Нарық экономикасы жағдайында өндіріс тиімділігі арттыру жолдары

Жоспар

Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... 9
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау көрсеткіштері ... ... ... ... ... ..11

2. «ЖАСИ» ЖШС.ның ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1 «ЖАСИ» ЖШС.ның технико.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 «ЖАСИ» ЖШС.ның өндіріс тиімділігін экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3. «ЖАСИ» ЖШС.НЫҢ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
3.1 Инновация . өндіріс тиімділігін жоғарылатудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2 «ЖАСИ» ЖШС.ның өндірістік тиімділігін жоғарлату шаралары ... ... ... ...33

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... .6
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... 9
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. 11

2. ЖАСИ ЖШС-ның ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . .16
1. ЖАСИ ЖШС-ның технико-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. ЖАСИ ЖШС-ның өндіріс тиімділігін экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

3. ЖАСИ ЖШС-НЫҢ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
3.1 Инновация - өндіріс тиімділігін жоғарылатудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2 ЖАСИ ЖШС-ның өндірістік тиімділігін жоғарлату
шаралары ... ... ... ...33

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

Кіріспе
Экономикалық жүйенің өзгеруі экономиканың негізгі өндірістік субьекті-
кәсіпорынның іс-әрекетіне әсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық
механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының
басты және қозғаушы күштерінің көзі кәсіпорын болып табылады. Өтпелі
кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды,
ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым
орын ала алмайды. Бұл жағдай Республика Президентінің 2007 жылғы 28
ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше айтылады: Экономика біздің
дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары
қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз болып қала береді. Біз бұған өз
экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы, қол жеткіземіз.1
Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл міндеттер тұр. Қазақстанда
әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру үшін барлық
алғышарттар бар. ҚР Президенті үстіміздегі жылдың 1-ші наурызындағы
Қазақстан халқына Жолдауында осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін
стратегияның басымдықтарын атап берді.2 Бұл міндетті орындау үшін және
шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде 2015 жылға дейінгі Индустриялық -
инновациялық даму стратегиясы әзірленді. Оны іске асыру ел экономикасын
қарқынды дамытуға мүмкіндік береді. Бұл үшін Қазақстанда Даму банкі,
Инновациялық қор және басқа даму институттары құрылып, қызмет етіп отыр.
Ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық
“секірістерге ” негізделген елді дәйектілікпен экономикалық жаңарту. Мұндай
“секіріс” сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз
етіле алады, мұндай экономика әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек
ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының
табысты да серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс екендігін атап
көрсетті.
Кәсіпкерлікті, экономиканы әртараптандыру мен инвестициялар тартуды
белсенді ету мақсатында туризм, тамақ өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі,
металлургия, мұнай-газ, мәшина жасау, құрылыс материалдары және көлік
логистикасы секілді 7 басым кластерді қалыптастыру жөніндегі жұмыстар
басталды. Таяудағы уақытта елде іскерлік ортаны жетілдіру және бизнес
жүргізу жағдайларын жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар қабылдау
жоспарланған.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін
отандық өнеркәсіп салалары даму қажет. Инвестициялардың өндіруші
секторларға ағылуы жалғасты. Осының нәтижесінде жеңіл өнеркәсіп, машина
жасау химия өнеркәсібі және басқа да салалар өнімдері нарық талаптарына
сәйкес емес болып, оларда өткізу мәселесі шиеленісіп, не мүлдем өнім
өндірілмей өнеркәсіп салалары терең дағдарысқа түсті. Міне осылар
нәтижесінде өңдеу өнеркәсібі салаларында, біріншіден, өндеріс құлдырауының
ең жоғарғы көрсеткіштері, екіншіден, жинақ үшін қор жетіспеушілігі,
үшіншіден, ескірген өндірістік құрал – жабдықтар мен машиналарды алмастыру
үшін мүмкіндіктердің және инвестициялық ынталандырудың болмауы байқалуда.
Көптеген кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігінің төмендігі олардың
шаруашылық қызмет нәтижелеріне, олармен байланысы бар басқа да субьектілер
нәтижелеріне кері әсерін тигізді.
Экономиканы көтерудің ең басты тез және тиімді жолы – ол өндірістің
тиімділігін жоғарылату.
Осы мәселелердің барлығы өндіріс тиімділігімен тығыз байланысты, яғни
кез-келген экономиканың қарқынды дамуының алғышарттарының бірі - өндірістік
секторлардың үдемелі дамуы. 3
Өнеркәсіптік кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыру жолдары
тақырыбына жазылған дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономика
жағдайында кәсіпорындардың өндіріс тиімділігін арттыру мәселесін ғылыми
тұрғыда зерттеу және нақты ұсыныстар жасау. Бұл мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер шешілуі қажет:
- Нарық жағдайында тиімділікті арттырудың теориялық мәселелерін
қарастыру;
- Өндіріс тиімділігіне әсер ететін, факторларды және оны бағалаудың
көрсеткіштерін талдау;
- Жалпы Қазақстан Республикасындағы қағаз бен картон шығару нарығының
даму тенденцияларына тоқталып өту;
- ЖАСИ ЖШС – ның технико – экономикалық сипаттамасын беру және
өндірістік тиімділігін талдау;
- Қазақстан Республикасын қағаз бен картон шығару нарығының дамуын
қолдау мүмкіндіктерін және ЖАСИ ЖШС – ның тиімділігін арттыру
жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі - Жамбыл облысы Қордай ауданында
орналасқан ЖАСИ ЖШС-гі. Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік
негізін отандық кәсіпорындардың өндіріс тиімділігін талдау, бағалау және
арттыру бойынша еліміздің және шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері,
монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары мерзімді баспа сөздегі
мәліметтер мен ақпараттар, арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар нормативтік
құқықтық актілер мен ҚР Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен
жарлықтары қағаз шығару мен айналысатын ЖАСИ ЖШС – ның жылдық
есептемелік құжаттары құрайды.
Дипломық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы экономикалық тиімділік көрсеткішінің
теориялық аспектілері ашылады.
Екінші бөлімінде жалпы Қазақстан Республикасының картон мен қағаз
нарығының даму тенденциялары, осы саланың құрамына енетін ЖАСИ ЖШС-ның
даму тарихы, қаржы экономикалық жағдайы, өндірісінің экономикалық
тиімділігі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімінде картон мен қағаз өндірісінің дамуы және жетілдіруін
қамтамасыз ету үшін қандай шаралар жүзеге асырылуы, ЖАСИ ЖШС – ның
өндіріс тиімділігін арттыру мәселелері қарастырылды.

