Зороастризм тарихы
Зороастризм тарихы
Кіріспе
Ғасырлар тоғысында, жаңа мыңжылдыққа аяқ басу барысында өткен тарихи-
мәдини жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. ұлттықсана мен тарихи жады
үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, Өйткені өткенді сана
талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін
емес. Халықтың алға басуы тек саяси-экономиялық ахуалға ғана емес, оның
руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің "рухы оянбаған
халық тарих көшінен шет қалады" деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух
дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық
отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасынуландырып келді.
Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған
соң, жанөжағымызға қарап, оң солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып,
жоғалтқанымызды табуға ұмтылып, тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы,
тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі -
халықты мәдени тұрасынан айыпу, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетігіне
айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері,
әдет-ғұрыптары ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу - болашақтың даңғыл
жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу қажеттілігі
ұранға айналды. Бұл халықтың өзіндік санасына, көне мәдени мұрасына
шабылған балта болды. Өзінің саяси-идеологиялық, рухани үстемдігін
орнықтыру мақсатында кеңестік тоталитарлық жүйе қазан төңкерісіне дейін
көшпенді халықта жазу-сызу деген болмаған, олар ұлы, алдынғы қатарлы халық
мәдениетімен араласу барысында көзін ашты деп келді. Сөйтіп, көшпенді
халықтар туралы жаңсақ пікірлер мен тұжырымдар орын алып, олар бұқара халық
санасына сіңірілді.
Көшпенділердің мәдени мұрасын қарастыруда культуртрегерлік және
аккультурациялық идеялар басым болды, Дәстүрлі халықтың мәдениетті батыстық
үлгі тұрғысынан бағалау, оның даму заңдылықтарының ерекшеліктерін, өзіндік
сипатын терең тануға бөгет жасады. XIX ғасырда қалыптасқан еуроорталықтық
көзқарас кеңестік ғылымда да көрініс тапты. Бұл көзқарас тұрғысынан алғанда
көшпенділер тіршілік ету ортасына енжар бейімделушілер, олардың тұрмыс-
тіршілігі жоғарғы мәдениетті қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Барлық
мәдени мұраны олар өздерінің мәдениетті көршілерінен қабылдаған. Халықтың
тарихын, мәдениетін зертеудегі бұрмалаулар, объективтілікке қарағанда
терістеу, теріске шығарудың басым болуы мәдени бастауларды таныпөбілуге зор
кедергі келтірді. Мұның өзі мәдени мұраның азып-тозуына, рухани өмірдің
жұтандануына алып келді. Ғасырлар бойы қалыптасқан асыл мұра, адамгершілік
қасиеттер халыққа қатыссыз идеалдармен алмастырылды.
Кейінгі уақытта-бұрынғы кеңес одағына кірген республикалардың
тәуелсіздік алуына және ұлттық сананың өсуіне байланысты-кері процесс әрбір
халықтың өзінің түп-тамырларын, мәдени бастауларын танып-білуге деген
ұмтылысы байқалады. Бұл заңдылық қазақ халқын да қамтып отыр.
Қазақ халқының дүниеге көзқарасы, дүниетанымы, рухани және материалдық
мәдениеті жайлы айтқан кезде есте болатын бір жай қазақ мәдениетінің
сұхбаттық өрісі. Қазақ мәдениетінің сұхбаттық өрісінің түркі тілдес
халықтар мәдениетімен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды. Тіпті бүкіл
адамзат мәдениетінде де белгілі бір сабақтастық, ұқсастық бары дау
туғызбас. Сондықтан мәдениеттер сұхбаты, диалогы, идеясы қазіргі
мәдениеттану ғылымының өзекті мәселесіне айналып отыр. Мәдениеттер сұхбаты
тек 20 ғасырдың ашқан жаңалығы емес. Көне дәуәрлерден қазірге заманға
дейінгі адамзат мәдениетінің дамуын зерделейтін болсақ, мәдениеттер
арасындағы қарым-қатынастардың, сұхбаттың үзілмей жалғасып келе жатқанын
аңғарамыз. Адамзат мәдениетінің бір бұтағы - көшпенділер мәдениеті де
мәдени сұхбат өрісінен шет қалмаған. Белгілі ғалым Л. Н. Гумилев
көшпенділер жайлы айта келіп былай дейді: "Біздің дәуірімізге дейінгі 1-
ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланады. Оның үстіне 18-19-
ғасырлардағы көшпелі тайпалар мәдениетінен көп жоғары болған" 1. Біз
көшпенділер мәдениеттің жауы, қирату көшпенділердің стихиясы болды" 2
деген сыңаржақ пікірлермен келісе алмаймыз. Көшпенділер мәдениетінсіз
адамзат мәдениеті толымсыз болар еді. Сонымен қатар өткен мәдени мұраны
игеріп, басқа халықтардың мәдени жетістіктерін бойына сіңіріп, қайталанбас
рухани құндылықтарды жасауға қабілетті мәдениет қана болашақтан үміт күте
алады.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі тек интеграциялық
процесстермен ғана емес, сондай-ақ әрбір халықтың өз мәдениетінің өзіндік
келбетін, ерекшелігін сақтап қалуға деген талпынысымен де сипатталады.
Сондықтан халық мәдениетінің бастауларын, дәстүрін, дінін зерттеу қоғамдық
дамудың қазіргі сатысындағы өзекті мәселе болып табылады.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті ғасырлар қойнауынан бастау алады және
көптеген тарихи қабаттардан тұрады, осыған орай мәдениеттің тарихи
қозғалысын, заңдылықтарын танудың маңызы артып отыр. Тәуелсіздікке қол
жеткізген соң халықымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар
бастауларын тануға деген ықылас артып отыр. Бұл талапты қанағаттандыру үшін
өткен дәуірлердің рухани мұрасын тарихи-философиялық тұрғыдан байыптау
қажет.Осы орайда белгілі философ А. Х. Қасымжанов: "Қайта жаңару уақыты
туды. Ол рухани тамырларымызды зерттемей, ұғынбай, іске асуы мүмкін емес.
Іздену, ұғыну - өткенге құрметпен қарау, бұл халықтың іштей түлеп, өзін-өзі
тану жолына түсу, өркениетті қоғамдағы озық халықтардың қатарына терезесі
тең қатар қосылуы. Халықтың тарихи мұрасының өрлеуі ұлттық сана-сезімінің
өсу процесінің негізгі бөлімі болып табылады. Мұнсыз халық тәуелсіздігі
дегеніміз бос сөз болып қала бермек", - дейді 3. Сөйтіп, өткен дәуір
рухани бастаулары бүгінгі күн мен болашақтың өзегіне айналып отыр.
Авестаның құрамы мен негізгі зерттелу кезеңдері
Зороастризмді және оның киелі кітабы - Авестаны зерттеуге жетелейтін
көптеген себептердің бірі - оның ежелгі шығыстың және адамзаттың мәдени
құндылықтарының ішінде алатын ерекше орны. Зороастризм мәселері 18-ғасырлар-
ақ еуропа ғалымдарының назарын аударған еді. Олардың ішінде Х.
Бартоломэнің, Дж. Дамстетердің, А. Дюперроның, Э. Уэсттің, М. Хаугтың
есімдерін атап өткен жөн. Бұл ғалымдар зороастризм мен Авестаны зерттеуді
ғылыми жолға қойды.
Айта кетуді қажет ететін бір мәселе зороастризм мен Авестаны тарихи-
филологиялық, лингвистикалық тұрғыдан зерттеу басым болды. Тарихшылар
Авеста деректерін көне иран қоғамының саяси-әлеметтік картинасын қалпына
келтіру мақсатында қолданса, лингвистер оны үнді-еуропалық халықтардың
тілдік байланыстарын, құрылымын айқындау мақсатында зерттеді. Бұл бағытта
Авеста мен Ведаларды салыстырып зерттеу басым болды.
Кеңестік дәуірде зороаcтризмді зерттеуде Е. Э. Бертельс, И. С.
Брагинский, В. И. Абаев, Э. А. Грантовский, И. М. Стеблин-Каменский, С. П.
Толстов, ВУ.В Струве сияқты ғалымдардың еңбектерінің айырықша үлес қосқанын
атап өткен болады. Алайда аталған ғалымдар зороастризмді Ежелгі Шығыс,
Ежелгі Иран тарихи контексінде қарастырады олардың ғылыми мақалдары
көптеген құнды мәліметтер бергенмен зороастризм туралы тұтас түсінік
қалыптастырмайды. Зороасризм туралы монографиялық еңбек жазған кеңес
ғалымдары А. О. Маковельский мен Е. А. Дорошенко болды. Алғашқысы Авеста
мен зороастризмдегі саяси-әлнумеииік, дүниетанымдық мәселелері қарастырса,
соңғысы зороастризмнің таралуына, тарихына назар аударады.
Революцияға дейін жарық көрген еңбектердің ішінде А. Л. Погодиннің
"Религия Зороастра" және оның орыс тіліне аударған проф. Джаксонның "Жизнь
Зороастра" еңбектерін атап өтуге болады. А. Л. Полодин зороастризмді діни
жүйе ретінде қарастыра отырып, оның тарихи-мәдени бастауларын, өзіндік
ерекшеліктерін деректерге сүйеніп, оның өмірбаянын қалпына келтіруді мақсат
етеді.
Зороастризмді жан-жақты қарастыруға бағытталған соңғы жылдары жарық
көрген еңбектердің ішінде ағылшын ғалымы М. Бойстың "Зороастрийцы.
Верования и обычай" атты монографиясы, Л. А. Лелековтың "Авеста в
современной науке" атты диссертациялық зерттеуі айрықша орын алды. Ағылшын
ориенталисі зороастризмнің пайда болуынан бастап қазіргі күндерге дейінгі
даму кезеңдерін қарастырады.
Л. А. Лелековтың еңбегі қазіргі ғылымда қалыптасқан Авеста мен
зороастризм туралы көзқарастар мен тұжырымдарды талқылауға арналған.
Зороастризмге байланысты еңбектердің шет тілдерден аударылмағанын ескерсек,
автордың зерттеуі бірден-бір құнды еңбек болып табылатындылығын атап өткен
жөн.
Зороастризмнің Орталық Азия халықтарының мәдениетіне ықпалы
С.П. Толстовтың, В.В Струвенің, Г.П. Снесаревтің, С.М.
Демидовтың, Ю.А. Рапопорттың, Б.Т. Ғафуровтың
еңбектерінде қарамтырылған. Бұл еңбектер тарихи, археологиялық,
этнографиялық және лингвистикалық зерттеу тәсілдерін синтездеп, көлемді
деректері сараптау ұтымдылығымен құнды.
Авеста бізге негізінен екі редакциясында келіп жетті. Алғашқысы
авесталық деп аталатын тілде және ерекше авесталық әліпбиде жазылған
дұғалар жиынтығы болып табылады. Бұл дұғаларды зороастрлықтар (парсылар)
қазірде құдайға табынушылық кезінде оқиды. Бұл дұғалар жиынтығының оның
негізгі құрамдас бөліктерімен аттас – парсы тілінде Вендидад- Садэ (Таза
Вендидад) деп аталатын, яғни түсіндірмелер берілмеген бөлігі бар. Сонымен
қатар оның құрамына Висперед пен Ясна кіреді. Барлық үш бөлік аралас,
канондалған тәртіпте орналасқан.
Екінші редакциясы да негізінен осы бөліктерді қамтиды. Бірақ олар
бірінші редакциямен салыстырғанда басқаша тәртіпте орналасқан және құдайға
құлшылық ету кезінде оқу үшін емес, жүйелі түрде зерттеуге арналған.
Авестаның бұл мәтіні орта парсылық аударма мен түсіндірмелерді де қамтиды.
Аударма мен түсіндірме авесталық емес, пехлевилік әліпбиде жазылған және
Зенд деп аталады. Сондықтан Авестаның екінші редакциясы Авеста және
Зенд немесе Зенд Авеста деп аталады.
Авестаның екінші редакциясына төмендегідей бөліктер кіреді.
1. Вендидад - авесталық Ви даэво датэм, яғни дэвтерге қарсы
кодекс дегенді білдіреді. Зұлым күштерден бас тартып, әділетті Аша жолын
орнатуға бағытталған заңдар мен жарғылықтарды бейнелейді. Негізінен Ахура-
Мазда мен Заратуштра арасындағы диалогтар ретінде өрбиді, ритуалды тазалық
пен күнәдан арылу туралы және тағы да басқа нұсқаулар мен жарғылықтарды
қамтиды. 22 тараудан тұрады.
2. Висперед –авесталық Виспе ратаво- барлық әміршілер, яғни ізгі
мәндердің даналығы дегенді білдіреді. Негізінен құдайға немесе құдайларға
құлшылық ететін өлең-дұғалардан тұрады, мазмұны жағынан Яснаға жақын. 24
тараудан тұрады, бірақ тараулар саны түрлі қолжазбаларда өзгеріп отырады.
3. Ясна- авесталық йаз- табыну, құрметтеу, йашт- жалбарыну, ритуал
дегенді білдіреді. Құрбандық шалу мен құдайға құлшылық ету кезіндегі
дұғаларды, құдайларға арналған мадақтауларды қамтиды. 72 тараудан, соның
ішінде авестаның ең көне бөліктері саналатын гаттардың 17 тарауын қамтиды.
Алайда кейбір яшттар мазмұны жағынан гаттардан да ертерек пайда болуы
мүмкін.
4. Яшт- авесталық йаз- табыну, зороастризмдегі әртүрлі құдайларға
арналған мадақтарды, 22 өлең-дұғаларды және көптеген мифологиялық
элементтерді қамтиды.
5. Кіші Авеста- орта парсылық тілдегі бірнеше қысқса дұғалар мәтінін,
Күнге, Айға, Ардвисураға және Варахран отына арналған дұғаларды және т.б.
қамтиды.
Мұнан басқа кішкене жинақтар түріндегі авесталық үзінділер де кездеседі
(Эхриатастан- абыздар кодексі, Нирангистан- ритуалдық кодекс және
т.б.). Бұл үзінділер Авеста тілі мен зороастризмді зерттеу үшін маңызды
болып табылады.
Авестаның қазіргі мәтіні бізге келіп жеткен үзінділердің жүйеленген
жинағы болып табылады. Авестаның өте қадым замандарда қалыптасқанын антик
заманы авторларының мәліметтері растайды. Мысалы Плиний III-Птолемейдің
(б.з. д. 247-222 жж.) замандасы Гермиптің сөздеріне сүйене отырып,
магтардың киелі жазбалары 2 млн. шумақтан тұрды деп мәлімдейді.
Парсылық дәстүрге сай Авеста б.з.б. 1-ші мыңжылдықта пайда болған.
