одан жоғары)

5-сурет. Халықтың 3 тобы.

Статистика агенттігі халықты зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, әрбір
адамды бір топқа бөліп зерттейді: жұмыс істейтіидер, жұмыссыздар және жұмыс
күшінің құрамына кірмейтіндер.

Жұмыссыздық түрлері
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында біз
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық және
циклдік.
Уақытша жұмыссыздық
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін тандау
мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады. Кейбіреулерін
жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа
біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады (мысалы,
құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар арасында алғаш
рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, өр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер ''уақытша жұмыс-
сыздар" деген термин қодданады (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе
іздеумен байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл қүбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс кү-ші арасында сәйкестілік орнамайды.
Уақытша жұмыс-сыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері" бар деп
есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетгі және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағ-дайға өз еркімен түседі, олар — өздерінің төмен
жала-қылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыс-тырады. Бұл
жұмысшылардың ездеріне үлкен табыс өкеледі және еңбек ресурстарының үтымды
пайдасын арттыру дегенді біддіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің үлғаюы.
Құрылымдық жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген
мағынада қолданады. Уақыт ете келе технология мен сұраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
езгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір маман-дықтарға деген
сұраныс азаяды немесе мүлде жойы-лады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде
жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының
құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан
жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің маман-дық
тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейті-ніне көздері жетеді; олардың
тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған
өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар
жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әр-дайым өзгеріп түрады. Бүған соңғы
10 жылда байқалған жұмыс орындарының "қысқы белдеуден" — "жазғы белдеуге"
миграциясы мысал бола алады.
Уақытша жөне құрылымдық жұмыссыздық арасын-дағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздар-да "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрғын жерін де ауыс-тыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық
Циклдік жұмыссыздық қүлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігі-мен сипатталатын кезенде пайда болады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбасты-лық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті цикл-дік жұмыссыздықты кейде "сұраныс
тапшылығына бай-ланысты жұмыссыздық" деп атайды.
Толық жұмысбастылық ұғымы
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер
уақытша және құрылым-дық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дөлірек айтқанда, толық жұмысбастылық ке-
зіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылым-дық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сезбен айтқанда, толық жұмысбастылық ке-зінде жұмыссыздық
деңгейі циклдік жұмыссыздық нельге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбасты-лық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмыс-бастьшық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеуші-лер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес
келген жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз - оң
өлшем, өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт
керек. Қүры-лымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын
өтуге немесе басқа жерге кешу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мүндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыз-
дық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық
болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіс-пеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мүндай
жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек
күші нарықтарындағы мүндай тапшылық инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың таби-ғи деңгейіңде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қодданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік цикддарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыс-сыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп ай-тып кетгік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақ-сыз көрсеткіш. Ол
кезенді түрде еңбек күші мен инсти-туционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру жөне шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күші-нің үлесімен
анықталады. Берілген бөлімде біз жұмыссыз-дықтың табиғи деңгейімен
анықталатын факторларды көрсететін жұмыс күші динамикасының үлгісін
құрамыз.
L — жұмыс күші, Е — жұмысшы саны, ал U — жұмыссыздар саны болсын.
Әрбір жұмысқа жарамды адам не жұмысшы, не жұмыссыз болатындықтан, онда:
L = E+U.
Ендеше, жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының қосындысын
береді. Жұмыссыз-дық деңгейі UL тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін, жұмыс күшінің мөл-шері өзгермеген деп есептейміз. Жұмысқа орналасқан-
дар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы 67-бетгегі сызбада
көрсетілген. s — жұмысшылардың жұмыс-тан шығу деңгейінің көрсеткіші болсьш,
яғни әр ай сайьш жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіңдер деңгейі, f — жұмысқа
орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни әр ай сайын жұмыс табатын жұмыссыздар
үлесі. Осы екі көрсеткіш тұрақты дейік және олар жұмыссыздық деңгейін қалай
анық-тайтынына көз жеткізейік.
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса, яғни еңбек нарығы тұрақты,
онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан шығарьшғандар санына тең болуы
керек. Ш — жұмысқа жалданған адамдар саны, ал sE — жұмысын жоғалтатын
адамдар саны болғандықтан, бұл екі шама тең болуы керек:
fU = sE
Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты деңгейін
табуымызға болады. Е = L—U, яғни жұмыс істейтіндер саны жұмыс күшінің
жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең. Бұл fU = s (L— U) екенін
білдіреді. Теңдіктің екі жағын да L-re бөлеміз, совда
f(UL)= s (1-UL) шығады. Теңцеуді түрлендірсек,
UL = ss+f
Бұл теңцеу UL жұмыссыздық деңгейі жұмысқа жаддану мен жұмыстан
шығарьшу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуедді болатыньш көрсетеді.
Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық та
соншалықты жоғары. Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты жоғары болса,
жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады.
Мысал. Айталық, ай сайын 1% жұмыс жоғалтсын дейік (s = 0,01), ал жұмыс
істейтіндер қатарында болу-дың орташа кезеңі 100 ай немесе 8 жыл шамасында
болады. Шамамен 20% жұмыссыздар ай сайын жұмыс та-батын болсын (f = 0,20).
Бұл жұмыссыз болудың орташа деңгейі 5 айға созылатынын білдіреді. Берілген
нақты жағдайда жұмыссыздықтың тұрақты деңгейі
UL = 0,01(0,01+0,20) = 0,0476
Демек, бфілген мысалда жұмыссыздық 5% деңгеңце болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлгісі қара-пайым, бірақ маңызды
қорытынды шығады. Кез келген жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге
негіздел-ген экономикалық саясат не жұмыстан шығару дең-гейінің
төмевдеуіне, не жұмысқа орналасу деңгейінің артуына себепші болу керек.
Осыған сәйкес көрсет-кіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздықтың
табиғи деңгейін де ауыстырады.
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару мен
жұмысқа орналасу деңгейлерінің керсеткіштері арасындағы байланысты көрсетсе
де, ол негізгі сұраққа жауап бермейді: жұмыссыздық сияқты қүбылыс неге орын
алады? Егер адам кез келген уақыт-та тез жұмыс табатын болса, жұмысқа
орналасу деңгейі өте жоғары, ал жұмыссыздық деңгейі нөлге жақын болар еді.
Жоғарыда келтірілген жұмыссыздық деңгейі жұмыс іздеу урдісі қандай да бір
уақытта жалғасатынын болжайды, бірақ неге екенін түсіндірмейді. Келесі екі
бөлімде біз жұмыссыздық орын алуының екі негізгі себебін қарастырамыз,
олар: жұмыс іздеу проблемалары мен жалақының қатаңдығы.