1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кәсіпорындарды бәсекенің артуы,
өндірістік шығындардың жоғары болуына өткізу нарығының қысқаруы, әріптес
кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі, шикізат пен материалдар сипатталатын
жаңа ортаға көшірді.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі
және дамуы адам ресурстары және басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелді. Өндіріс
тиімділігі тұрақты экономикалық өсу және кәсіпорын дамуына, өндірілетін
өнімнің бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады. Өндіріс
сферасында кәсіпорынның дамуы тек оның өсуі арқылы емес, өзгеріссіз қызмет
масштабы арқылы да жүреді.
Кәсіпорынның өсуі - бұл негізінен кәсірорын көлемінің артуы және
өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар
санының артуы). Даму деген – шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі және
жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия
және техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру. 5

Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - әлемдік сапа деңгейінде бәсекеге
қабілетті өнім өндіретін кәсіпорын қалыптастыру, ол үшін өндіріс
жұмысшылары және акционерлердің жеке ынталарын тудыру қажет. Сонымен қатар
жабдықтаушылар мен тұтынушылардың жоғары талаптарын ескеру қажет.
Осы өндірістің экономикалық тиімділігі мәселесі бойынша әр экономист
ғалымдар өз пікір- тұжырымдамаларын ұсынған.
Кейбіреулер еңбек өндірісінің өсуі немесе бір өнімді шығаруда –ең аз
еңбек шығындары деп есептейді. Басқаларының ойынша - өнімнің немесе еңбек
шығындарының нәтиже сандарының қатынасы немесе соңғы нәтижеге жету үшін
қаншалықты шығын кеткенін көрсетеді.
Ғаламды өндіріс тиімділігі жұмыс уақытының үнемділік заңын
сипаттайды. К. Маркс былай деген “уақыт үнемі өндірістің әр салаларына
жұмыс уақытының жоспарлы үлестірілуі сияқты, ұжымдық өндіріс негізіндегі ең
басты экономикалық заңдылық болып қалуда” 7. Өнім бірлігіне еңбек
шығынының төмендеуі – жұмыс уақытын үнемдеу заңының мәні болып табылады.
Л.Э. Кунельскийдің тұжырымдауынша, өндіріс тиімділігі дегеніміз –ең
аз шығын шығара отырып үлкен нәтижелерге жету әрекеттілігі, нәтижелілігі
8. Ал М.Н. Тимохинның айтуынша, өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі – бұл
оның барлық обьективті байланыстары мен үрдістерінің нәтижелілігін
көрсететін күрделі котегория 9.
А.П. Вавилов, А.И. Демичевтердің пікірінше, өнеркәсіптік өндірістің
тиімділігі дегеніміз – қаржы, еңбек және материалдық ресурстардың
салыстырмалы төмен шығындары арқылы жеке кәсіпорындар, салалар, жалпы
индустрияның жеткен ең жоғары нәтижелері.
Н.Уоол, Л.Маркузе, Д. Лайну бойынша тиімділік – ресурстардың тиімді
пайдалану. Ол көптеген әдістермен есептесе алады, ең кеңінен
- жұмыс күшін пайдалану тиімділігі: өнімділік (бір жұмысшыға өнім
өндіру);
- өндірістің тиімділігі: өндірістік ысырап - өндіріс барысындағы
қалдықтар пайызы;
- қаржылық тиімділік: активтердің айналымдығы (кәсіпорын активтері
нәтижесінде қамтамасыз етілген сату көлемі) 10.
Профессор Н.Қ. Мамыров атап өткендей, тиімділік – жалпы алғанда
шығындар мен нәтижелердің қатынасы 11. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін
талдау барысында оның техникалық (технологиялық) және экономикалық деп