Алайда Александр Македонский жорықтары барысында оның бір экземплярын
гректер өртеп жіберген, ал екіншісін өз тілдеріне аударған. Артахшер
Папакан тұсында аман қалған Авестаның бөліктері жинақталып, оларды бас абыз
Тансар қайтадан қалпына келтіреді. Артахшердің ұлы Шапур (б.з. 243-273 жж.)
канондалған Авестаға кірмей қалған астрологиялық, медициналық,
математикалық, философиялық мазмұндағы үзінділерді қосып, түзетілген
мәтінді Шиздегі кітапханада сақтауға бұйрық береді. Бұдан кейінде Авеста
мәтініне түзетулер енгізіледі.
Араб жорықтары кезінде де басқа да исламдық емес кітаптар сияқты Авеста
қолжазбалары өртеліп кетті, бұл туралы Бируни және тағы басқа авторлар
мәлімдейді. Бізге келіп жеткен Авеста қолжазбасы 1278 жылмен, яғни
Авестаның пайда болуының дәстүрлі уақытынан екі мың жыл кейін белгіленген.
Міне осы жағдайлардың бәрі Авестаны зерттеушілер тарапынан қызу пікір-
таластар тудырды.
Еуропаға Авеста туралы (дәліріек айтсақ оның кейбір бөліктерінің
қолжазбалары туралы) деректер XYII ғасырдан бастап белгілі бола бастайды.
Авестаның алғашқы манускриптері Оксфорд колледжінің кітапханасына
жеткізіледі, алайда оны ешкім оқып шыға алмайды.
1723 жылы ағылшын Дж. Боучье Үндістаннан Авестаның Вендидад-садэ деп
аталатын құнды манускриптін Еуропаға алып келеді. Бірақ француздың жас
ғалымы Анкетиль Дюпперон (1731-1805) Авестамен кездейсоқ танысқанша ол
оқылмаған күйінде қалады. Ол қайткен күнде де осы кітапты оқып шығамын деп
өз алдына мақсат қояды. Сөйтіп, парсылардан авестаны оқып-түсіну үшін 1754
жылы Үндістанға аттанады. Ол парсылардың көмегімен авестаны оқып-үйреніп,
толықтай аударып, 1771жылы жарыққа шығарады. Бұл оқиға Авестаны зерттеудің
бірінші кезеңінің бастамасы болды және ол 1826 жылға дейін жалғасты.
Анкетиль Дюпперонның бұл бастамасы үлкен ғылыми жаңалық болып табылғанымен,
көптеген ғалымдар тарапынан түсінбеушілік тудырды. Ағылшын шығыстанушысы
Джонс аударманың дәлдігіне және Авеста мәтінінің нақтылығына күмән
келтіреді және Заратуштра сияқты данышпан аталған кітапта көрініс тапқан
мылжыңды айтуы мүмкін емес деп санайды. Оның отандасы Ричардсон Авестаның
араб шапқыншылығынан кейін, яғни YII ғасырдан ерте құрастырылмағандығын
дәлелдеуге талпынды және оны Авестада араб сөздерінің кездесетіндігімен
түсіндірді. Неміс ғалымы Майнерсте Авестада ежелгі гректерге беймәлім
ұғымдар мен образдардың кездесетінін алға тартып, осындай қортындыға
келеді.
Ғалымдардың келесібір тобы Дюпперонды қолдайды. Рига университетінің
профессоры Клойкер Авестаның негізгі ұғымдарының антик заманы авторларының
деректерімен сәйкес келетінін айқындап, дәлелдеді және күмәнді араб
сөздерінің Иранда көне заманнан бар арамей сөздерімен ұқсас екендігін
анықтады. Бартоломе зенд тілі мен санскрит тілінің бірлігін басшылыққа
алды. Родэ ежелгі парсы дінінің нанымды сипаттамасын берді.
Бұл пікір-таластардағы шешуші рөл атқарған дат ғалымы Р. Раск болды. Ол
Үндістаннан бірқатар көне жазбаларды алып келіп, Авеста мен санскрит тілін
салыстыра зерттеп, екі тілдің тамыры бір болғанымен әртүрлі екендігін
анықтады. Сөйтіп өзінің Зенд тілі мен Зенд-Авестаның ежелгілігі мен
нақтылығы туралы атты еңбегінде Авестаның шынайылығы мен көне замандылығын
дәлелдейді.
Осылайша Анкетиль Дюпперонның ғылыми жаңалығы өзінің лайықты бағасын
алды. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Риттер, Гёте, Гегель сынды
ойшылдардың ежелгі иран діні мен философиясы туралы ой – пікірлері дәл осы
Анкетиль Дюпперонның түсіндірмелеріннен бастау алады.
Авестаны зерттеудің екінші кезеңі 1833-1880 жылдар аралығын қамтиды. Бұл
кезең француз ғалымы Э. Бюрнуф еңбектерінен басталады. Ол Авеста мәтінінің
мәнін ашудың ғылыми филологиялық тәсілін қалыптастырады және Дюпперон
сияқты тұтастан жекеге қарай емес, жеке сөздерден тұтастыққа қарай
біртіндеп көтерілу тәсілін басшылыққа алады. Грамматикалық және
лексикологиялық талдаудың негізінде Авеста тілін санскритпен салыстыра
отырып, әртүрлі манускриптерді бір-бірімен салыстырған ол мәтінді сынауды
қолға алды, сөзден сөзге жылжи отырып оның мағынасын ашты. Бірақ Бюрнуф
пехлевийлік аударманы емес, Нерйосангтың пехлевий тілінен аударған санскрит
аудармасына сүйенді. Бюрнуф Яснаның тоғызыншы тарауының мәтінін аударып,
оған қысқаша түсіндірмелер берді.
Э. Бюрнуф қайтыс болғаннан кейін Вестергорд пен Шпигель сыни
көзқарастарды ескере отырып, Авестаның толық мәтінін (неміс тілінде)
жариялауды қолға алады. Осы уақыттарда дәстүр ұғымының төңірегінде ғылыми
пікір-талас орын алады, сөйтіп Авестаны зерттеуде екі бағыт- дәстүршілдер
мен дәстүрге қарсылар қалыптасады. Дәстүршілдер парсы дінбасылары
Авестаның көне заманда қалыптасқан күйіндегі оқылуы мен түсінігін бізге
өзгертпей жеткізді деп санады. Ал олардың қарсыластары парсыларға
сенімсіздік танытып, көне заманғы үндіирандық тарихи және тілдік бірлікті
басшылыққа алды. Авеста тілін қайта қалпына келтіруде және оны түсіндіруде
олар компаративистикалық тәсілді қолданды, Авеста мазмұнын көне үнді
ескерткіштерімен, әсіресе Ведалармен салыстырды, Авестаны ежелгі үндіиран
тілінің бірі ретінде талдады.
Тиянақты, жан-жақты зерттеулердің барысында Авеста тілінің грамматикасы
туралы іргелі еңбектер дүниеге келді.
Екі бағыттың да ғылыми жетістіктерін және ғылыми-тарихи зерттеу
принциптерін иран тілдерінің дамуының барлық сатыларына қатысты қолданған
Х. Бартоломе еңбектері XIX-XX ғғ. аралығында қалыптасқан Авестаны
зерттеудің үшінші кезеңінің басталғандығын сипаттайды.
Бұл кезеңдегі маңызды еңбектер қатарына М. Хаугтың, Э. Уесттің, К.
Гёльднердің, Дж. Дармстетердің шығармаларын жатқызуға болады. Дж.
Дармстетердің Авеста гностицизм мен иудаизмнің ықпалында болған зороастрлық
абыздардың кейінгі фальсификациясы деген пікірін авестологтардың баым
көпшілігі мойындамағанымен, ол Авестаны зерттеудегі тарихи тәсілді
қалыптастыруға зор еңбек сіңірді, көптеген ұғымдарды дұрыс түсіндірді.
XX ғасырдың 30- жылдарына дейін созылған Авестаны зерттеудің үшінші
кезеңі негізгі екі бағыттың - Х. Бартоломені жақтаушылар (гейдельберг
мектебі) мен Андреас пен Вакернагельді қолдаушылар (геттинген мектебі)
арасындағы пікір-таласпен сипатталады.
Андреас авесталық әліпбе салыстырмалы түрде кейін пайда болған деген
жорамалды негіздеп, Авеста архетипін қайта қалпына келтіру туралы мәселені
алға тартады.
Авестаны зерттеудің төртінші, қазіргі кезеңі XX ғасырдың 20-30-
жылдарынан басталады. Бірқатар таласты мәселелер бойынша ғалымдар қазірде
ортақ пікірге келген. Мысалы, Заратуштра мен оның қолдашысы Виштаспа
тарихта болған тұлғалар деп саналады. Алайда Авестадағы ерекше сөздер мен
сөз тіркестерін, сондай-ақ терминдерді түсіндіру әлі де болса күрделі әрі
талас тудыратын мәселе болып қалып отыр.
Қазіргі авестологияның жетістіктері И. Гершевичтің Ежелгі Иран
әдебиеті атты еңбегінде салыстырмалы түрде толық баяндалған. Зороастрдың
өз үлесі атты мақаласында ол зороастризмнің діни нанымдарының дамуындағы
үш кезеңді: Заратуштраның өзіне тиесілі, гаттарда көрініс тапқан ерте
кезең (заратуштранизм); иран тайпаларының көне политеистік түсініктерін
қамтыған және Кіші Авестада, мысалы Яшттарда көрініс тапқан кезең
(заратуштрицизм) және Сасанидтер әулеті кезінде мемлекеттік дін ретінде
канондалған кезеңді (зороастрианизмді) атап көрсетеді.
Авестаны зерттеуде Анклесария әулеті, Ф. Боде, П. Санджана, Дж.
Тавадия, Н. Тарапоревала сияқты парсы-ғалымдар үлкен рөл атқарды. Парсы-
ғалымдар гаттардағы көзқарастарды жаңартады, олардағы монотеистік
сарындардың рөлін асыра бағалайды.
Қазақ ғалымдарының ішінде зороастризмнің қазақ мәдениетіне ықпалы туралы
алғаш пікір айтқандар А. Х. Қасымжанов, М.С. Орынбеков, С.Н. Ақатаев, А.К.
Ақышев болды. Алғашқы автор Духовное наследие казахского народа атты
еңбегінде: Іс жүзінде қазақтардың ежелгі дүниетанымы негізінен
заратуштралық болған және оның іздері отқа табынудан, тазару расімдерін, су
мен топырақты пайдаланып емдеуден көрінеді, - деп жазады 4. Сонымен
қатар аталған автор қазақ халқының рухани дамуындағы, менталитетіндегі
зороастризмнің алатын орнына көп көңіл бөлген.
М. С. Орынбеков Верования древнего Казахстана атты кітабында Қазақстан
жерінде зороастризмнің таралуына тоқталып, бұл діни жүйенің кейбір
элеметтерінің қазақ топырағында ежелден болғанын атап көрсетеді.
С.Н. Ақатаев "Мировоззренческий синкретизм казахов тақырыбына жазылған
докторлық диссертациясында қазақ халқының қайтыс болған адамды жерлеу
рәсімдері мен зороастризм әдет-ғұрыптарының арасындағы ұқсастықтарға назар
аударады. А.К. Ақышев Искусство и мифология саков атты еңбегінде сақ
тайпаларының дүниетанымын, өнерін, діни наным-сенімдерін түсіндіруде
Авесталық параллелизмдер мен зороастризмдік рәсім-рәміздерге жүгінеді.
ЗОРОАСТРИЗМ ДІНИ – МӘДЕНИ ЖҮЙЕ
Зороастризмнің мәдени бастаулары
Адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің бірі-
зороастризм. Діни жүйелер көне халықтар мәдениетінде жүйе құраушы рөл
атқарады. Әрине, бұл діни жүйелер бір күнде бірден пайда болмайды. Олардың
өзіндік даму тарихы, даму зандылықтары бар. Ал бұл заңдылықтарды ашу, даму
тарихындағы кезендерді зерделеу, өз кезегінде сол ерте дәуірдегі адамдардың
дүниетанымын, арман-мұраттарын, қарым-қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ діни жүйелелдің қазіргі заманға дейін сақталған көмескі нышандары
мәдени бастаулар мен қазіргі мәдениет арасындағы тарихи-мәдени
сабақтастықты көрсетеді. Көне мәдениет белгілері мәдени архетип ретінде
халықтық рәсім-рәміздерде, салтөдәстүрлерде сақталады. Адам этностық,
этноаралық мәдениет сұхбаты аймағында тұрған, мәдени қарым-қатынасиың
субъектісі ретінде қалыптасады. Сондықтан, адамзатқа адамгершілік өлшемін
ұсынған ұлы жүйе құрушылар мұрасын қарастырғанда мәдени сабақтастық пен
мәдени жасампаздық диалектикасына назар аудару қажет. Міне, осы тұрғыда
Заратуштра ілімін жан-жақты, толық, терең түсіну үшін, оның көзқарастарына
әсер еткен ескі наным-сенімдерді, рәсім-рәміздерді зерттеудің маңызы зор
болмақ.
Ғалымдардың басым көпшілігінің пікіріне сәйкес, Заратуштра жаңа діни
жүйені ойлап тапқан жоқ, ол ескі наным-сенімдерді қайта қарап түбегейлі
өзгерткен адам.
Авеса мен зороастризмнің пайда болуы жөнінде ғылымда негізінен екі түрлі
көзқарас қалыптасқан.
Бірінші бағытты барынша жинақтап тұжырымдасақ, негізгі деген мына
пікірді аңғарар едік: Зороастризм Батыс Иранда, негізінен Мидияда пайда
болған, мидиялықтардан зороастризмді парсылар қабылдаған, ал парсылар
арқылы зороастризмшығысқа тараған. Бұл Авеста мен зороастризмнің пайда
болуының Мидиялық немесе батыстық теориясы деп аталады. Оның көрнекті
өкілдері А. Дюпперон, Дж. Дармстетер және т.б. болды. Олардың қатарына
қазіргі шығыстанушылардың ішінен А. Мейе мен Э. Герцфельдты жатқызуға
болады.
Бұған қарама-қарсы екінші бағыт - зороастризм мен Авестаның пайда
болуының шығыстық немесе Бактриялық теориясы. Бұл теорияны қолдаушылар
этимологиялық мектептің өкілдері, сонымен қатар Х. Бартоломэ, кейінгі
уақыттарда Х. С. Нюберг. Бұл теорияны соңғы кездерде бірқатар бұрынғы кеңес
ғалымдары да қабылдаған соңғы кездерде бірқатар бұрынғы кеңес ғалымдары да
қабылдаған (В.В. Струве, Е.Э. Бертельс, М.М. Дьяконов және т.б.)
Сонғы кездердегі зерттеулер, тарих, діни-мифологиялық көзқарастар оның
Орталық Азияда дүниеге енлгенін айқындайды. И. С. Брагинский Авестада басты
ирандықтардың діни ерекшеліктерін сипаттайтын ешқандай белгінің жоқ
екендігін және лингвистикалық деректердің Авеста тілінің солтүстік-шығыстық
сипатта болғандығын атап көрсетеді5.