Жұмысы барлар қатарынан жұмыссыздар қатарыиа ауысу және керісінше.
Белгілі уақыт аралығында жұмыс істейтін адамдар бөлігі (s) өзінің жұмыс
орындарын жоғалтады, ал жұмыссыз-дар бөлігі (f) жұмыс табады. Жұмысқа
орналасу және жұмыстан шығу көрсеткіштері жұмыссыздық деңгейін анықтайды.

Жұмыс іздеу және уақытша жұмыссыздық
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен бос жұмыс
орындары арасындағы сәй-кестікті орнату үшін белгілі уақыт кезеңінің
қажеттілігі жатады. Бесінші тарауда қарастырылған еңбек нарығының тепе-
тендік үлгісі жұмысшылар деңгейінің бос жұмыс орындарына сәйкестігін
болжайды, жұмысшы кез келген жұмыс орнына лайықты. Егер ол шынында солай
болса, еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда болып, онда жұмыс орнын жоғалту
жұмыссыздықты тудырмай-тын еді: еңбек нарығына шығарылғандар тез арада
нарықта белгіленген жалақысы бар жаңа жұмыс табар еді.
Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқа-шан ауысып түратын
нарықтық экономиканың жағдай-ында шарасыз. Әр түрлі тауарларға деген
сұраныс үдайы тербелісте, ал ол осы тауарларды өндіретін жұмысшылар
еңбегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын білдіреді. Мысалы, дербес
компьютерді енгізу жазу машиналарына сұранысты қысқартты, ал ол жазу
машинкаларын шыға-ратын ендірістегі еңбекке сұранысты төмендетті. Сол
уақытта электронды өнеркәсіптегі еңбекке сұраныс өсті. Онан кейін, әр аймақ
әр түрлі тауар ендіретіндіктен, еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір
бөлігінде есіп, ал екіншісінде қысқаруы мүмкін. Мысалы, мүнай бағасы-ның
өсуі Атырау сияқты мүнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты
арттырады. Экономистер осындай ай-мақтар мен салалар бойынша еңбекке
сұраныс құрылы-мындағы өзгерістерді құрылымдық ығысу деп атайды.
Құрылымдық ығысу үдайы болғандықтан және жұмысшыларға жұмыс ауыстыру
үшін белгілі уақыт қажетгігінен уақытша жұмыссыздық тұрақты сипатга болады.
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың үдайы босатылуы мен уақытша
жұмыссыздықтың жалғыз себе-бі емес. Одан басқа егер фирма банкротқа түссе,
егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырмаған жағдай-да немесе олардың
нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар аяқ астынан жұмыстан шығарылады.
Жұмысшылар өздерінің мамандық қызығушылығын өз-герткен жағдайда немесе
елдің басқа ауданына көшкен кезде өз тілегімен жұмыстан шығады. Еңбек
нарығында фирмалар арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша
жұмыссыздық әрқашан болады.