ажыратады. Егер берілген өндіріс технологиясымен (әдісімен) тұрақты өнім
көлемін өндіргенде өнім өндіруең көп, ал ресурстарының шығындары ең аз,
онда өндірістік тиімділік технологиялық тиімді деп саналады. Экономикалық
тиімділікке жету өндіріс үрдісінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің
баламалық құнын минималдаумен байланысты. Осының негізінде кәсіпорын
өндірістің технологиялық тиімді әдістерін таңдайды.
Өндіріс тиімділігі материалдық құндылықтардың өндіріс үрдісіне
жататын, экономикалық жүйенің нақты қызметінің экономикалық тиімділігінің
нақты құрамдас бөлігі. Барлық мемлекет шеңберінде қарастырғанда өндіріс
тиімділігі қоғамдық еңбек өнімділігімен аталады.
Экономикалық тиімділік экономикалық жүйенің әр деңгейінде пайдалы
соңғы нәтиженің пайдаланылған ресурстар көлеміне қатынасы ретінде, еңбек
өнімділігі, қор қайтымдылығы, табыстылық, шығындардың қайтарымдылығы және
т.б көмегімен өлшенеді.
Біздің ойымызша, өнеркәсіптік өндірістің экономикалық тиімділігі –
кәсіпорын әзірлеген стратегияға тәуелді экономикалық категория. Ол
стратегия кәсіпорынның тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
қысқа, орта және ұзақ мерзімді нәтижелерге сүйенеді. Сонымен қатар
өндірістің экономикалық тиімділігі нарықты экномиканың шешімді
категориясына жатады. Барлық түрде экономикалық өндіріс тиімділігі екі
мөлшердің қатынасын көрсетеді – ол шаруашылық қызмет нәтижесі және өндіру
шығындары. Ең басты - нарықты қызметтің нәтижесі, ол салынған капиталдан
максималды табыс алу. Табыс мен шығындардың қатынасы. Өндіріс тиімділігін
көтерудің қолайлы жолы нарықта.
Өндіріс тиімділігі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесімен анықталып,
ұйымдастыру, басқару қызметінің деңгейін көрсетеді 14. Сондықтан оны
арттыру негізгі мақсат бұл мына шаралар арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновоция;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Өндірістің тиімділігі өндірістік шығындарды төмендетуге тәуелді.
Кәсіпорын оларды төмендетудің арнайы бағдарламасын әзірлеуі қажет. Оның
жүзеге асуы мынаны көздейді 15.
- өндіріс үрдісінің барлық кезеңдерінде материал, еңбек және
қаржы ресурстарының жүйелі үнемін жүзеге асыру ;
- төмендетілуі тиіс шығындардың түрін талдау; бірнеше шығындар
түрінің есебін жүргізіп, олардың төмендетілуіне бақылау
жасау;
- жұмысшылардан үнемдеу ұсыныстарын алу;
- шығындардың әр элементінің жағдайын жүйелі бақылау;
- ұсынылған жаңа әдістерді әзірлеу, олардың енгізілу және
сақталуын бақылау;
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін
басқару мен араласудың нәтижесі. Төменде келтірілген шарттардың кез келгені
орындалатын болса, онда өнімділік өседі:
1) өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2) өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3) өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады;
4) өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді;
5) өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Осылайша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру әр кәсіпорын
үшін маңызды мақсат болып табылады. Ол мақсаттың орындалуы әр – түрлі
факторларға байланысты. Оларды келесі бөлімшеден кеңірек қарастырамыз.