Авестада, Видевдаттың бірінші бөлімінде Ахура-Мазда жаратқан он алты елі
аталады. Ахура-Мазда: "Мен жаратқан елдердің ішіндегі ең алғашқысы Вахави-
Датия өзінінің бойындағы Арианам-Вайджа болды" 6 дейді. Арианам-Вайджа-
арийлер елі дегенді білдіреді. Арианам-Вайджа Ранга мен Варви өзендерінің
арасына орналасқан кең байтақ ел. Мұндағы Ранганы зерттеушілер Еділ (Волга)
өзенімен теңестіреді 7. Басқа деректерде жоғарыда аталған өзендер Ардви
және Датья деп те аталады. С.Т. Кляшторный мен Т.И. Сұлтанов Ардви өзенін
Каспийге келіп құятын Амудариямен, ал Датьяны Сырдариямен ткңестіреді.
Ворукаша-Каспий теңізі, Чайчаста-Арал теңізі ме деген болжам айтылады 8.
Кеңес зерттеушілерінің көпшілігінің пікірінше Яштар* мен Гаттар** б. э. д.
III-VII ғасырлардағы Шығыс Иранның бақташы-егінші тайпаларының және Орта
Азия халықтарының өмір салты мен идеологиясын бейнелейді 9. Жоғарыда
аталған авторлардың пікірінше, Яшттар-андронов дәуірінің, арийлердің және
арийлер мен бірге аталатын тайпалардың-тұрлар, хьондар, сайримдер, сайндар
мен дахтардың эпосы мен мифтері. Алайда Авестаның контексіне қарағанда,
арийлердің қоғамына қарсы қойылатые: Қазақстан мен Орта Азияның шығыс
ирандық көшпелі тайпаларының бәрі "тұрлар" деген жинақталған атпен аталады.
Кейбір зерттеушілер тұр халқын ежелгі грек деректемелері бойынша
массагеттер деген атпен белгілі тайпалардың нақты тобымен байланыстырады
10. В. В: Бартольд: ""арийлер елі" деген термин этнографиялық мағынада
емес, тек саяси мағынада қолданылса керек. Аршакидтер династиясының
үстемдігімен біріктірген ел осылай аталған" 11, - деген пікір айтады.
Зерттеушілер ежелгі арий, тұр, хьон тайпаларының наным-сенімдерінң ұқсас
болғандығын, олардың бірдей құдайларға табынып, құрбандық шалғандығын атап
көрсетеді. Ал олардың арасындағы тайпааралық қақтығыстары Амудария мен
Сырдария, Каспий мен Арал теңізі, Еділ өзені жағалауларында орын алса
керек. Бұл қақтығыс негізінен тұрғылықты тұр тайпалары мен осы жерлерге
қоныс аударған арийлік тайпалар арасында өрбіген деп топшылауға болады.
*Яшт-жеке құдайларға арналған дұға.
**Гаттар-Заратуштра пайғамбардың өлең түрінде жазылған діни уағыздары.
Бұл тайпалар барлық көне халықтар тәрізді табтғаттың тылсым күштерінде
құдіреттілік бар деп түсініп, соларға табынған. Олардың ішінде су мен от
ерекше орын алған, қысы суық, жазы құрғақ аймақтағы далалық өмір салты үшін
бұл стихиялардың маңызы зор болды. Жауынсыз жаз, қарсыз қыс айлары халыққа
өте ауыр тиген. Ондай жылды жұт деп атаған. Ерте көктемде бір қауым
мүшелері өзен немесе бұлақ басына барып, су иесіне құрбандық шалып
табынған, әсіресе, үлкен өзен, көлдерді ерекше қадір тұтқан. Сөйтіп су
құдретіне бас иіп, сумен шайыну рәсімін жасаған. Суға шайыну авеста тілінде
заотра деп аталған. Суға тассаттық беру үш элементтен, атап айтқанда сүттен
және екі өсімдіктің жапырақтары мен шырынынан тұрған. Бұл жер шұрайлы, мал
өнімді болсын деген ниетпен байланысты болса керек. Су мен өнімділік
құдайына бесінші Яшт, "Ардвисур-Яшт" арналады.
Ахура-мазда аян берді,
Спитама Заратуштраға
Табын оған о, Спитама
Оған, мол сулы Ардвиге 12.
Суға тасаттық берумен қатар, таңсәріде қауым мүшелері сумен шайыну
(исламдағы дәрет алу рәсімін еске түсіреді) рәсімін жасаған. Бұл судың
тазартушылық, емдік қасиеті бар деген түсінікке негізделген болса керек. Су
тек тәндік қана емес, сондай-ақ рухани тазарудың кепілі (қазақ халқында әлі
күнге дейін сақталған сумен үшкіру, славяндардағы суда шоқыну және т.б.
еске түсірелік). Суға шайыну (кезінде отбасындағы жасы үлкен адам дұға
оқыған және суға шайыну рәсімін жасаған) дінбасылардың жасайтын рәсімінің
маңызды құрамдас бөлігі болған деп жорамалдауға болады.
От-табынудың тағы бір маңызды объектісі.Отқа табыну барлық халықтарда
кең таралған, еуразиялықтайпаларда да бұл құбылыс жиі кездеседі. Отқа
табыну, оның құдірет бар деп түсіну көне гелиопольдтік күнге табыну наным-
сенімнің бір көрнісі, ерекше бітімі болуы ықтимал. Заратуштралыққа дейінгі
діги дәстүрде отқа тасаттық беру,
отқа арнап құбандық шалу де үш элементтен: таза құрғақ ағаштардан, хош
иісті өсімдіктерден, аз мөлшерде мал майынан тұрған. Ошақтағы лтқа май құю,
яғни отқа тасаттық беру түркілердің діни наным-сенімдерінде маңызды орын
алған және қазірге дейін сақталған діни түсініктің берік, орнықты
көріністерінің бірі болып табылады. Отқа май құю рәсімі ерекше маңыхды
күндерде ғана жасалса керек. Мысалы: аруақтарды еске алу. Андронов
мәдениетінде күнделікті тұрмыста пайдаланылатын ошақтармен қатар, діни
рәсімдерді атқаруға арналған ошақтар болғандығын археологиялық қазба
жұмыстары айқындап отыр.
От пен суға арнап құрбандық шалу пұттық құдайларға сыйыну рәсімдерінің
негізін құрайды.
Зороастризмге дейінгі наным-сенімдерде ежелгі дін түрлері анимизм,
тотемизм кең тараған. Құдайларға арнап құрбандық шалғанда дұға оқып барып
қана малды бауыздайтын болған (қазақтарда сақталған бата жасау рәсімін еске
түсіреді). Бұл жанның мәңгілігі және табиғаттағы тіршілік атаулы бір-
бірімен тығыз ьайланыста болады деген сеніммен байланысты. Дұға оқып, бата
жасау мал иесінен рұқсат сұрауды білдірсе керек. Бұл сенімге сәйкес
құрбандыққа шалынған мал жаны оларға қамқорлық жасап отыратын құдайға,
иесіне барады, ал ол өз кезегінен жер бетіндегі мал-жанның көбеюіне
септігін тигізеді. Авестада көптеген киелі жануарлар туралы айтылады.
Солардың ішінде ірі қара малы ерекше құрметтеледі. Авестаға енген эпикалық
әндердің бірі Өгіз мұңы деп аталады. Онда жануарлардың құдайға шағымдануы
баяндалып, табын мен тайпа туыстас жандар ретінде суреттеледі. Бұл осы
эпикалық әндерді шығарған тайпа үшін ірі қара тотем-қасиетті-киелі жануар
болғандығын аңғартады. Ал қола дәуірдің әуелгі кезеңінде Қазақстан
территориясындағы адамдардың негізгі кәсібі үй маңында мал өсіру, яғни
бақташылық болғанын және малдың көбі ірі қара болғанын ескерсек 13 ол
тайпаның қола дәуірінде Қазақстанды мекендегенін жоққа шығаруға болмайды.
Авестаға көне заманнан тағы бір тотемдік жануар -ит енген. Видевдатта
"итті өлтірген адам тоғызыншы ұрпағына дейін күнәһар болады", 14
делінген. Сондай-ақ итті жәбірлеген адам қатаң жазаланады. Бұл көне
қауымдастықта иттің құрметті орын алғанын көрсетеді және ол тотемистік
наным-сенімдермен тығыз байланыста болған сияқты. Қазақ халқының да итті
жеті қазынаның бірі деп атау да осындай наным-сенімдермен ұштасып жатса
керек.
Кең далаы мекендеген халық үшін жылқы малының да маңызы зор болды,
өйткені, ұланғайыр кеңістікті игерудің өзі жылқыны қолға үйретумен
байланысты болды. Жалпы адамзат мәдениетінде қарым-қатынастың орнығуы,
сұхбат аймағының ұлғаюында жылқы малы теңдесі жоқ қызмет атқарды десек,
артық айтпағандық болар еді. А. О. Маковельский жылқыны Митра құдайымен
байланыстырады, аңызға сәйкес Митра адамдарға жылқы бейнесінде келеді 15.
Ежелгі өркениеттердегі сияқты Еуразия даласын мекендеген тайпаларда
көптеген құдайларға табынған, олардың ішінде аспан денелерін бейнелейтін
құдайлар ерекше маңызды рөл алған. Ежелгі өркениеттердің басты
ерекшелігінің бірі - гелиопольдтік теологиямен байланысты, өйткені, баолық
көне халықтардың діни наным-сенімдерінде күнге табыну кең таралды. Сондай-
ақ, ежелгі дәуір адамы табиғаттағы хаос пен кездейсоқтықтың артында тұрған
реттілік пен тәртіпті, заңдылықты аңғарған. Ол үшін табиғат әртүрлі тылсым
күштер мен құбылыстардың кездейсоқ қақтығыстар аренасы емес. Дүниедегінің
бәрі белгілі бір тәртіпке бағынады, табиғатта заңға сәйкестік бар, күн осы
заңға сәйкес шығып, кешке ұясына барып батады, жыл мезгілдері де осы заңға
сәйкес айналып келіп отырады. Бұл ғарыштық тәртіпті немесе табиғи заңдылық,
үйлесімділікті египеттіктер Маат, үнділіктер Рита, гректер Логос деп атаса,
Авестада ол "Аша" деп аталады. Ғұндар мен үйсіндер тілінде Ажа-бұйрық, заң,
дегенді білдіретіні де назар аударатын факт 16.
Халықтық дүниетанымда адамдарда, тіпті осы заңды орнатқан құдайлардың
өздері оны бұза алмайды. Құрбандық шалудың бастапқы мәні де қоғамдағы
заңдылықты сақтауда, оны қолдап отыруда болып табылады, сондықтан салт-
дәстүр, әдет-ғұрып, бәрі осы заңға негізделген, яғни "Ашаның" этикалық
мағынасы да бар. Адамдар қарым-қатынасында көрініс тапқан үлкеннің кішіге
қамқорлығы, кішінің үлкенді сыйлауы-жазылмаған заң. "Аша" қоғамдағы
ізгіліктің, этикалық принциптердің бастауы және кепілі болып табылады, ал
зұлымдық осы заңның бұзылуы, одан ауытқу.
қатал дала табиғатын игерген, иықтіресіп жауға қарсы тұрған көшпенділер
үшін әлеметтік ортада жазылмаған заң ретінде қабылданған этикалық
принциптердің маңызы зор болды. Олардың ішінде адалдық, ержүректілік,
серттен таймау сияқты адамдық қасиеттер жоғары бағаланды. Сондықтан ант,
уәде, сөз беру қасиетті рәсім болып табылады. Адамдар арасында міндеттеме
алудың екі түрі болған. Біріншіден, ант ету, бұл көбінесе бірлесіп соғыс
қимыларын жүргізу үшін қолданылады. Екіншісі, уәде беру, ол бейбіт
мәселелерді шешу үшін қолданылады. Екі жағдайда да адамның берген сөзінде
ерекше құдірет бар деп саналады. Міне, осы құдіретті адамдар құдай деп
таниды. Ол сөзінде адамды қолдап, сөзінен тайған адамды жазалап отырады.
Сөйтіп, адам бойындағы кейбір қасиеттер абстакцияланып, соның негізінде осы
қасиеттерді бейнелейтін құдайлар туралы түсінік қалыптасады. Мысалы,
келісім кепілдігін бейнелейтін Митра, біріншіден әділеттілер жағында
соғысатын соғыс құдайына айналады. Сондай-ақ оған адам әрекетін бағалаушы
әділ қазы ретінде де, күн құдайы ретінде де табынады.
Мираның маңдайына бірнеше "абстрактілі" құдайлар топтасады: Аириаман-
достықтың, Арштат-әділеттіліктің, Хамваретидаңқтың, Сраоша-ақылдылықтың
құдайы болып бейнеленеді. Жалпы бұлардың бәрін Митраның эманациялары
ретінде қарастыруға болады. (Ахура-Мазда және алты Амеша-Спэнталармен
салыстрыңыз).
Авестаға енген эпикалық әндерде ғарыштың, жердің, адамның пайда болуы
туралы мифтер мақталған. Оларда көне дәкір адамдарының космологиялық,
антропологиялық көзқарастары көрініс тапқан. Әрине, бұл аңыздар жаңа діни
жүйе тұрғысынан қайта өнделген, ал архаикалық образдардың кездесуі, олардың
Заратуштра реформаларына дейін қалыптасқанын көрсетеді. Бұл аңыздарға сай
құдайлар ең алдымен аспанды жаратады, оның төменгі жағын сумен толтырып
оған жерді орналастырады. Жердің бетіне алғашқы адамды, алғашқы жануарды,
алғашқы өсімдікті отырғызады. Ең соңында баолықтың бәріне өмірлік күш
беретін отты тұтатады. Осы оттың бір бөлігі ретінде күн қозғалыссыз тал
түстегідей сәулесін шашып тұрады. Бүкіл әлем өзгеріссіз, қозғалыссыз
қалыпта болады, яғни болмысқа өзгеру, даму, жаңару тән емес еді. Сонда
құдайлар аталған үш тіршілік иесін құрбандыққа шалады. Олардың ұрығынан
басқа адамдар, жануардар мен өсімдіктер пайда болады. Осылай ғарыш
қозғалысқа келтіріледі. Осы қозғалысқа сай жыл мезгілдері ауысып, күн аспан
күнбезін белгілі ырғақпен айналып отырады. Құдайлар құдіретімен басталған
бұл қозғалыс мәңгілік жалғаса бермек. Дінбасылары өзерін құдайлардан бастау
алған құрбандық шалу рәсімін жалғастырушылармыз деп түсінген және
басқалардан да құрбандық шалуды талап еткен. Табиғаттағы өзгерістерді,
дамуды, жаңаруды мифологиялық дүние таным осылай түсіндіреді. Бұл жерде
маңыздысы құдайлардың болмасыт жаратуы және қозғалысқа келтіру туралы идея,
біздің ойымызша Заратушаның болмыстық екі денгейі туралы тұжырымның
қалыптасуына ықпал етсе керек.