Мемлекеттік саясат және уақытша жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздықты түсіру жолымен жұмыс-сыздықтың табиғи деңгейін
төмендету көптеген мемле-кетгік бағдарламалардың мақсаты болып табылады.
Мем-лекеттік жұмыс қызметі жұмыспен қамтылмаған еңбек-ке жарамды халықты
жұмыспен қамтуда тиімділікті көтеру үшін бос орындар туралы хабарлама
таратады. Мамандықты ауыстыру жөніндегі мемлекеттік бағдарла-малар
жұмысшылардың кейбір салалардан тез өсетін-дерге өтуін жеңілдетуге
бағытталған. Бұл бағдарламалар жұмысқа орналасу деңгейінің өсуіне
қаншалықты мүмкіндік туғызса, соншалықты олар жұмыссыздықтың табиғи
деңгейін төмендетеді.
Керісінше, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесі жұмыссыздардың санын
үлғайтатын мемлекетгік бағдарлама болып табылады. Осы бағдарлама бойынша
жұмысын жо-ғалтқан жұмыссыздар белгілі уақытта шамалап жалақы алуы мүмкін.
Бірақ жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлеудің нақты шарты жылдан жылға
өзгеріп отыратын-дықтан жұмыссыздықтан сақтандыру бағдарламасымен қамтылған
жұмысшылар әр түрлі жалақы алады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру жұмысты жоғалтудың экономикалық зардаптарын
жеңілдетіп, бір уақытта жұмыссыздардың санын үлғайтады және жұмыссыздық-тың
табиғи деңгейін көтереді. Жәрдем алатын жұмыс-сыздар жұмысты белсенді
іздемейді және олар көбінесе жалдау қарқынының көрсеткішін түсіретін
көзқарасы бойынша үнамсыз ұсыныстарды қабылдамайды. Одан кейін
жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесінің болуы көсіпкерлердің жұмысшыларды
жұмыстан шығару ше-шімін тез қабылдауына әсер етеді, ал ол жұмыстан босату
қарқыны көрсеткішінің өсуіне әкеледі.Жұмыссыздықтан сақтандыру деңгейінің
көтерілуі туралы факт, бұл саясаттың қажетсіздігін білдірмейді. Оның
жағымды жағы — жұмысшыларда нақты табыс алатындығына сенім тудырады. Одан
кейін жұмысшы-лардың үнамсыз жұмысқа қарсы болуына жағдай жасап, бұл саясат
мүмкін жұмыс күші мен жұмыс орындары құрылымының сипаттамасы арасындағы
тура сәйкес-тікті орнатуға жағдай тудырады. Салыстырмалы нәтиже-лілік пен
жұмыссыздықтан сақтандырудың әр түрлі жүйелерінің қүнын бағалау қиын
проблема.
Жұмыссыздықтан сақтандыру мәселесін зерттейтін экономистер, көбінесе
жұмысшылар санын қысқарту үшін бұл жүйені реформалау жолдарын ұсынады. Сон-
дай ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан шығара-тын фирмаға жұмыссыздық
жөніндегі жәрдемақыны то-лық көлемде төлетуді ұсынады. Бүндай жүйе жүз
пайыз-дық өтем жүйесі деп аталады, себебі өр фирманың жұмыссыздықтан
сақтаңдырудағы жарнасы жұмыссыздық-тың масштабын бейнелейді. Қолданыстағы
бағдарлама-лардың көбі ішінара өтем жүйесіне негізделген. Осыған сәйкес
жұмысшыны жұмыстан шығаратын фирмадан осы жұмысшыға жұмыссыздығы үшін
берілетін жәрдем-нің тек бір бөлігі ғана алынады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.