1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар
Өндіріс
тиімділігін басқару – оның тәуелді болатын факторларын мақсатты әсер ету.
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижелері, өндіріс тиімділігін арттыру
факторларның мағынасын менеджерлер қаншалықты дұрыс бағалағандығымен
анықталады.
Өндіріс тиімділігінің факторлары - өндіріс нәтижелеріне және
шығындарына әсер ететін жағдайлар 13. Олар келесілер:
- ҒТП – тің жеделдеуі, ең алдымен, кәсіпорынға бәсекелестік күресте
төтеп беріп, сапаның жаңа деңгейіне шығуға
мүмкіндік беретін жаңа жетістіктерді игеру;
- өндірісті құрылымдық және ұйымдастырушылық қайта құру,
мамандану және кооперацияның оңтайлы жүйесі;
- басқару әдістері мен жүйесін жетілдіру;
- өндірістің жетілдіруі және дамуының әлеуметтік механизмдерін
белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті
ұйымдастыруды жетілдіру;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалану.
Факторлардың маңыздылары және маңыздылығы төмені, обьективті
(материалды) және субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа және
ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне әсер ету сипатына
қарай ішкі және сыртқы орта факторлары деп бөлінеді. 1 қосымшада өндіріс
тиімділігіне әсер етуші факторлардың жіктелуі көрсетілген.
Ішкі орта факторларына кәсіпорын өзінің алдына қойған мақсаттары мен
міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік және
ұйымдық құрылымдар, технология, басқару деңгейі және шешім қабылдау
әдістері, персонал, оның арнайы және технологиялық білімдері, корпоративтік
мәдениет және т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі және негізі емес болып
бөлінеді. Негізгілеріне өндірістік және өндірістік емес факторлар жатады.
Негізгі еместеріне тиімділік көрсеткіштері мәнімен тікелей байланысты емес,
бірақ кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер ететін факторлар жатады. Мысалы,
шаруашылық, қаржы және технологиялық тәртіптің бұзылуы. Бәсекелестік
артықшылық тарапынан ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мәдениет
саналады.
Көптеген кәсіпорындар жабдықтаушылармен тығыз әріптестік орнату
арқылы өнім сапасын арттырып, үнем жасап, жаңа нарықтарға жедел шығуға
мүмкіндік алуда. Бәсекеде жеңіп шығу үшін тұтынушыларға көп көңіл бөліп,
оларды тарту және ұстап қалудың жаңа әдістерін ойлап табу қажет. Еңбек
нарығы кәсіпорынға жұмысқа алынуы мүмкін адамдар құрайтындықтан, олардың
біліктілік деңгейінің жоғары болуы тиімділікті арттыруға тікелей әсер
етеді.
Қорытындылай айтқанда, өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру
әр факторды жекелей есепке алу ғана емес, оларды өзара толықтыру және
оңтайлы сәйкестендірудің әдістерін табуды талап етеді.
Осыны жүзеге асырудың нақты дәлелі болып өндірістің тиімділігін
бағалаудың экономикалық көрсеткіштері табылады.

1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау
көрсеткіштері
Экономикалық тиімділік деңгейі екі өлшем - экономикалық тиім (нәтиже)
және өндіріс шығындарын салыстыру арқылы айқындалады. Экономикалық тиім
көрсеткіштері қандай шығындар және ресурстар құнымен экономикалық нәтиже
алынғанын көрсетеді.
Экономикалық тиімділік жалпы (абсалютті) және салыстырмалы деп
ажыратылады 16.
Жалпы тиімділік шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде (сала,
кәсіпорын, ұйым, капиталды құрылыс объектісі) анықталып, тиімділіктің жалпы
шамасын анықтайды.
Салыстырмалы тиімділік - белгілі-бір өндірістік-шаруашылық міндетті
шешу үшін екі немесе бірнеше нұсқадағы технико-экономикалық көрсеткіштерді
салыстыру арқылы есептеледі. Бұлұтымды нұсқаны таңдау, оны
басқалармен салыстырғанда технико-экономикалық , әлеуметтік және
прогрессивті артықшылықтарын анықтау үшін пайдаланылады. Салыстырмалы
тиімділікті қарастырғанда ең бастапқы кезеңі - негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштерді салыстыру болып табылады: капитал салымдары, өзіндік құн
және табыс, еңбек өнімділігі және қор сиымдылығы, материалдарды пайдалану
көрсеткіштері және т.б. Бірнеше нұсқаларды осы көптеген көрсеткіштер арқылы
салыстыра келе кәсіпорын экономикалық тиімдісін таңдайды.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпы шамасын анықтайтын
көрсеткіштерге кеңірек тоқталайық.
Өндірістің экономикалық тиімділігін анықтағанда экономикалық нэтиже
еңбек, материал шығындарымен, өндірістік қорларымен (негізгі және айналым),
капитал салымдарымен және табиғат ресурстарымен сәйкестендіріледі14,15.
Өндірістің экономикалық тиімділігі мына көрсеткіштер арқылы
айқындалады:
1. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігі (қор қайтарымы
және қор сыйымдылығы)
2. Инвестициялардың тиімділігі ( капитал қайтарымы
және капитал сыйымдылығы)
3. Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі ( еңбек
өнімділігі, еңбек сыйымдылығы)
4. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігі
(материал қайтарымы, материал сыйымдылығы)
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігі ( пайдалылық )
Қор қайтарымы - 1 теңге өндірістік қорларға есептегендегі
өндірілген өнім құнын көрсетеді.