"Ийма туралы аңыз" көне дәуірлерде-ақ адамдарда жанның мәңгілігі, о
дүние туралы көмескі көзқарастың қалыптаса бастағандығын көрсетеді. Аңызға
сай Ийма қайтыс болған соң төменгі әлем патшасына айналады 17. Мифте
төменгі әлемде суреттеу болмағанмен, басқа халықтардың (мысалы грек
мифологиясындағы Аид патшалығы) ұқсас мифтеріне сүйене отырып, көне заман
адамы төменгі әлемді қуаныш та, қайғы да жоқ сүреңсіз тіршілік ретінде
қабылдаған деп топшылауға болады.
Ерте замандарда адам өзінің кінәсіздігін дәлелдеу үшін от пен судан аман
өтуі керек-тін. Егер адам аман қалса, ол кінәсіз деп табылатын. Біздің
ойымызша , төменгі әлем және адамның кінәсіздігін дәлелдеу туралы түсінік
Заратуштра эсхатологиясының, жұмақ пен тозақ туралы көзқарастарының
қалыптасуында елеулі рөл атқарған. Жұмақ пен тозақ жөнінде көмескі түсінік
Заратуштараға дейін болған аспан денелерінде, жұлдыздарда, құс жолында,
күнде болады деген сеніммен байланысты болды. Алайда, барлық адамдардың
жаны бастапқы мекеніне қайтып орала бермейді, мысалы, тайпа салтын, әдет-
ғұрпын сақтамаған, жерлеу рәсімдері дәстүрге сай өткізілмеген адам жаны
төменгі әлемде қалып қоюы немесе зұлым рухқа айналып кетуі мүмкін. Соңғы
түсінік негізінде күнәһарлық және тозақ туралы көзқарастар қалыптасады.
Жұмақ туралы түсінік жанның көкке жұлдыздарға және т.б. аспан денелеріне
қайтып оралуы жайлы сенім аясында қалыптасуы мүмкін. Жұмаққа жетуге болды-
мыс деген үмітпен бірге тән қайтадан келді деген сенімде артады. Дәстүрлі
көне сенімде өлгеннен соң бір жыл ішінде сүйектер қалпына келіп, аспанда
жанмен қайта қосылады. Үнділіктер сол түсініктің әсерімен жерлеу рәсімін
отқа өртеумен алмастырса керек. Заратуштралықтар үшін өлікті өртеу үлкен
күнә, "Міне сондықтан, - дейді М. Бойс, - пұтқа табынушылық кезінде-ақ
олардың арасында отқа өртеудің орнына иен далада тастау рәсімі қабылданған"
18. Жерлеудің бұл тәсілі, ғаламдардың айтуынша Каспий тайпаларында
ежелден қолданылады. А. О. Маковельский бұл тәсілді каспийліктерден магтар
қабылдаса керек деп топшылайды 19. Оның бұл пікірін Ю. А. Рапопортта
растайды 20. Кейіннен бұл рәсім оссуарийлік жерлеу рәсімімен ауыстырылды.
"Оссуарийлік жерлеу салты, - дейді Ю. А Рапопорт, - шығыс иран тайпаларында
кең тараған екі түрлі жерлеу салтыныңиен далаға тастау және өртеу (өртеген
соң күлін сауытқа салып жерлейді З. Қ.) салттарының араласуының
нәтижесінде пайда болады. Зороастрлық дін ықпалымен өлікті иен далаға
тастап, кейін сүйектерді оссуарийлерге салып жерлеу салты кең таралды"
21. Автордың пікірінше, жаңа рәсімнің қалыптасу орталықтары Хорезм және
Орталық Азияның жақын жатқан аймақтары болып табылады. Өлікті иен далаға
тастау өте көне заманда пайда болса керек. Адамзатта діни сенім
қалыптасқанға дейін бұл өліктен құтылудың ең ықтимал тәсілі болып табылда
ма деп жорамалдауға болады. Тек кейінен ол идеологиялық тұрғыда
негізделгеді және оның негізінде киелі жануарлар туралы тотемистік
түсініктер қалыптасады. Өлікті жеген жануар тотемдік жануарға айналады,
өйткені, жан жанарға көшеді, соның заңды салдары ретінде бұл жануарларды
өлтіруге болмайды деген табу қалыптасады.
Дуализмнің бастапқы нышандары да осы кездерден бастау алады. Діни наным-
сенімдер дамудың алғашқы сатысында-ақ, мифологиялық кейіпкерлер парықсыз
бейтарап болып көрінбейді, олар адам өміріне зиянды немесе пайдалығына
қарай игілікті немесе зұлым. Бірақ бұл көне адамның көмескі түсінігінде
жақсылық пен зұлымдықтың аражігінің ашылғанына кепілдік бере алмайды, оның
санасы жақсылық, игілік немесе зұлымдық құдайына сену деңгейіне дейін
көтеріле қойған жоқ. Бастапқыда олардың бәрі адамның бойында үрей туғызады.
Тек әртүрлі күштердің белгілерін жүйелеу, жіктеу барысында ғана табиғи дін
жартылай этикалық (Тиленің типологиясы бойынша) дінмен алмасады, сонда бір
құдайлар жоғары құдайлар сатысына көтеріліп, басқаоары төменгі құдайлар
деңгейіне түседі және сонда ғана жақсылық пен зұлымдық құдайларының аражігі
ашылады, дегенмен этикалық дуализмге олар әлі жете қойған жоқ. Соған
қарамастан көне тайпаларда дуалистік сипаттағы этикалық көмескі түсінктер
болғандығы мифтерден анық көрінеді. Сонмен қорыа айтатын болсақ,
зороастризмнің түптамырлары ерте дәуірдегі халықтық наным-сенімдерден
бастау алады. Заратуштра өзінің жаңа дінінің негізін қалаған кезде халықтық
наным-сенімдердің көптеген қағидаларын өз жүйесіне қабылдайды. Әрине, олар
жаңа діни жүйе, қалыптасқан жаңа саясм жағдай, дүниетаным ерекшеліктері
тұрғысынан қайта өңделіп, өзгертіледі. Өз замандастарының ой-санасынан
қаншама жоғары көтерілгенімен Заратуштра ескі нанымөсенімдерден мүлдем қол
үзіп кеткен жоқ. Ал бұл зороастризмнің таралуына жағдай жасады.
Діни-мәдени жүйелердің қалыптасуына қоршаған әлеуметтік орта, тарихи-
мәдени факторлар да маңызды орын алады. Сол себепті Заратуштра тұлғасын,
оның қоршаған ортаны, тарихиөмәдени әлеуметтік-саяси жағдайларды
қарастыруға көшейік.
Заратуштра тарихи-мәдени тұлға
Заратуштра негізін қалаған зороастризм-әлем діндерінің ішіндегілерінің
ежелгілерінің бірі. Оның тарихта алатын орны ерекше. Белгілі ағылшын ғалымы
М. Бойс бұл діни-мәдени жүйенің адамзат тарихындағы орны былай деп
бағаланады:" Зороастризм б, э. д. VI ғасыр мен б.э.VIIғасырлары
аралығындағы Иран империяларының мемлекеттік діні болған. Иранның күш-қуаты
бұл дінге зор мәртебе әкелген. Зороастризм идеяларыи Платон философиясы,
неплатонизы сияқты философиялық жүйелердің қалыптасуына зор әсер етсе,
оның маңызды қағидалары иудаизм, христиан, ислам діндерінде қабылданған.
Шығыста буддизмнің солтүстік вариантының дамуына ықпал еткен" 21.
Заратуштра гректерге Зороастр деген атпен белгілі, ал Платон оны
магтардың ұстазы деп санаған. Заратуштра идеяларының ежелгі грек
философиялық ойының дамуына қосқан үлесі туралы бельгия ғалымы Жан Дюшен
Гииемен өзінің "Заратуштра гимндері" аудармасының алғы сөзінде былай деп
жазылады:" Батыстың Азия ұлдарынан ең алғаш қабылдағаны Заратуштра болды.
Оның ілімі Христос ілімі қабылданғаннан төрт ғасыр бұрын Грецияны өз
даналығымен байытты. Еуропаға әлі жетпеген уақытта, гректер Зороастр атаған
Заратуштра Батыстағы ежелгі азиялық даналықтың біріден бір үлгісі болды.
Платонның замандасы, әрі шәкірті Евдокс Книдский өз ұстазын Зороастрмен
салыстырады. Осыдан грек философиясының дуализмінде Иран ілімі өз
қолтаңбасын қалдырғандығы туралы ұйғарым жасауға болады" 23.
Заратуштра ілімін, гректерге тигізген игі әсерін зороастризмді зерттеген
ғалымдар толық мойындайды. Л.А. Лелеков: " Гректер өз жүйелерінің
Заратуштрадан бастау алатынын мақтан еткен. Пифагордың өзі варварлар
пайғамбарының шәкірті деп жарияланды", - дейді 24. Джаксонның да пікірі
осыны қуаттайды. Пифагор Вавилонда осы ұстаздардан (магтардан З. Қ. ) білім
алды деген аңызда негізсіз деуге болмайды. Платонның шығысты аралап,
магтардан оқып, білуге талпынғаны мәләм бірақ оған парсылар мен гректер
арасындағы соғыс кедергі жасады. Сократтың замандасы Софист Продиктің
ізбасарлары Зороастрдың құпия кітаптарын иеленгендігін мақтан ететін-ді.
Аристотель, Дейнон, Евдокс Книдский, Феопомп Зороастр ілімінің
принциптерімен жақсы таныс болды" *25.
Зороастризм дуализмі гностицизмнің діни-философиялық жүйесінің
қалыптасуына ықпал етсе, оның эсхотологиясы христиан, ислам діндеріне үлкен
әсер етті. "Зороастризмде христиандықтың бір қатар ұлы идеяларын
кездестіруге болады, мұның өзі көңіл аударарлық фактор" 26, -дейді
Джаксон. Л. А. Лелеков "Моисей мен Заратуштра доктриналарының ұқсастығы
XVIIIғ II-ші жартысында-ақ аббат Фуше мен Анетиль Дюперонды ойландырғанын
М. Бреаль атап көрсеткен еді. 1843 жылға қарай бұл ұқсастықты Дж. Уилсон
айқын сезінді, ол тіпті Оригеннің қарсыласы пұтшыл Цельс христиандары
зороастрлықтардың идеологиясын пайдаланғаны үшін айыптағанын атап көрсетеді
27, - деп жазады. Британ энциклопедиясында: " Ежелгі гректер
зороастризмнен адам мен ғарыш тағдырына дуалистік көзқарас архетипін
аңғарады. Зороастр Вавилонда Пифагорға дәріс беріп, астрология мен магияның
Халдейлік докриналарына ықпал еткен деп жорамалдауға болады. Зороастрзм
иудизмнің дамуына, христиандықтың қалыптасуына әсер етсе керек. Иудейлік
дәстүрге сүйеніп, христиандар Зороастрды Энцекилмен, Нимродпен, Сетпен,
Барухпен және соңғы арқылы Христостың өзімен салыстырады. Екінші жағынан,
Зорастр астрология мен магияның негізін салушы ретінде еретик саналды",
28, -делінеді. Осының бәрі ежелгі дәуірде Заратуштра даналығын барлық
халықтардың мойындағанын, оның есімі дүниенің төрт бұрышына таралып,
баршаға белгілі болғанын көрсетеді. Заратуштра тек қана жаңа діни жүйенің
ғана емес, сонымен қатар ғылымныңда негізін салушы ретінде көне халықтарға
танымал болғанын жоғарыда келтірілген үзіндіден аңғаруға юлдады.
Заратуштраны" гректер философ, математик, астролог және маг десе, иудейлер
мен христиандар - астролог, маг, пайғамбар және еретик деп санаған" 29.
Зороастризм салт-дәстүр исламда да өз қолтаңбасын қалдырады. Мысалы, бес
уақыт намаз оқудың түп-тамыры жайлы А. Тарақы:" Осы дәстүр Сырдария бойында
туған Зердеш діні арқылы орнығуына себепші болды, одан ислам дінідегі бес
уақыт намаздың орнығуына себепші болды" 30, - деген пікір айтады.
Заратуштра іліміндегі жұмақ пен тозақ, ақырет әрбір адамның жаратушы
алдында жауапқа тартылуы туралы идеялар ислам іліміне зор әсер еткен деп
айтуға болады. Сонымен қатар ислам дініндегі, ислам әдет-
ғұрыптарындағықайтыс болған адамды жерлеу рәсімдерінде де зороастризмдік
элеметтер байқалады.
Көріп отырғанымыздай, Заратуштра және ол негізін қалаған зороастризм
діні адамзаттың рухани дамуында маңызды рөл атқарған. Неміс философы К.
Ясперстің пікірінше жалпы адамдық мәдениет пен өркениеттің қалыптасуын
шешуші әсер еткен фактор -тарихтағы рухани даму, құдайлық сенімнің
адамдардың баурап алуы болды. "Бұл уақытта көптеген ғажап құбылыстар орын
алды. Қытайда Конфуций, Лао-Цзы өмір сүрді, Мо-цзы, Чужан-Цзы және тағы да
көптеген философтар өз ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда
болып, Будда өмір сүрді. Осы екі елде адамзаттың барлық тағдырлық
мәселелері пайымдалап, бабына жетті; Иранда Заратуштра жақсылық пен
зұлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін әлем туралы өз ілімін
уағыздады: Палестинадан Илия, Исая , Иеремия және екінші Исая пайғамбарлар
шықты, ал Греция - бұл Гомер мен Парменид, Гераклит пен Платон тәрізді
философтардың, Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің Отаны еді. Бұл
өркениеттерде адам болмасының барлық мәселелері түйінделді" 31. Тарихта
өшпес ізін қалдырға адамзаттың рухани ұстаздарының бірі - Заратуштраның
туған жері, өскен елі, ілімі таралған аймақтар туралы мәселелер ғалымдар
арасында қызу пікірталастар тудырып отыр. Оларды төмендегідей мәселелер
маңында топтастыруға болады:
1. Заратуштра тұлғасының тарихилығы.
2. Заратуштраның туған жері мен өмір сүрген уақыты, миссиясының тарихи
контексті.
3. Заратуштра ілімінің мән-мазмұны (тұтас алғандағы және жеке
пікірлері).
4. Сонғы кіші авесталық канондардың гат доктриналарына қатысы.
Гаттарда мифологиялық тарихи тұлға екендігін жоққа шығаруына түрткі
болады. Авестадағы Заратуштра Платоннан алты мың жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Ғасырлар тоғысында, жаңа мыңжылдыққа аяқ басу барысында өткен тарихи-
мәдини жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. ұлттықсана мен тарихи жады
үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, Өйткені өткенді сана
талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін
емес. Халықтың алға басуы тек саяси-экономиялық ахуалға ғана емес, оның
руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің "рухы оянбаған
халық тарих көшінен шет қалады" деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух
дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық
отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасынуландырып келді.
Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған
соң, жанөжағымызға қарап, оң солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып,
жоғалтқанымызды табуға ұмтылып, тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы,
тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі -
халықты мәдени тұрасынан айыпу, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетігіне
айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері,
әдет-ғұрыптары ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу - болашақтың даңғыл
жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу қажеттілігі
ұранға айналды. Бұл халықтың өзіндік санасына, көне мәдени мұрасына
шабылған балта болды. Өзінің саяси-идеологиялық, рухани үстемдігін
орнықтыру мақсатында кеңестік тоталитарлық жүйе қазан төңкерісіне дейін
көшпенді халықта жазу-сызу деген болмаған, олар ұлы, алдынғы қатарлы халық
мәдениетімен араласу барысында көзін ашты деп келді. Сөйтіп, көшпенді
халықтар туралы жаңсақ пікірлер мен тұжырымдар орын алып, олар бұқара халық
санасына сіңірілді.
Көшпенділердің мәдени мұрасын қарастыруда культуртрегерлік және
аккультурациялық идеялар басым болды, Дәстүрлі халықтың мәдениетті батыстық
үлгі тұрғысынан бағалау, оның даму заңдылықтарының ерекшеліктерін, өзіндік
сипатын терең тануға бөгет жасады. XIX ғасырда қалыптасқан еуроорталықтық
көзқарас кеңестік ғылымда да көрініс тапты. Бұл көзқарас тұрғысынан алғанда
көшпенділер тіршілік ету ортасына енжар бейімделушілер, олардың тұрмыс-
тіршілігі жоғарғы мәдениетті қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Барлық
мәдени мұраны олар өздерінің мәдениетті көршілерінен қабылдаған. Халықтың
тарихын, мәдениетін зертеудегі бұрмалаулар, объективтілікке қарағанда
терістеу, теріске шығарудың басым болуы мәдени бастауларды таныпөбілуге зор
кедергі келтірді. Мұның өзі мәдени мұраның азып-тозуына, рухани өмірдің
жұтандануына алып келді. Ғасырлар бойы қалыптасқан асыл мұра, адамгершілік
қасиеттер халыққа қатыссыз идеалдармен алмастырылды.
Кейінгі уақытта-бұрынғы кеңес одағына кірген республикалардың
тәуелсіздік алуына және ұлттық сананың өсуіне байланысты-кері процесс әрбір
халықтың өзінің түп-тамырларын, мәдени бастауларын танып-білуге деген
ұмтылысы байқалады. Бұл заңдылық қазақ халқын да қамтып отыр.
Қазақ халқының дүниеге көзқарасы, дүниетанымы, рухани және материалдық
мәдениеті жайлы айтқан кезде есте болатын бір жай қазақ мәдениетінің
сұхбаттық өрісі. Қазақ мәдениетінің сұхбаттық өрісінің түркі тілдес
халықтар мәдениетімен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды. Тіпті бүкіл
адамзат мәдениетінде де белгілі бір сабақтастық, ұқсастық бары дау
туғызбас. Сондықтан мәдениеттер сұхбаты, диалогы, идеясы қазіргі
мәдениеттану ғылымының өзекті мәселесіне айналып отыр. Мәдениеттер сұхбаты
тек 20 ғасырдың ашқан жаңалығы емес. Көне дәуәрлерден қазірге заманға
дейінгі адамзат мәдениетінің дамуын зерделейтін болсақ, мәдениеттер
арасындағы қарым-қатынастардың, сұхбаттың үзілмей жалғасып келе жатқанын
аңғарамыз. Адамзат мәдениетінің бір бұтағы - көшпенділер мәдениеті де
мәдени сұхбат өрісінен шет қалмаған. Белгілі ғалым Л. Н. Гумилев
көшпенділер жайлы айта келіп былай дейді: "Біздің дәуірімізге дейінгі 1-
ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланады. Оның үстіне 18-19-
ғасырлардағы көшпелі тайпалар мәдениетінен көп жоғары болған" 1. Біз
көшпенділер мәдениеттің жауы, қирату көшпенділердің стихиясы болды" 2
деген сыңаржақ пікірлермен келісе алмаймыз. Көшпенділер мәдениетінсіз
адамзат мәдениеті толымсыз болар еді. Сонымен қатар өткен мәдени мұраны
игеріп, басқа халықтардың мәдени жетістіктерін бойына сіңіріп, қайталанбас
рухани құндылықтарды жасауға қабілетті мәдениет қана болашақтан үміт күте
алады.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі тек интеграциялық
процесстермен ғана емес, сондай-ақ әрбір халықтың өз мәдениетінің өзіндік
келбетін, ерекшелігін сақтап қалуға деген талпынысымен де сипатталады.
Сондықтан халық мәдениетінің бастауларын, дәстүрін, дінін зерттеу қоғамдық
дамудың қазіргі сатысындағы өзекті мәселе болып табылады.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті ғасырлар қойнауынан бастау алады және
көптеген тарихи қабаттардан тұрады, осыған орай мәдениеттің тарихи
қозғалысын, заңдылықтарын танудың маңызы артып отыр. Тәуелсіздікке қол
жеткізген соң халықымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар
бастауларын тануға деген ықылас артып отыр. Бұл талапты қанағаттандыру үшін
өткен дәуірлердің рухани мұрасын тарихи-философиялық тұрғыдан байыптау
қажет.Осы орайда белгілі философ А. Х. Қасымжанов: "Қайта жаңару уақыты
туды. Ол рухани тамырларымызды зерттемей, ұғынбай, іске асуы мүмкін емес.
Іздену, ұғыну - өткенге құрметпен қарау, бұл халықтың іштей түлеп, өзін-өзі
тану жолына түсу, өркениетті қоғамдағы озық халықтардың қатарына терезесі
тең қатар қосылуы. Халықтың тарихи мұрасының өрлеуі ұлттық сана-сезімінің
өсу процесінің негізгі бөлімі болып табылады. Мұнсыз халық тәуелсіздігі
дегеніміз бос сөз болып қала бермек", - дейді 3. Сөйтіп, өткен дәуір
рухани бастаулары бүгінгі күн мен болашақтың өзегіне айналып отыр.
Авестаның құрамы мен негізгі зерттелу кезеңдері
Зороастризмді және оның киелі кітабы - Авестаны зерттеуге жетелейтін
көптеген себептердің бірі - оның ежелгі шығыстың және адамзаттың мәдени
құндылықтарының ішінде алатын ерекше орны. Зороастризм мәселері 18-ғасырлар-
ақ еуропа ғалымдарының назарын аударған еді. Олардың ішінде Х.
Бартоломэнің, Дж. Дамстетердің, А. Дюперроның, Э. Уэсттің, М. Хаугтың
есімдерін атап өткен жөн. Бұл ғалымдар зороастризм мен Авестаны зерттеуді
ғылыми жолға қойды.
Айта кетуді қажет ететін бір мәселе зороастризм мен Авестаны тарихи-
филологиялық, лингвистикалық тұрғыдан зерттеу басым болды. Тарихшылар
Авеста деректерін көне иран қоғамының саяси-әлеметтік картинасын қалпына
келтіру мақсатында қолданса, лингвистер оны үнді-еуропалық халықтардың
тілдік байланыстарын, құрылымын айқындау мақсатында зерттеді. Бұл бағытта
Авеста мен Ведаларды салыстырып зерттеу басым болды.
Кеңестік дәуірде зороаcтризмді зерттеуде Е. Э. Бертельс, И. С.
Брагинский, В. И. Абаев, Э. А. Грантовский, И. М. Стеблин-Каменский, С. П.
Толстов, ВУ.В Струве сияқты ғалымдардың еңбектерінің айырықша үлес қосқанын
атап өткен болады. Алайда аталған ғалымдар зороастризмді Ежелгі Шығыс,
Ежелгі Иран тарихи контексінде қарастырады олардың ғылыми мақалдары
көптеген құнды мәліметтер бергенмен зороастризм туралы тұтас түсінік
қалыптастырмайды. Зороасризм туралы монографиялық еңбек жазған кеңес
ғалымдары А. О. Маковельский мен Е. А. Дорошенко болды. Алғашқысы Авеста
мен зороастризмдегі саяси-әлнумеииік, дүниетанымдық мәселелері қарастырса,
соңғысы зороастризмнің таралуына, тарихына назар аударады.
Революцияға дейін жарық көрген еңбектердің ішінде А. Л. Погодиннің
"Религия Зороастра" және оның орыс тіліне аударған проф. Джаксонның "Жизнь
Зороастра" еңбектерін атап өтуге болады. А. Л. Полодин зороастризмді діни
жүйе ретінде қарастыра отырып, оның тарихи-мәдени бастауларын, өзіндік
ерекшеліктерін деректерге сүйеніп, оның өмірбаянын қалпына келтіруді мақсат
етеді.
Зороастризмді жан-жақты қарастыруға бағытталған соңғы жылдары жарық
көрген еңбектердің ішінде ағылшын ғалымы М. Бойстың "Зороастрийцы.
Верования и обычай" атты монографиясы, Л. А. Лелековтың "Авеста в
современной науке" атты диссертациялық зерттеуі айрықша орын алды. Ағылшын
ориенталисі зороастризмнің пайда болуынан бастап қазіргі күндерге дейінгі
даму кезеңдерін қарастырады.
Л. А. Лелековтың еңбегі қазіргі ғылымда қалыптасқан Авеста мен
зороастризм туралы көзқарастар мен тұжырымдарды талқылауға арналған.
Зороастризмге байланысты еңбектердің шет тілдерден аударылмағанын ескерсек,
автордың зерттеуі бірден-бір құнды еңбек болып табылатындылығын атап өткен
жөн.
Зороастризмнің Орталық Азия халықтарының мәдениетіне ықпалы
С.П. Толстовтың, В.В Струвенің, Г.П. Снесаревтің, С.М.
Демидовтың, Ю.А. Рапопорттың, Б.Т. Ғафуровтың
еңбектерінде қарамтырылған. Бұл еңбектер тарихи, археологиялық,
этнографиялық және лингвистикалық зерттеу тәсілдерін синтездеп, көлемді
деректері сараптау ұтымдылығымен құнды.
Авеста бізге негізінен екі редакциясында келіп жетті. Алғашқысы
авесталық деп аталатын тілде және ерекше авесталық әліпбиде жазылған
дұғалар жиынтығы болып табылады. Бұл дұғаларды зороастрлықтар (парсылар)
қазірде құдайға табынушылық кезінде оқиды. Бұл дұғалар жиынтығының оның
негізгі құрамдас бөліктерімен аттас – парсы тілінде Вендидад- Садэ (Таза
Вендидад) деп аталатын, яғни түсіндірмелер берілмеген бөлігі бар. Сонымен
қатар оның құрамына Висперед пен Ясна кіреді. Барлық үш бөлік аралас,
канондалған тәртіпте орналасқан.
Екінші редакциясы да негізінен осы бөліктерді қамтиды. Бірақ олар
бірінші редакциямен салыстырғанда басқаша тәртіпте орналасқан және құдайға
құлшылық ету кезінде оқу үшін емес, жүйелі түрде зерттеуге арналған.
Авестаның бұл мәтіні орта парсылық аударма мен түсіндірмелерді де қамтиды.
Аударма мен түсіндірме авесталық емес, пехлевилік әліпбиде жазылған және
Зенд деп аталады. Сондықтан Авестаның екінші редакциясы Авеста және
Зенд немесе Зенд Авеста деп аталады.
Авестаның екінші редакциясына төмендегідей бөліктер кіреді.
1. Вендидад - авесталық Ви даэво датэм, яғни дэвтерге қарсы
кодекс дегенді білдіреді. Зұлым күштерден бас тартып, әділетті Аша жолын
орнатуға бағытталған заңдар мен жарғылықтарды бейнелейді. Негізінен Ахура-
Мазда мен Заратуштра арасындағы диалогтар ретінде өрбиді, ритуалды тазалық
пен күнәдан арылу туралы және тағы да басқа нұсқаулар мен жарғылықтарды
қамтиды. 22 тараудан тұрады.
2. Висперед –авесталық Виспе ратаво- барлық әміршілер, яғни ізгі
мәндердің даналығы дегенді білдіреді. Негізінен құдайға немесе құдайларға
құлшылық ететін өлең-дұғалардан тұрады, мазмұны жағынан Яснаға жақын. 24
тараудан тұрады, бірақ тараулар саны түрлі қолжазбаларда өзгеріп отырады.
3. Ясна- авесталық йаз- табыну, құрметтеу, йашт- жалбарыну, ритуал
дегенді білдіреді. Құрбандық шалу мен құдайға құлшылық ету кезіндегі
дұғаларды, құдайларға арналған мадақтауларды қамтиды. 72 тараудан, соның
ішінде авестаның ең көне бөліктері саналатын гаттардың 17 тарауын қамтиды.
Алайда кейбір яшттар мазмұны жағынан гаттардан да ертерек пайда болуы
мүмкін.
4. Яшт- авесталық йаз- табыну, зороастризмдегі әртүрлі құдайларға
арналған мадақтарды, 22 өлең-дұғаларды және көптеген мифологиялық
элементтерді қамтиды.
5. Кіші Авеста- орта парсылық тілдегі бірнеше қысқса дұғалар мәтінін,
Күнге, Айға, Ардвисураға және Варахран отына арналған дұғаларды және т.б.
қамтиды.
Мұнан басқа кішкене жинақтар түріндегі авесталық үзінділер де кездеседі
(Эхриатастан- абыздар кодексі, Нирангистан- ритуалдық кодекс және
т.б.). Бұл үзінділер Авеста тілі мен зороастризмді зерттеу үшін маңызды
болып табылады.
Авестаның қазіргі мәтіні бізге келіп жеткен үзінділердің жүйеленген
жинағы болып табылады. Авестаның өте қадым замандарда қалыптасқанын антик
заманы авторларының мәліметтері растайды. Мысалы Плиний III-Птолемейдің
(б.з. д. 247-222 жж.) замандасы Гермиптің сөздеріне сүйене отырып,
магтардың киелі жазбалары 2 млн. шумақтан тұрды деп мәлімдейді.
Парсылық дәстүрге сай Авеста б.з.б. 1-ші мыңжылдықта пайда болған.