Fқ =Dn F (1)
Ол өнімді өткізуден түскен табыстың ( Б ) негізгі өндірістік қорлардың
жылдық орташа құнына (Ғ) қатынасымен анықталады.
Қор қайтарымын анықтағанда өнім көлемі құндық (өнімнің кең
номенклатурасын шығаратын кәсіпорындарда), заттай және шартты (тек бір ғана
өнім түрін өндіретін кәсіпорындарда) өлшеммен есептелуі мүмкін.
Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағының артуы қор
қайтарымына оң әсерін тигізеді.
Қор қайтарымына кері көрсеткіш қор сыйымдылығы - өнім бірлігіне
санағандағы өндірістік қорларды
fc=1fқ немесе fc=Ғ DN
(2)
2. Капитал салудың қайтарымы мына формуламен анықталады:
Кқ= QК
(3)
Мұндағы: Кқ - капитал қайтарымы
Q – капитал салымы нәтижесінде өнім көлемінің өсімі
К –капитал салымы
Капитал сыйымдылығы - өнім көлемінің бірлігінің өсіміне қажетті
негізгі қорларды құру үшін жұмсалған капитал
салымдарын көрсетеді, капитал қайтарымына кері шама:
Кс=К Q
(4)
3. Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші - бір жұмыс істеушіге
шаққандағы жылдық орташа өндірілген өнім көлемі болып табылады. Оның шамасы
бір жұмысшыға шаққандағы орташа өндірілген өнім мен жұмыс істеушілер
құрамындағы жұмысшылардың үлес салмағына байланысты.
Бұл тәуелділік мына формуламен көрсетіледі:
Wо= DN *r R*r = Dr * rR
(5)
Мұндағы: R - жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны;
г - жұмысшылардың тізімдік орташа саны;
DN r - бір жұмысшыға шаққандағы жылдық орташа
өндірілген өнім;
г R - жұмыс істеушілер құрамындағы
жұмысшылардың
үлес салмағы;
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруіне экстенсивті және
интенсивті себептер әсер етеді. Экстенсивті себептерге жұмыс уақытының
қорын пайдалануға, ал интенсивтіге - уақыт бірлігіндегі еңбек өнімділігіне,
яғни орташа сағаттық өнім өндіруге әсер ететін факторлар жатады. Материал
сыйымдылығы - өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды бағыты, 1 теңге
тауарлық өнімді өндіру үшін қанша материалдық ресурстар шығындары
жұмсалатынын көрсетеді. Ол материал қайтарымына кері шама болғандықтан
былай анықталады:

Мс= Мқұны DN
(9)
Өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығындар үлесі -материалдық
шығындар сомасының (Мқұны) өндірілген өнімнің толық өзіндік құнына (С)
қатынасы. Осы көрсеткіштің динамикасы өнімнің материалдық сыйымдылығының
өзгеруін көрсетеді.
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігін
көрсететін пайдалылық көрсеткіштерін бірнеше топтарға біріктіруге болады:
1) өндіріс шғындарының өтімділігі көрсеткіштері. Өндірістік
қызметтің пайдалылығы (шығындардың өтімділігі) жалпы (ӨСТТ)
немесе таза табыстың (ТТ) өткізілген өнім бойынша шығынға
қатынасы (Шс):
Rз= ӨСТТШс немесе Rз = ТТШс
(10)
ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ - таза табыс;
Шс - өткізілген өнім бойынша шығын;
Бұл көрсеткіш өнімді өндіру және өткізуге кеткен
шығындардың әр теңгесінен кәсіпорын қанша пайда табатынын
көрсетеді. Оны кәсіпорын бойынша жалпы немесе бөлек
бөлімшелер, жеке өнім түрі бойынша есептеуге болады.
2) сатылымның көрсеткіштері
Сатылымның пайдалылығы (айналым) - өнімді сатудан түскен
табыстың немесе таза табыстың түсімге қатынасы (В):
Rрп= ӨСТТТ немесе Rрп = ТТ Т
(11)
ӨСТТ- өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ- таза табыс;
Т- түсім;
Осылайша анықталған көрсеткіш, 1 теңге сатылымнан кәсіпорын қанша
пайда табатынын көрсетіп, кәсіпорын бойынша және өнім түрі бойынша жеке
есептеледі. Сатылымның пайдалылығы деңгейіне өткізілген өнімнің құрлымының,
оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларының өзгерісі ықпал жасайды.
3) капиталдың табыстылығы
Капиталдың табыстылығы - баланстық, жалпы, таза табыстың
жалпы инвестицияланған жалпы капиталға (КL) немесе оның жеке
бөліктері: меншіктік, қарыз, негізгі, айналым,
өндірістік капиталдардың орташа жылдық құнына қатынасы. Формуласы былай
бейнеленеді:
Rк=БП КL; Rк =Прп КL; Rк =ЧП
КL (12)
БП, Прп, ЧП - баланстық, жалпы, таза табыс;
КL - активтер
4) Өнімнің пайдалылығы (Rп) - өнімді сатудан
түскен табыстың (DN) толық өзіндік қ9нға (С) қатынасы:
Rп = DN C
(13)
Мұндағы: ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
С - толық өзіндік құн

Оларды дұрыс есептей білу, әртүрлі себептердің олардың деңгейінің
өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін
ашуға, табылған кемшіліктерді жою туралы ұсыныс жасауға, оның қаржылық
жағдайының жақсарып, бекінуіне мүмкіндік береді.

2. ЖАСИ ЖШС– НЫҢ ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 ЖАСИ ЖШС– ның технико – экономикалық сипаттамасы
ЖАСИ ЖШС картон мен қағаз шығару мақсатымен 2002 жылы 10 ақпанда
ашылды. Ұйым құқықты заңды тұлға болып табылады. Серіктестік ҚР – ның
Азаматтық Кодексі нормасы, ЖШС заңы, жарғысы ұйымдастырушы құжаттар және
басқа да заңды актілер негізінде жұмысын жүргізеді.
ЖАСИ ЖШС – гі бірінші мемлекеттік тіркеу күні 10.02.2002 жыл.
Серіктестік иелері Үсенбаев Б.Р, Кокенов Т.Б, Балотин Н.В басқару төрағасы
Үсенбаев Б. Р. басты қызмет түрі қағаз, картон және қағаздан жасалған
өнімдер шығару.
Хабарланған жарғылық қор ұйымы 80 мың теңге, ұйымдастырушылар
арасында келесі түрдей бөлінеді.
Басты қызметі тұтынушылар (заңды және жеке тұлғалар) сұраныстарын
қамтамасыз ету болып табылады. Атап айтқанда, республика халқын шетелдік
өнімдердің сапасынан кем түспейтін жоғары сапалы картон және қағаз
өнімдерімен жабдықтау, бизнесті ұйымдастыру, сонымен қатар нарықта өз орнын
кеңейту мен нығайту. Қазіргі уақытта қалыпты және ұзақ уақытты экономикалық
өсу үшін жағдай жасалып жатыр.
Ол үшін мынандай қызметтер жүзеге асырылуы қажет:
1. Гофрокартон мен қағаз шығаратын зауытты ұйымдастыру;
2. Қағаз өнімдері (дәптерлер, альбомдар) шығару үшін монтажды
жабдықтар сатып алу;
3. Айналым қаражат қорын үлесімді қалыптастыру;
4. Нарықта тиімді әдіс жасау және маркетинг жүйесін өрлету;
5. Шығаратын өнім түрлерін көбейту, жаңа әртүрлі картон мен қағаздан
жасалған өнімдерді меңгеру.
Келесідей өнім түрлерін шығаруды жоспарлауда:
- Офсеттік және жазатын қағаздар шығару;
- Этикеткалық қағаздар шығару;
- Гофрокартон қабаты үшін, гофрокартон мен гофротара шығыру;
- Сұр картон мен сұр қағаздар шығару.
Оның мақсаты ЖАСИ ЖШС – гі гофрокартон мен гофротарға 3 түрлі
флексотаңба басылынған өнімді шығаруға жаңа жүйе алынуы.
Қазақстан Республикасында 2005 – 2006 жылдары экономикада өзгерістер
байқалып жатыр, көбінесе тамақ өндірісі өсті, олар басты Қазақстанда
гофрокартонды сұраушылары болып келеді.
Жалпы сипаттамасы мен өндірістік технологиясын қарастырып, ЖАСИ ЖШС
– ның қызметінің экономикалық сипаттамасын беру үшін оның технико –
экономикалық көрсеткіштерін қарастырайық.
ЖАСИ ЖШС – гі өндіруші және басқарушы, осы жүйе қызметінде үлкен
тәжірибелі қызметкерлер жұмыс істейді. Одан басқа Ресей, Беларусия және
Қытай елінен технолгтар мен мамандар шақырылған.
Қазіргі уақытта Қордай аудандық әкімшілікпен тоқтап қалған өндірісті
қайта жұмыс істеу, қалпына келтіруге қызығуда, өйткені көп жаңа жұмыс
орындары ашылады. Кіші қалалар мен ауылды жерлерде рентабельді өндіріс
Қазақстан экономикасының өсуіне ең бір басты шарт болып келеді. Қазіргі
нарықтық экономика жағдайындағы кез келген жұмыс істейтін кәсіпорын өз
қызметі барысында өнім өндіруді, оны өткізуді бірнеше жылдарға маркетинг
стратегия бойынша алдын-ала болжауы шарт. Ол ұзақ мерзімдік жоспарлардың
бағғытттарын жүзеге асырудың бірден-бір жолы. Өндірістік тиімділігті
анықтау барысы көбінесе нарық сұранысына тәуелді, сонымен бірге мемлекеттік
тапсырыстар, мемлекеттің саясаты тағы әсер ететіні айғақ Кәсіпорын
шығыны өнім көлемі мен оны өткізу көлемі теңескен жағдайда, өнім көлемі
және өндірістің оң тиімді деңгейі анықталады. кәсіпорынның өнім өндіру
құрылымының өзгеруі көптеген экономикалық көрсеткіштерді өзгертеді, яғни
рентабелдік, таза табыс, құндық түрдегі өндірілген өнім көлемі, материал
сыйымдылық және т.б.

Кез келген кәсіпорын өнім өндіргенде шикізат пен материалдарды, ресурстарды
нғұрлым аз пайдаланып, соғырлұм өзіндік құны аз өнім алуға тырысады. Оған
жетудің бірден-бір жолы ол жоғары технология мен техниканы, қолда бар
материалдық ресурстарды тиімді пайдалана отырып, өнім өндіру, бір
ескертетініміз шикізатты аз пайдалануымыз қажет деп, өнім сапасын әсте
естен шығармауымыз қажет. Осының нәтижесінде өндіріс факторларын тиімді
үйлестіре отырып, өндірілген өнім бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізеді.

Төмендегі 1-кестеде соңғы екі жылдағы кәсіпорынның қызметін
сипаттайтын технико-экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама берілген.
1 -кесте - ЖАСИ ЖШС –ның технико – экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Өлшем 2005 2006 Ауытқуы %-бен
бірлігі (+;-)
1 2 3 4 5 6
Өнімді өткізуден түскен мың. тг
табыс(ӨӨТТ) 74768 280707 205939 375,4
Сатылған өнімнің өзіндік құнымың. тг 72808 278428 20562 382,4
Жалпы табыс мың. тг 1960 2279 319 116,3
Кезең шығындары мың. тг 2498 3036 538 121,5
Негізгі қызметтен түскен мың. тг (-538) (-757) -1295 140,7
табыс
Активтерден орташа құны мың. тг 4213 14510 10297 344,4
Негізгі қорлардың орташа құнымың. тг 2666 3854,5 1188,5 144,6
Өнеркәсіптік өндірістік
персонал саны соның ішінде: 38 48 10 126,3
- жұмысшылар адам 23 35 12 152,2
- жұмыскерлер 15 13 -2 86,6
Еңбекақы қоры мың.тг 2637 5027 2390 191
Орташа айлық еңбекақы мың тг 69,4 104,9 35,5 151,2
Қор қайтарымдылығы теңге 28,1 72,825 44,73 259,2
Қор сыйымдылығы теңге 0,04 0,014 -0,022 -35
Материал қайтарымдылығы теңге 1,092 1,271 0,18 116,4
Материал сыйымдылығы теңге 0,916 0,787 -0,13 85,9

Ескертпе – ЖАСИ ЖШС – ның мәліметтері негізінде есептелді

Бұл кестеден көріп отырғанымыздай екі жыл бойынша көрсеткіштер
салыстырылған. Ол 2005 – 2006 жылдар аралығындағы көрсеткіштер. Бұлар нақты
құжаттардан алынған, яғни ЖАСИ ЖШС 2005 – 2006 жылдар бойынша,
бухгалтерлік балансы мен оның қосымшалары. Енді кестені талдауға толығырақ
кіріссек: 1- ші кесте бойынша есепті жылы 2005 ж. ӨӨТТ – сы 74768 мың
теңгені құраса 2006 ж. ол 205939 мың теңгеге артқанын көреміз. Осы мерзім
арасында кәсіпорынның тұтынушылар қатары (клиентурасы) кеңейді, бұл өнім
өндіру көлемінің артуымен түсіндіріледі. Активтердің жылдық орташа құны
10297 мың. тг артқан, оған негізгі қорлардың орташа жылдық құнының 1188,5
мың. тг артуы да өз әсерін тигізді. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын орташа
алғанда ӨӨТТ – тың 97 – 98% құрайды. Жалпы табыс екі жылы да болғанмен
өткен жыл зияндары және салық төлемдерін төлегеннен кейін, екі жылда
зиянмен аяқталған. Кәсіпорын технико – экономикалық көрсеткіші, оның
нарықтағы белсенділігі мен сенімділігінің маңызды сипаттамасы болып
табылады.
Гофрокартон мен қағаз шығаратын ЖАСИ ЖШС – ның келесідей
басымдықтары бар:
- Республикада қағаз шығаратын кәсіпорын;
- Импорталмастыратын өнімдер шығару;
- Қазіргі заман менеджменті мен маркетинг әдістері енгізіліп
қолданылуда;
- Қызметкерлерді жаңа жүйемен оқыту.
Қағаз өндіруші кәсіпорын жоғары технологиямен жабдықталған. Қазақстан
елінде жоғары технологиямен жабдықталған, қағаз өндіретін бұдан басқа
кәсіпорындар жоқ деуге болады.
Барлық жұмыскерлер мен қызметкерлер арнайы оқытылады. Құрал
жабдықтаушылар оқытып, үйретуге арнайы өз қызметкерлерін жібереді. Қазіргі
уақытта 48 адам жұмыс істейді. Жоспарлы уақытта 125 адамға дейін жұмыс орны
ашылғалы жатыр. Ауылды жерлерде жұмыс орнын табу өте қиын, сондықтан да осы
аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.
Өндірілген өнім көлемінің артуына байланысты олардың орташа еңбек ақысы
35,5 мың тг. (151,2% - ға) артқан, сәйкесінше еңбекақы қоры 2390 мың
теңгеге (191% - ға) артқан.
Нарықтық ортада кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы зор.
Бұл кәсіпорынның жұмысшылар коммерциялық серіктестер және басқа да
контрагенттер алдында өзінің өндірістік коммерциялық қызметінің нәтижесі
үшін толық жауапкершілікті блуымен байланысты.
Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымын талдау – кәсіпорынның
барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті арту немесе
кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді 20.
2 -кесте – ЖАСИ ЖШС –ның активтерінің құрамы мен құрылымы (мың. тг)
Көрсеткіштер 2004ж. 2005 ж. өзгерістер Құрылымды
қ
өзге-ріст
ер
(+; -)
мың. үлесі мың. тг үлесі мың. тг үлесі
тг %бен % бен %бен
Активтер құны4331 100 18622 100 14291 429,9 Х
оның ішінде:
Ұзақ мерзімді2694 62,2 5037 27,0 2343 87,0 -35,2
активтер
а)негізгі 2694 62,2 5037 27,0 2343 87,0 -35,2
құралдар
Ағымдағы 1637 37,8 13585 73,0 11948 729,9 35,2
активтер
а)өндірістік 1292 29,9 9981 53,6 8689 672,5 23,7
қорлар
б)дебиторлық 291 6,7 2526 13,6 2235 768,0 6,9
борыштар
в)ақша 54 1,2 1078 5,8 1024 1896 4,6
қаражаттары
Өндірістік 3986 92,0 150,18 80,6 11032 276,8 -11,4
әлеует