Алайда Александр Македонский жорықтары барысында оның бір экземплярын
гректер өртеп жіберген, ал екіншісін өз тілдеріне аударған. Артахшер
Папакан тұсында аман қалған Авестаның бөліктері жинақталып, оларды бас абыз
Тансар қайтадан қалпына келтіреді. Артахшердің ұлы Шапур (б.з. 243-273 жж.)
канондалған Авестаға кірмей қалған астрологиялық, медициналық,
математикалық, философиялық мазмұндағы үзінділерді қосып, түзетілген
мәтінді Шиздегі кітапханада сақтауға бұйрық береді. Бұдан кейінде Авеста
мәтініне түзетулер енгізіледі.
Араб жорықтары кезінде де басқа да исламдық емес кітаптар сияқты Авеста
қолжазбалары өртеліп кетті, бұл туралы Бируни және тағы басқа авторлар
мәлімдейді. Бізге келіп жеткен Авеста қолжазбасы 1278 жылмен, яғни
Авестаның пайда болуының дәстүрлі уақытынан екі мың жыл кейін белгіленген.
Міне осы жағдайлардың бәрі Авестаны зерттеушілер тарапынан қызу пікір-
таластар тудырды.
Еуропаға Авеста туралы (дәліріек айтсақ оның кейбір бөліктерінің
қолжазбалары туралы) деректер XYII ғасырдан бастап белгілі бола бастайды.
Авестаның алғашқы манускриптері Оксфорд колледжінің кітапханасына
жеткізіледі, алайда оны ешкім оқып шыға алмайды.
1723 жылы ағылшын Дж. Боучье Үндістаннан Авестаның Вендидад-садэ деп
аталатын құнды манускриптін Еуропаға алып келеді. Бірақ француздың жас
ғалымы Анкетиль Дюпперон (1731-1805) Авестамен кездейсоқ танысқанша ол
оқылмаған күйінде қалады. Ол қайткен күнде де осы кітапты оқып шығамын деп
өз алдына мақсат қояды. Сөйтіп, парсылардан авестаны оқып-түсіну үшін 1754
жылы Үндістанға аттанады. Ол парсылардың көмегімен авестаны оқып-үйреніп,
толықтай аударып, 1771жылы жарыққа шығарады. Бұл оқиға Авестаны зерттеудің
бірінші кезеңінің бастамасы болды және ол 1826 жылға дейін жалғасты.
Анкетиль Дюпперонның бұл бастамасы үлкен ғылыми жаңалық болып табылғанымен,
көптеген ғалымдар тарапынан түсінбеушілік тудырды. Ағылшын шығыстанушысы
Джонс аударманың дәлдігіне және Авеста мәтінінің нақтылығына күмән
келтіреді және Заратуштра сияқты данышпан аталған кітапта көрініс тапқан
мылжыңды айтуы мүмкін емес деп санайды. Оның отандасы Ричардсон Авестаның
араб шапқыншылығынан кейін, яғни YII ғасырдан ерте құрастырылмағандығын
дәлелдеуге талпынды және оны Авестада араб сөздерінің кездесетіндігімен
түсіндірді. Неміс ғалымы Майнерсте Авестада ежелгі гректерге беймәлім
ұғымдар мен образдардың кездесетінін алға тартып, осындай қортындыға
келеді.
Ғалымдардың келесібір тобы Дюпперонды қолдайды. Рига университетінің
профессоры Клойкер Авестаның негізгі ұғымдарының антик заманы авторларының
деректерімен сәйкес келетінін айқындап, дәлелдеді және күмәнді араб
сөздерінің Иранда көне заманнан бар арамей сөздерімен ұқсас екендігін
анықтады. Бартоломе зенд тілі мен санскрит тілінің бірлігін басшылыққа
алды. Родэ ежелгі парсы дінінің нанымды сипаттамасын берді.
Бұл пікір-таластардағы шешуші рөл атқарған дат ғалымы Р. Раск болды. Ол
Үндістаннан бірқатар көне жазбаларды алып келіп, Авеста мен санскрит тілін
салыстыра зерттеп, екі тілдің тамыры бір болғанымен әртүрлі екендігін
анықтады. Сөйтіп өзінің Зенд тілі мен Зенд-Авестаның ежелгілігі мен
нақтылығы туралы атты еңбегінде Авестаның шынайылығы мен көне замандылығын
дәлелдейді.
Осылайша Анкетиль Дюпперонның ғылыми жаңалығы өзінің лайықты бағасын
алды. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Риттер, Гёте, Гегель сынды
ойшылдардың ежелгі иран діні мен философиясы туралы ой – пікірлері дәл осы
Анкетиль Дюпперонның түсіндірмелеріннен бастау алады.
Авестаны зерттеудің екінші кезеңі 1833-1880 жылдар аралығын қамтиды. Бұл
кезең француз ғалымы Э. Бюрнуф еңбектерінен басталады. Ол Авеста мәтінінің
мәнін ашудың ғылыми филологиялық тәсілін қалыптастырады және Дюпперон
сияқты тұтастан жекеге қарай емес, жеке сөздерден тұтастыққа қарай
біртіндеп көтерілу тәсілін басшылыққа алады. Грамматикалық және
лексикологиялық талдаудың негізінде Авеста тілін санскритпен салыстыра
отырып, әртүрлі манускриптерді бір-бірімен салыстырған ол мәтінді сынауды
қолға алды, сөзден сөзге жылжи отырып оның мағынасын ашты. Бірақ Бюрнуф
пехлевийлік аударманы емес, Нерйосангтың пехлевий тілінен аударған санскрит
аудармасына сүйенді. Бюрнуф Яснаның тоғызыншы тарауының мәтінін аударып,
оған қысқаша түсіндірмелер берді.
Э. Бюрнуф қайтыс болғаннан кейін Вестергорд пен Шпигель сыни
көзқарастарды ескере отырып, Авестаның толық мәтінін (неміс тілінде)
жариялауды қолға алады. Осы уақыттарда дәстүр ұғымының төңірегінде ғылыми
пікір-талас орын алады, сөйтіп Авестаны зерттеуде екі бағыт- дәстүршілдер
мен дәстүрге қарсылар қалыптасады. Дәстүршілдер парсы дінбасылары
Авестаның көне заманда қалыптасқан күйіндегі оқылуы мен түсінігін бізге
өзгертпей жеткізді деп санады. Ал олардың қарсыластары парсыларға
сенімсіздік танытып, көне заманғы үндіирандық тарихи және тілдік бірлікті
басшылыққа алды. Авеста тілін қайта қалпына келтіруде және оны түсіндіруде
олар компаративистикалық тәсілді қолданды, Авеста мазмұнын көне үнді
ескерткіштерімен, әсіресе Ведалармен салыстырды, Авестаны ежелгі үндіиран
тілінің бірі ретінде талдады.
Тиянақты, жан-жақты зерттеулердің барысында Авеста тілінің грамматикасы
туралы іргелі еңбектер дүниеге келді.
Екі бағыттың да ғылыми жетістіктерін және ғылыми-тарихи зерттеу
принциптерін иран тілдерінің дамуының барлық сатыларына қатысты қолданған
Х. Бартоломе еңбектері XIX-XX ғғ. аралығында қалыптасқан Авестаны
зерттеудің үшінші кезеңінің басталғандығын сипаттайды.
Бұл кезеңдегі маңызды еңбектер қатарына М. Хаугтың, Э. Уесттің, К.
Гёльднердің, Дж. Дармстетердің шығармаларын жатқызуға болады. Дж.
Дармстетердің Авеста гностицизм мен иудаизмнің ықпалында болған зороастрлық
абыздардың кейінгі фальсификациясы деген пікірін авестологтардың баым
көпшілігі мойындамағанымен, ол Авестаны зерттеудегі тарихи тәсілді
қалыптастыруға зор еңбек сіңірді, көптеген ұғымдарды дұрыс түсіндірді.
XX ғасырдың 30- жылдарына дейін созылған Авестаны зерттеудің үшінші
кезеңі негізгі екі бағыттың - Х. Бартоломені жақтаушылар (гейдельберг
мектебі) мен Андреас пен Вакернагельді қолдаушылар (геттинген мектебі)
арасындағы пікір-таласпен сипатталады.
Андреас авесталық әліпбе салыстырмалы түрде кейін пайда болған деген
жорамалды негіздеп, Авеста архетипін қайта қалпына келтіру туралы мәселені
алға тартады.
Авестаны зерттеудің төртінші, қазіргі кезеңі XX ғасырдың 20-30-
жылдарынан басталады. Бірқатар таласты мәселелер бойынша ғалымдар қазірде
ортақ пікірге келген. Мысалы, Заратуштра мен оның қолдашысы Виштаспа
тарихта болған тұлғалар деп саналады. Алайда Авестадағы ерекше сөздер мен
сөз тіркестерін, сондай-ақ терминдерді түсіндіру әлі де болса күрделі әрі
талас тудыратын мәселе болып қалып отыр.
Қазіргі авестологияның жетістіктері И. Гершевичтің Ежелгі Иран
әдебиеті атты еңбегінде салыстырмалы түрде толық баяндалған. Зороастрдың
өз үлесі атты мақаласында ол зороастризмнің діни нанымдарының дамуындағы
үш кезеңді: Заратуштраның өзіне тиесілі, гаттарда көрініс тапқан ерте
кезең (заратуштранизм); иран тайпаларының көне политеистік түсініктерін
қамтыған және Кіші Авестада, мысалы Яшттарда көрініс тапқан кезең
(заратуштрицизм) және Сасанидтер әулеті кезінде мемлекеттік дін ретінде
канондалған кезеңді (зороастрианизмді) атап көрсетеді.
Авестаны зерттеуде Анклесария әулеті, Ф. Боде, П. Санджана, Дж.
Тавадия, Н. Тарапоревала сияқты парсы-ғалымдар үлкен рөл атқарды. Парсы-
ғалымдар гаттардағы көзқарастарды жаңартады, олардағы монотеистік
сарындардың рөлін асыра бағалайды.
Қазақ ғалымдарының ішінде зороастризмнің қазақ мәдениетіне ықпалы туралы
алғаш пікір айтқандар А. Х. Қасымжанов, М.С. Орынбеков, С.Н. Ақатаев, А.К.
Ақышев болды. Алғашқы автор Духовное наследие казахского народа атты
еңбегінде: Іс жүзінде қазақтардың ежелгі дүниетанымы негізінен
заратуштралық болған және оның іздері отқа табынудан, тазару расімдерін, су
мен топырақты пайдаланып емдеуден көрінеді, - деп жазады 4. Сонымен
қатар аталған автор қазақ халқының рухани дамуындағы, менталитетіндегі
зороастризмнің алатын орнына көп көңіл бөлген.
М. С. Орынбеков Верования древнего Казахстана атты кітабында Қазақстан
жерінде зороастризмнің таралуына тоқталып, бұл діни жүйенің кейбір
элеметтерінің қазақ топырағында ежелден болғанын атап көрсетеді.
С.Н. Ақатаев "Мировоззренческий синкретизм казахов тақырыбына жазылған
докторлық диссертациясында қазақ халқының қайтыс болған адамды жерлеу
рәсімдері мен зороастризм әдет-ғұрыптарының арасындағы ұқсастықтарға назар
аударады. А.К. Ақышев Искусство и мифология саков атты еңбегінде сақ
тайпаларының дүниетанымын, өнерін, діни наным-сенімдерін түсіндіруде
Авесталық параллелизмдер мен зороастризмдік рәсім-рәміздерге жүгінеді.
ЗОРОАСТРИЗМ ДІНИ – МӘДЕНИ ЖҮЙЕ
Зороастризмнің мәдени бастаулары
Адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің бірі-
зороастризм. Діни жүйелер көне халықтар мәдениетінде жүйе құраушы рөл
атқарады. Әрине, бұл діни жүйелер бір күнде бірден пайда болмайды. Олардың
өзіндік даму тарихы, даму зандылықтары бар. Ал бұл заңдылықтарды ашу, даму
тарихындағы кезендерді зерделеу, өз кезегінде сол ерте дәуірдегі адамдардың
дүниетанымын, арман-мұраттарын, қарым-қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ діни жүйелелдің қазіргі заманға дейін сақталған көмескі нышандары
мәдени бастаулар мен қазіргі мәдениет арасындағы тарихи-мәдени
сабақтастықты көрсетеді. Көне мәдениет белгілері мәдени архетип ретінде
халықтық рәсім-рәміздерде, салтөдәстүрлерде сақталады. Адам этностық,
этноаралық мәдениет сұхбаты аймағында тұрған, мәдени қарым-қатынасиың
субъектісі ретінде қалыптасады. Сондықтан, адамзатқа адамгершілік өлшемін
ұсынған ұлы жүйе құрушылар мұрасын қарастырғанда мәдени сабақтастық пен
мәдени жасампаздық диалектикасына назар аудару қажет. Міне, осы тұрғыда
Заратуштра ілімін жан-жақты, толық, терең түсіну үшін, оның көзқарастарына
әсер еткен ескі наным-сенімдерді, рәсім-рәміздерді зерттеудің маңызы зор
болмақ.
Ғалымдардың басым көпшілігінің пікіріне сәйкес, Заратуштра жаңа діни
жүйені ойлап тапқан жоқ, ол ескі наным-сенімдерді қайта қарап түбегейлі
өзгерткен адам.
Авеса мен зороастризмнің пайда болуы жөнінде ғылымда негізінен екі түрлі
көзқарас қалыптасқан.
Бірінші бағытты барынша жинақтап тұжырымдасақ, негізгі деген мына
пікірді аңғарар едік: Зороастризм Батыс Иранда, негізінен Мидияда пайда
болған, мидиялықтардан зороастризмді парсылар қабылдаған, ал парсылар
арқылы зороастризмшығысқа тараған. Бұл Авеста мен зороастризмнің пайда
болуының Мидиялық немесе батыстық теориясы деп аталады. Оның көрнекті
өкілдері А. Дюпперон, Дж. Дармстетер және т.б. болды. Олардың қатарына
қазіргі шығыстанушылардың ішінен А. Мейе мен Э. Герцфельдты жатқызуға
болады.
Бұған қарама-қарсы екінші бағыт - зороастризм мен Авестаның пайда
болуының шығыстық немесе Бактриялық теориясы. Бұл теорияны қолдаушылар
этимологиялық мектептің өкілдері, сонымен қатар Х. Бартоломэ, кейінгі
уақыттарда Х. С. Нюберг. Бұл теорияны соңғы кездерде бірқатар бұрынғы кеңес
ғалымдары да қабылдаған соңғы кездерде бірқатар бұрынғы кеңес ғалымдары да
қабылдаған (В.В. Струве, Е.Э. Бертельс, М.М. Дьяконов және т.б.)
Сонғы кездердегі зерттеулер, тарих, діни-мифологиялық көзқарастар оның
Орталық Азияда дүниеге енлгенін айқындайды. И. С. Брагинский Авестада басты
ирандықтардың діни ерекшеліктерін сипаттайтын ешқандай белгінің жоқ
екендігін және лингвистикалық деректердің Авеста тілінің солтүстік-шығыстық
сипатта болғандығын атап көрсетеді5.
Авестада, Видевдаттың бірінші бөлімінде Ахура-Мазда жаратқан он алты елі
аталады. Ахура-Мазда: "Мен жаратқан елдердің ішіндегі ең алғашқысы Вахави-
Датия өзінінің бойындағы Арианам-Вайджа болды" 6 дейді. Арианам-Вайджа-
арийлер елі дегенді білдіреді. Арианам-Вайджа Ранга мен Варви өзендерінің
арасына орналасқан кең байтақ ел. Мұндағы Ранганы зерттеушілер Еділ (Волга)
өзенімен теңестіреді 7. Басқа деректерде жоғарыда аталған өзендер Ардви
және Датья деп те аталады. С.Т. Кляшторный мен Т.И. Сұлтанов Ардви өзенін
Каспийге келіп құятын Амудариямен, ал Датьяны Сырдариямен ткңестіреді.
Ворукаша-Каспий теңізі, Чайчаста-Арал теңізі ме деген болжам айтылады 8.
Кеңес зерттеушілерінің көпшілігінің пікірінше Яштар* мен Гаттар** б. э. д.
III-VII ғасырлардағы Шығыс Иранның бақташы-егінші тайпаларының және Орта
Азия халықтарының өмір салты мен идеологиясын бейнелейді 9. Жоғарыда
аталған авторлардың пікірінше, Яшттар-андронов дәуірінің, арийлердің және
арийлер мен бірге аталатын тайпалардың-тұрлар, хьондар, сайримдер, сайндар
мен дахтардың эпосы мен мифтері. Алайда Авестаның контексіне қарағанда,
арийлердің қоғамына қарсы қойылатые: Қазақстан мен Орта Азияның шығыс
ирандық көшпелі тайпаларының бәрі "тұрлар" деген жинақталған атпен аталады.
Кейбір зерттеушілер тұр халқын ежелгі грек деректемелері бойынша
массагеттер деген атпен белгілі тайпалардың нақты тобымен байланыстырады
10. В. В: Бартольд: ""арийлер елі" деген термин этнографиялық мағынада
емес, тек саяси мағынада қолданылса керек. Аршакидтер династиясының
үстемдігімен біріктірген ел осылай аталған" 11, - деген пікір айтады.
Зерттеушілер ежелгі арий, тұр, хьон тайпаларының наным-сенімдерінң ұқсас
болғандығын, олардың бірдей құдайларға табынып, құрбандық шалғандығын атап
көрсетеді. Ал олардың арасындағы тайпааралық қақтығыстары Амудария мен
Сырдария, Каспий мен Арал теңізі, Еділ өзені жағалауларында орын алса
керек. Бұл қақтығыс негізінен тұрғылықты тұр тайпалары мен осы жерлерге
қоныс аударған арийлік тайпалар арасында өрбіген деп топшылауға болады.
*Яшт-жеке құдайларға арналған дұға.
**Гаттар-Заратуштра пайғамбардың өлең түрінде жазылған діни уағыздары.
Бұл тайпалар барлық көне халықтар тәрізді табтғаттың тылсым күштерінде
құдіреттілік бар деп түсініп, соларға табынған. Олардың ішінде су мен от
ерекше орын алған, қысы суық, жазы құрғақ аймақтағы далалық өмір салты үшін
бұл стихиялардың маңызы зор болды. Жауынсыз жаз, қарсыз қыс айлары халыққа
өте ауыр тиген. Ондай жылды жұт деп атаған. Ерте көктемде бір қауым
мүшелері өзен немесе бұлақ басына барып, су иесіне құрбандық шалып
табынған, әсіресе, үлкен өзен, көлдерді ерекше қадір тұтқан. Сөйтіп су
құдретіне бас иіп, сумен шайыну рәсімін жасаған. Суға шайыну авеста тілінде
заотра деп аталған. Суға тассаттық беру үш элементтен, атап айтқанда сүттен
және екі өсімдіктің жапырақтары мен шырынынан тұрған. Бұл жер шұрайлы, мал
өнімді болсын деген ниетпен байланысты болса керек. Су мен өнімділік
құдайына бесінші Яшт, "Ардвисур-Яшт" арналады.
Ахура-мазда аян берді,
Спитама Заратуштраға
Табын оған о, Спитама
Оған, мол сулы Ардвиге 12.
Суға тасаттық берумен қатар, таңсәріде қауым мүшелері сумен шайыну
(исламдағы дәрет алу рәсімін еске түсіреді) рәсімін жасаған. Бұл судың
тазартушылық, емдік қасиеті бар деген түсінікке негізделген болса керек. Су
тек тәндік қана емес, сондай-ақ рухани тазарудың кепілі (қазақ халқында әлі
күнге дейін сақталған сумен үшкіру, славяндардағы суда шоқыну және т.б.
еске түсірелік). Суға шайыну (кезінде отбасындағы жасы үлкен адам дұға
оқыған және суға шайыну рәсімін жасаған) дінбасылардың жасайтын рәсімінің
маңызды құрамдас бөлігі болған деп жорамалдауға болады.
От-табынудың тағы бір маңызды объектісі.Отқа табыну барлық халықтарда
кең таралған, еуразиялықтайпаларда да бұл құбылыс жиі кездеседі. Отқа
табыну, оның құдірет бар деп түсіну көне гелиопольдтік күнге табыну наным-
сенімнің бір көрнісі, ерекше бітімі болуы ықтимал. Заратуштралыққа дейінгі
діги дәстүрде отқа тасаттық беру,
отқа арнап құбандық шалу де үш элементтен: таза құрғақ ағаштардан, хош
иісті өсімдіктерден, аз мөлшерде мал майынан тұрған. Ошақтағы лтқа май құю,
яғни отқа тасаттық беру түркілердің діни наным-сенімдерінде маңызды орын
алған және қазірге дейін сақталған діни түсініктің берік, орнықты
көріністерінің бірі болып табылады. Отқа май құю рәсімі ерекше маңыхды
күндерде ғана жасалса керек. Мысалы: аруақтарды еске алу. Андронов
мәдениетінде күнделікті тұрмыста пайдаланылатын ошақтармен қатар, діни
рәсімдерді атқаруға арналған ошақтар болғандығын археологиялық қазба
жұмыстары айқындап отыр.
От пен суға арнап құрбандық шалу пұттық құдайларға сыйыну рәсімдерінің
негізін құрайды.
Зороастризмге дейінгі наным-сенімдерде ежелгі дін түрлері анимизм,
тотемизм кең тараған. Құдайларға арнап құрбандық шалғанда дұға оқып барып
қана малды бауыздайтын болған (қазақтарда сақталған бата жасау рәсімін еске
түсіреді). Бұл жанның мәңгілігі және табиғаттағы тіршілік атаулы бір-
бірімен тығыз ьайланыста болады деген сеніммен байланысты. Дұға оқып, бата
жасау мал иесінен рұқсат сұрауды білдірсе керек. Бұл сенімге сәйкес
құрбандыққа шалынған мал жаны оларға қамқорлық жасап отыратын құдайға,
иесіне барады, ал ол өз кезегінен жер бетіндегі мал-жанның көбеюіне
септігін тигізеді. Авестада көптеген киелі жануарлар туралы айтылады.
Солардың ішінде ірі қара малы ерекше құрметтеледі. Авестаға енген эпикалық
әндердің бірі Өгіз мұңы деп аталады. Онда жануарлардың құдайға шағымдануы
баяндалып, табын мен тайпа туыстас жандар ретінде суреттеледі. Бұл осы
эпикалық әндерді шығарған тайпа үшін ірі қара тотем-қасиетті-киелі жануар
болғандығын аңғартады. Ал қола дәуірдің әуелгі кезеңінде Қазақстан
территориясындағы адамдардың негізгі кәсібі үй маңында мал өсіру, яғни
бақташылық болғанын және малдың көбі ірі қара болғанын ескерсек 13 ол
тайпаның қола дәуірінде Қазақстанды мекендегенін жоққа шығаруға болмайды.
Авестаға көне заманнан тағы бір тотемдік жануар -ит енген. Видевдатта
"итті өлтірген адам тоғызыншы ұрпағына дейін күнәһар болады", 14
делінген. Сондай-ақ итті жәбірлеген адам қатаң жазаланады. Бұл көне
қауымдастықта иттің құрметті орын алғанын көрсетеді және ол тотемистік
наным-сенімдермен тығыз байланыста болған сияқты. Қазақ халқының да итті
жеті қазынаның бірі деп атау да осындай наным-сенімдермен ұштасып жатса
керек.
Кең далаы мекендеген халық үшін жылқы малының да маңызы зор болды,
өйткені, ұланғайыр кеңістікті игерудің өзі жылқыны қолға үйретумен
байланысты болды. Жалпы адамзат мәдениетінде қарым-қатынастың орнығуы,
сұхбат аймағының ұлғаюында жылқы малы теңдесі жоқ қызмет атқарды десек,
артық айтпағандық болар еді. А. О. Маковельский жылқыны Митра құдайымен
байланыстырады, аңызға сәйкес Митра адамдарға жылқы бейнесінде келеді 15.
Ежелгі өркениеттердегі сияқты Еуразия даласын мекендеген тайпаларда
көптеген құдайларға табынған, олардың ішінде аспан денелерін бейнелейтін
құдайлар ерекше маңызды рөл алған. Ежелгі өркениеттердің басты
ерекшелігінің бірі - гелиопольдтік теологиямен байланысты, өйткені, баолық
көне халықтардың діни наным-сенімдерінде күнге табыну кең таралды. Сондай-
ақ, ежелгі дәуір адамы табиғаттағы хаос пен кездейсоқтықтың артында тұрған
реттілік пен тәртіпті, заңдылықты аңғарған. Ол үшін табиғат әртүрлі тылсым
күштер мен құбылыстардың кездейсоқ қақтығыстар аренасы емес. Дүниедегінің
бәрі белгілі бір тәртіпке бағынады, табиғатта заңға сәйкестік бар, күн осы
заңға сәйкес шығып, кешке ұясына барып батады, жыл мезгілдері де осы заңға
сәйкес айналып келіп отырады. Бұл ғарыштық тәртіпті немесе табиғи заңдылық,
үйлесімділікті египеттіктер Маат, үнділіктер Рита, гректер Логос деп атаса,
Авестада ол "Аша" деп аталады. Ғұндар мен үйсіндер тілінде Ажа-бұйрық, заң,
дегенді білдіретіні де назар аударатын факт 16.
Халықтық дүниетанымда адамдарда, тіпті осы заңды орнатқан құдайлардың
өздері оны бұза алмайды. Құрбандық шалудың бастапқы мәні де қоғамдағы
заңдылықты сақтауда, оны қолдап отыруда болып табылады, сондықтан салт-
дәстүр, әдет-ғұрып, бәрі осы заңға негізделген, яғни "Ашаның" этикалық
мағынасы да бар. Адамдар қарым-қатынасында көрініс тапқан үлкеннің кішіге
қамқорлығы, кішінің үлкенді сыйлауы-жазылмаған заң. "Аша" қоғамдағы
ізгіліктің, этикалық принциптердің бастауы және кепілі болып табылады, ал
зұлымдық осы заңның бұзылуы, одан ауытқу.
қатал дала табиғатын игерген, иықтіресіп жауға қарсы тұрған көшпенділер
үшін әлеметтік ортада жазылмаған заң ретінде қабылданған этикалық
принциптердің маңызы зор болды. Олардың ішінде адалдық, ержүректілік,
серттен таймау сияқты адамдық қасиеттер жоғары бағаланды. Сондықтан ант,
уәде, сөз беру қасиетті рәсім болып табылады. Адамдар арасында міндеттеме
алудың екі түрі болған. Біріншіден, ант ету, бұл көбінесе бірлесіп соғыс
қимыларын жүргізу үшін қолданылады. Екіншісі, уәде беру, ол бейбіт
мәселелерді шешу үшін қолданылады. Екі жағдайда да адамның берген сөзінде
ерекше құдірет бар деп саналады. Міне, осы құдіретті адамдар құдай деп
таниды. Ол сөзінде адамды қолдап, сөзінен тайған адамды жазалап отырады.
Сөйтіп, адам бойындағы кейбір қасиеттер абстакцияланып, соның негізінде осы
қасиеттерді бейнелейтін құдайлар туралы түсінік қалыптасады. Мысалы,
келісім кепілдігін бейнелейтін Митра, біріншіден әділеттілер жағында
соғысатын соғыс құдайына айналады. Сондай-ақ оған адам әрекетін бағалаушы
әділ қазы ретінде де, күн құдайы ретінде де табынады.
Мираның маңдайына бірнеше "абстрактілі" құдайлар топтасады: Аириаман-
достықтың, Арштат-әділеттіліктің, Хамваретидаңқтың, Сраоша-ақылдылықтың
құдайы болып бейнеленеді. Жалпы бұлардың бәрін Митраның эманациялары
ретінде қарастыруға болады. (Ахура-Мазда және алты Амеша-Спэнталармен
салыстрыңыз).
Авестаға енген эпикалық әндерде ғарыштың, жердің, адамның пайда болуы
туралы мифтер мақталған. Оларда көне дәкір адамдарының космологиялық,
антропологиялық көзқарастары көрініс тапқан. Әрине, бұл аңыздар жаңа діни
жүйе тұрғысынан қайта өнделген, ал архаикалық образдардың кездесуі, олардың
Заратуштра реформаларына дейін қалыптасқанын көрсетеді. Бұл аңыздарға сай
құдайлар ең алдымен аспанды жаратады, оның төменгі жағын сумен толтырып
оған жерді орналастырады. Жердің бетіне алғашқы адамды, алғашқы жануарды,
алғашқы өсімдікті отырғызады. Ең соңында баолықтың бәріне өмірлік күш
беретін отты тұтатады. Осы оттың бір бөлігі ретінде күн қозғалыссыз тал
түстегідей сәулесін шашып тұрады. Бүкіл әлем өзгеріссіз, қозғалыссыз
қалыпта болады, яғни болмысқа өзгеру, даму, жаңару тән емес еді. Сонда
құдайлар аталған үш тіршілік иесін құрбандыққа шалады. Олардың ұрығынан
басқа адамдар, жануардар мен өсімдіктер пайда болады. Осылай ғарыш
қозғалысқа келтіріледі. Осы қозғалысқа сай жыл мезгілдері ауысып, күн аспан
күнбезін белгілі ырғақпен айналып отырады. Құдайлар құдіретімен басталған
бұл қозғалыс мәңгілік жалғаса бермек. Дінбасылары өзерін құдайлардан бастау
алған құрбандық шалу рәсімін жалғастырушылармыз деп түсінген және
басқалардан да құрбандық шалуды талап еткен. Табиғаттағы өзгерістерді,
дамуды, жаңаруды мифологиялық дүние таным осылай түсіндіреді. Бұл жерде
маңыздысы құдайлардың болмасыт жаратуы және қозғалысқа келтіру туралы идея,
біздің ойымызша Заратушаның болмыстық екі денгейі туралы тұжырымның
қалыптасуына ықпал етсе керек.