*Ескертпе – ЖАСИ ЖШС – ның мәліметтері негізінде есептелді
Жоғарыда келтірілген 2-кесте мәліметтеріне талдау жасайтын болсақ,
2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда активтер құны 14291 мың. теңгеге
артқан. Активтер құнындағы ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар) үлесі
2005 ж.- 62,2 % болса, 2006 ж. 27 % құрап, 35,2 пунктке төмендеді. Бірақ
негізгі құралдар құны 2343 мың теңгеге артып отыр: 2005ж. 145 мың тг.,
2006ж. 853 мың тг. құрал – жабдықтары енгізілді. Ал олардың үлесінің
төмендеуі жалпы активтер құнының 4 еседен аса артқанымен түсіндіріледі.
Ағымдық активтердің актив құнындағы үлесі 2005ж. – 37,8 %, 2006ж. – 73
% болып 35,2 пунктке артты. Оның себебі: материалдар құнының 8689 мың тг,
дебиторлық борыштардың 2235 мың тг., ақша қаражаттарының 1024 мың тг.
артуы. Жалпы ағымдық активтер 11948 мың тг. артқан. Оның ішінде тауарлық
материалдық қорлардың үлесі ең жоғары 2005ж. – 78,9 % (12921637), 2006ж. –
73,5 % (998113585), олардың құны 8689 мың тг. артқан. 2005 – 2006 жж. өнім
өндіру көлемінің артуы салдарынан шикізат – материалдарға деген
қажеттіліктің артуымен түсіндіріледі.
Дайын өнім қалдығы екі есепті жылы да болмаған, жыл аяғына дейін
өндірілген өнім көлемі толық өткізіліп отырған. Ақша қаражаттарының үлесі
(айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенті) 2005 ж. – 3,3% - ға
(541637). 2006 ж. – 7,9% - ға (107813585) тең болады. Осы аспект
дебиторлық борыштардың күрт өсуіне өз әсерін тигізді. Жалпы ақша
қаражаттары және өндірістік қорлардың артуы тартылған қаржы қаражаттарының
көп бөлігінің осы айналым активтеріне салынғанымен түсіндіріледі.
ЖАСИ ЖШС- ның өндірістік потенциалының құны (қорлар мен өндірістік
қорлар немесе материалдар) 2006 ж. 11032 мың тг. артты, жалпы өндірістік
потенциалдың құны өндірістік қызметі үшін оңға бастаушы күштердің бірі.
Кәсіпорынның мүлкінің қалыптасуы өзіндік және қарызға алынған мүлік
есебінен жүргізілуі мүмкін 20. ЖАСИ ЖШС – ның тұтыну жоспары бойынша
келесідей өнім түрін шығаруды ойластыруда:
- Графикалық түсқағаздар;
- Коробкалық картондар (хром- эрзац)
- Жоғары сапалы үш қабатты сүр және ақ гофрокартондар;
- Әр көлемді үш түсті флексотаңба басылымды гофротарлар;
- Дәптерлі өнімдер;
Зауыт гофрокартон өнімдерін Цзиньмальмаш (КНР) компаниясынан
алынған технологиялар негізінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.