"Ийма туралы аңыз" көне дәуірлерде-ақ адамдарда жанның мәңгілігі, о
дүние туралы көмескі көзқарастың қалыптаса бастағандығын көрсетеді. Аңызға
сай Ийма қайтыс болған соң төменгі әлем патшасына айналады 17. Мифте
төменгі әлемде суреттеу болмағанмен, басқа халықтардың (мысалы грек
мифологиясындағы Аид патшалығы) ұқсас мифтеріне сүйене отырып, көне заман
адамы төменгі әлемді қуаныш та, қайғы да жоқ сүреңсіз тіршілік ретінде
қабылдаған деп топшылауға болады.
Ерте замандарда адам өзінің кінәсіздігін дәлелдеу үшін от пен судан аман
өтуі керек-тін. Егер адам аман қалса, ол кінәсіз деп табылатын. Біздің
ойымызша , төменгі әлем және адамның кінәсіздігін дәлелдеу туралы түсінік
Заратуштра эсхатологиясының, жұмақ пен тозақ туралы көзқарастарының
қалыптасуында елеулі рөл атқарған. Жұмақ пен тозақ жөнінде көмескі түсінік
Заратуштараға дейін болған аспан денелерінде, жұлдыздарда, құс жолында,
күнде болады деген сеніммен байланысты болды. Алайда, барлық адамдардың
жаны бастапқы мекеніне қайтып орала бермейді, мысалы, тайпа салтын, әдет-
ғұрпын сақтамаған, жерлеу рәсімдері дәстүрге сай өткізілмеген адам жаны
төменгі әлемде қалып қоюы немесе зұлым рухқа айналып кетуі мүмкін. Соңғы
түсінік негізінде күнәһарлық және тозақ туралы көзқарастар қалыптасады.
Жұмақ туралы түсінік жанның көкке жұлдыздарға және т.б. аспан денелеріне
қайтып оралуы жайлы сенім аясында қалыптасуы мүмкін. Жұмаққа жетуге болды-
мыс деген үмітпен бірге тән қайтадан келді деген сенімде артады. Дәстүрлі
көне сенімде өлгеннен соң бір жыл ішінде сүйектер қалпына келіп, аспанда
жанмен қайта қосылады. Үнділіктер сол түсініктің әсерімен жерлеу рәсімін
отқа өртеумен алмастырса керек. Заратуштралықтар үшін өлікті өртеу үлкен
күнә, "Міне сондықтан, - дейді М. Бойс, - пұтқа табынушылық кезінде-ақ
олардың арасында отқа өртеудің орнына иен далада тастау рәсімі қабылданған"
18. Жерлеудің бұл тәсілі, ғаламдардың айтуынша Каспий тайпаларында
ежелден қолданылады. А. О. Маковельский бұл тәсілді каспийліктерден магтар
қабылдаса керек деп топшылайды 19. Оның бұл пікірін Ю. А. Рапопортта
растайды 20. Кейіннен бұл рәсім оссуарийлік жерлеу рәсімімен ауыстырылды.
"Оссуарийлік жерлеу салты, - дейді Ю. А Рапопорт, - шығыс иран тайпаларында
кең тараған екі түрлі жерлеу салтыныңиен далаға тастау және өртеу (өртеген
соң күлін сауытқа салып жерлейді З. Қ.) салттарының араласуының
нәтижесінде пайда болады. Зороастрлық дін ықпалымен өлікті иен далаға
тастап, кейін сүйектерді оссуарийлерге салып жерлеу салты кең таралды"
21. Автордың пікірінше, жаңа рәсімнің қалыптасу орталықтары Хорезм және
Орталық Азияның жақын жатқан аймақтары болып табылады. Өлікті иен далаға
тастау өте көне заманда пайда болса керек. Адамзатта діни сенім
қалыптасқанға дейін бұл өліктен құтылудың ең ықтимал тәсілі болып табылда
ма деп жорамалдауға болады. Тек кейінен ол идеологиялық тұрғыда
негізделгеді және оның негізінде киелі жануарлар туралы тотемистік
түсініктер қалыптасады. Өлікті жеген жануар тотемдік жануарға айналады,
өйткені, жан жанарға көшеді, соның заңды салдары ретінде бұл жануарларды
өлтіруге болмайды деген табу қалыптасады.
Дуализмнің бастапқы нышандары да осы кездерден бастау алады. Діни наным-
сенімдер дамудың алғашқы сатысында-ақ, мифологиялық кейіпкерлер парықсыз
бейтарап болып көрінбейді, олар адам өміріне зиянды немесе пайдалығына
қарай игілікті немесе зұлым. Бірақ бұл көне адамның көмескі түсінігінде
жақсылық пен зұлымдықтың аражігінің ашылғанына кепілдік бере алмайды, оның
санасы жақсылық, игілік немесе зұлымдық құдайына сену деңгейіне дейін
көтеріле қойған жоқ. Бастапқыда олардың бәрі адамның бойында үрей туғызады.
Тек әртүрлі күштердің белгілерін жүйелеу, жіктеу барысында ғана табиғи дін
жартылай этикалық (Тиленің типологиясы бойынша) дінмен алмасады, сонда бір
құдайлар жоғары құдайлар сатысына көтеріліп, басқаоары төменгі құдайлар
деңгейіне түседі және сонда ғана жақсылық пен зұлымдық құдайларының аражігі
ашылады, дегенмен этикалық дуализмге олар әлі жете қойған жоқ. Соған
қарамастан көне тайпаларда дуалистік сипаттағы этикалық көмескі түсінктер
болғандығы мифтерден анық көрінеді. Сонмен қорыа айтатын болсақ,
зороастризмнің түптамырлары ерте дәуірдегі халықтық наным-сенімдерден
бастау алады. Заратуштра өзінің жаңа дінінің негізін қалаған кезде халықтық
наным-сенімдердің көптеген қағидаларын өз жүйесіне қабылдайды. Әрине, олар
жаңа діни жүйе, қалыптасқан жаңа саясм жағдай, дүниетаным ерекшеліктері
тұрғысынан қайта өңделіп, өзгертіледі. Өз замандастарының ой-санасынан
қаншама жоғары көтерілгенімен Заратуштра ескі нанымөсенімдерден мүлдем қол
үзіп кеткен жоқ. Ал бұл зороастризмнің таралуына жағдай жасады.
Діни-мәдени жүйелердің қалыптасуына қоршаған әлеуметтік орта, тарихи-
мәдени факторлар да маңызды орын алады. Сол себепті Заратуштра тұлғасын,
оның қоршаған ортаны, тарихиөмәдени әлеуметтік-саяси жағдайларды
қарастыруға көшейік.
Заратуштра тарихи-мәдени тұлға
Заратуштра негізін қалаған зороастризм-әлем діндерінің ішіндегілерінің
ежелгілерінің бірі. Оның тарихта алатын орны ерекше. Белгілі ағылшын ғалымы
М. Бойс бұл діни-мәдени жүйенің адамзат тарихындағы орны былай деп
бағаланады:" Зороастризм б, э. д. VI ғасыр мен б.э.VIIғасырлары
аралығындағы Иран империяларының мемлекеттік діні болған. Иранның күш-қуаты
бұл дінге зор мәртебе әкелген. Зороастризм идеяларыи Платон философиясы,
неплатонизы сияқты философиялық жүйелердің қалыптасуына зор әсер етсе,
оның маңызды қағидалары иудаизм, христиан, ислам діндерінде қабылданған.
Шығыста буддизмнің солтүстік вариантының дамуына ықпал еткен" 21.
Заратуштра гректерге Зороастр деген атпен белгілі, ал Платон оны
магтардың ұстазы деп санаған. Заратуштра идеяларының ежелгі грек
философиялық ойының дамуына қосқан үлесі туралы бельгия ғалымы Жан Дюшен
Гииемен өзінің "Заратуштра гимндері" аудармасының алғы сөзінде былай деп
жазылады:" Батыстың Азия ұлдарынан ең алғаш қабылдағаны Заратуштра болды.
Оның ілімі Христос ілімі қабылданғаннан төрт ғасыр бұрын Грецияны өз
даналығымен байытты. Еуропаға әлі жетпеген уақытта, гректер Зороастр атаған
Заратуштра Батыстағы ежелгі азиялық даналықтың біріден бір үлгісі болды.
Платонның замандасы, әрі шәкірті Евдокс Книдский өз ұстазын Зороастрмен
салыстырады. Осыдан грек философиясының дуализмінде Иран ілімі өз
қолтаңбасын қалдырғандығы туралы ұйғарым жасауға болады" 23.
Заратуштра ілімін, гректерге тигізген игі әсерін зороастризмді зерттеген
ғалымдар толық мойындайды. Л.А. Лелеков: " Гректер өз жүйелерінің
Заратуштрадан бастау алатынын мақтан еткен. Пифагордың өзі варварлар
пайғамбарының шәкірті деп жарияланды", - дейді 24. Джаксонның да пікірі
осыны қуаттайды. Пифагор Вавилонда осы ұстаздардан (магтардан З. Қ. ) білім
алды деген аңызда негізсіз деуге болмайды. Платонның шығысты аралап,
магтардан оқып, білуге талпынғаны мәләм бірақ оған парсылар мен гректер
арасындағы соғыс кедергі жасады. Сократтың замандасы Софист Продиктің
ізбасарлары Зороастрдың құпия кітаптарын иеленгендігін мақтан ететін-ді.
Аристотель, Дейнон, Евдокс Книдский, Феопомп Зороастр ілімінің
принциптерімен жақсы таныс болды" *25.
Зороастризм дуализмі гностицизмнің діни-философиялық жүйесінің
қалыптасуына ықпал етсе, оның эсхотологиясы христиан, ислам діндеріне үлкен
әсер етті. "Зороастризмде христиандықтың бір қатар ұлы идеяларын
кездестіруге болады, мұның өзі көңіл аударарлық фактор" 26, -дейді
Джаксон. Л. А. Лелеков "Моисей мен Заратуштра доктриналарының ұқсастығы
XVIIIғ II-ші жартысында-ақ аббат Фуше мен Анетиль Дюперонды ойландырғанын
М. Бреаль атап көрсеткен еді. 1843 жылға қарай бұл ұқсастықты Дж. Уилсон
айқын сезінді, ол тіпті Оригеннің қарсыласы пұтшыл Цельс христиандары
зороастрлықтардың идеологиясын пайдаланғаны үшін айыптағанын атап көрсетеді
27, - деп жазады. Британ энциклопедиясында: " Ежелгі гректер
зороастризмнен адам мен ғарыш тағдырына дуалистік көзқарас архетипін
аңғарады. Зороастр Вавилонда Пифагорға дәріс беріп, астрология мен магияның
Халдейлік докриналарына ықпал еткен деп жорамалдауға болады. Зороастрзм
иудизмнің дамуына, христиандықтың қалыптасуына әсер етсе керек. Иудейлік
дәстүрге сүйеніп, христиандар Зороастрды Энцекилмен, Нимродпен, Сетпен,
Барухпен және соңғы арқылы Христостың өзімен салыстырады. Екінші жағынан,
Зорастр астрология мен магияның негізін салушы ретінде еретик саналды",
28, -делінеді. Осының бәрі ежелгі дәуірде Заратуштра даналығын барлық
халықтардың мойындағанын, оның есімі дүниенің төрт бұрышына таралып,
баршаға белгілі болғанын көрсетеді. Заратуштра тек қана жаңа діни жүйенің
ғана емес, сонымен қатар ғылымныңда негізін салушы ретінде көне халықтарға
танымал болғанын жоғарыда келтірілген үзіндіден аңғаруға юлдады.
Заратуштраны" гректер философ, математик, астролог және маг десе, иудейлер
мен христиандар - астролог, маг, пайғамбар және еретик деп санаған" 29.
Зороастризм салт-дәстүр исламда да өз қолтаңбасын қалдырады. Мысалы, бес
уақыт намаз оқудың түп-тамыры жайлы А. Тарақы:" Осы дәстүр Сырдария бойында
туған Зердеш діні арқылы орнығуына себепші болды, одан ислам дінідегі бес
уақыт намаздың орнығуына себепші болды" 30, - деген пікір айтады.
Заратуштра іліміндегі жұмақ пен тозақ, ақырет әрбір адамның жаратушы
алдында жауапқа тартылуы туралы идеялар ислам іліміне зор әсер еткен деп
айтуға болады. Сонымен қатар ислам дініндегі, ислам әдет-
ғұрыптарындағықайтыс болған адамды жерлеу рәсімдерінде де зороастризмдік
элеметтер байқалады.
Көріп отырғанымыздай, Заратуштра және ол негізін қалаған зороастризм
діні адамзаттың рухани дамуында маңызды рөл атқарған. Неміс философы К.
Ясперстің пікірінше жалпы адамдық мәдениет пен өркениеттің қалыптасуын
шешуші әсер еткен фактор -тарихтағы рухани даму, құдайлық сенімнің
адамдардың баурап алуы болды. "Бұл уақытта көптеген ғажап құбылыстар орын
алды. Қытайда Конфуций, Лао-Цзы өмір сүрді, Мо-цзы, Чужан-Цзы және тағы да
көптеген философтар өз ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда
болып, Будда өмір сүрді. Осы екі елде адамзаттың барлық тағдырлық
мәселелері пайымдалап, бабына жетті; Иранда Заратуштра жақсылық пен
зұлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін әлем туралы өз ілімін
уағыздады: Палестинадан Илия, Исая , Иеремия және екінші Исая пайғамбарлар
шықты, ал Греция - бұл Гомер мен Парменид, Гераклит пен Платон тәрізді
философтардың, Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің Отаны еді. Бұл
өркениеттерде адам болмасының барлық мәселелері түйінделді" 31. Тарихта
өшпес ізін қалдырға адамзаттың рухани ұстаздарының бірі - Заратуштраның
туған жері, өскен елі, ілімі таралған аймақтар туралы мәселелер ғалымдар
арасында қызу пікірталастар тудырып отыр. Оларды төмендегідей мәселелер
маңында топтастыруға болады:
1. Заратуштра тұлғасының тарихилығы.
2. Заратуштраның туған жері мен өмір сүрген уақыты, миссиясының тарихи
контексті.
3. Заратуштра ілімінің мән-мазмұны (тұтас алғандағы және жеке
пікірлері).
4. Сонғы кіші авесталық канондардың гат доктриналарына қатысы.
Гаттарда мифологиялық тарихи тұлға екендігін жоққа шығаруына түрткі
болады. Авестадағы Заратуштра Платоннан алты мың жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz