Паскаль тілінің негізі

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. ПАСКАЛЬ ТІЛІНІҢ НЕГІЗІ
1.1. Паскаль тілінің алфавиті.Деректер типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Стандартты типтердің сипатталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3. Стандарт функциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.4. Паскаль тіліндегі программаның негізгі құрылымы ... ... ... ... ...16

ІІ. ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕР
2.1.Массив ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Жиынға қолданылатын операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3. Жазулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.4. Файл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37

Кіріспе

Компьютерге түсінікті командалар тізбегі арқылы жазылған алгоритм – программа деп, ал программа құру процесі программалау деп аталады.
Программалау тілі – ЭЕМ-де шешілетін әртүрлі есептердің программасын компьютерге түсінікті формада жазу тәсілі болып табылады.
Программалау тілдері жоғарғы және төменгі деңгейлі тілдер болып бөлінеді. Қолданбалы мазмұнды есептерді шешуге бағытталған, командалардың мол жиынтығынан тұратын табиғи тілге ұқсас прогрммалау тілі – жоғарғы деңгейлі программалау тілі деп аталады. Қазіргі кезде олардың бірнеше түрі бар.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдерінің бірі – Паскаль тілі. Оның алғашқы вариантын 1971 ж. Швейцария ғалымы Никлаус Вирт жарыққа шығарған болатын. Автор атақты француз математигі Блез Паскальдың (1623-1662 ж) құрметіне жаңа программалау тіліне оның атын берді. Паскаль тілі оқып үйренуге жеңіл, алгоритм құрылымы сақталған, қолданушыға ыңғайлы тіл болып қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген күрделі есептерді шешу үшін қолданылатын қуатты программалау тілі болып табылады.
Паскаль тілінің бірнеше баламалары бар. Қазіргі кезде кең қолданылатыны – Турбо Паскаль7.0 баламасы. Кез-келген Паскаль программа жеке атынан және .pas кеңейтілуінен тұратын текстік файл болып табылады. Паскаль тілінде құрылған программаны мәшинелік тілге аудару үшін компилятор қолданылады. Турбо Паскаль жүйесі ТР бумасында жазылады. Программаны жүктеу файлы: turbo.exe, ол әдетте BIN ішкі бумасында орналасады (мысал: C:\TP\BIN\ turbo.exe)
Паскальдағы кез-келген деректер, яғни айнымалылар, тұрақтылар, функция мәндері және өрнектер, өздерінің типтері арқылы сипатталады. Тип аталған объектінің қабылдайтын мәндерінің жиынын және деректердің компьютер жадысында ішкі өрнектелу форматын анықтайды.
Көптеген программалау тілдерінде, сонымен қатар Паскальда программада
қолданылатын шамалар жөніндегі барлық ақпарат программаның сипаттау бөлімінде міндетті түрде көрсетілуі қажет. Сипаттау бөлімдері төмендегідей бөлімдерден тұрады:
1. Таңбалар бөлімі
2. Тұрақтылар бөлімі
3. Типтер бөлімі
4. Айнгымалылар бөлімі
5. Процедура мен функциялар бөлімі

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Климов Ю.С., Касаткин А.И., Мороз С.М. Программирование в среде Turbo Pascal 6.0.-Минск: Высшая школа, 1992.-158 б.
2. Васильев П.П. Турбо Паскаль − мой друг: М.: Компьютер, ЮНИТИ, 1995.-
3. Зуев Е.А. Язык программирования Turbo Pascal 6.0-М.: Унитех, 1992.-298
4. Мизрохи. Turbo Pascal и объектно-ориентированное программирование.-М.: Финансы и статистика, 1992.-185 б.
5. Справочник по процедурам и функциям Borland Pascal with Objects 7.0 – Киев: «Диалектика», 1993.-272 б.
6. Фаронов В.В. Программирование на персональных ЭВМ в среде Турбо паскаль.-М.: Изд-во МГТУ, 1990.-580 б.
7. Бөрібаев Б. Нақысбаев Б. Мадиярова Г. «Информатика және есептеуіш техника негіздері» Алматы «мектеп» 2005.-34 б.
8. Фаронов В.В. Турбо Паскаль (в 3-х книгах). Кн.1. Основы Турбо Паскаля.-М.: Учебно-инженерный центр «МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК», 1992.-304 б.
9. Фаронов В.В. Турбо Паскаль (в 3-х книгах). Кн.3. Практика программирования. Часть 1.-М.: Учебно-инженерный центр «МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК», 1993.-256
10. Фаронов В.В. Турбо Паскаль (в 3-х книгах). Кн.3. Практика программирования. Часть 2.-М.: Учебно-инженерный центр «МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК», 1993.-304
11. Федоров А. Особенности программирования на Borland Pascal.-Киев: Диалектика, 1994.-144 б.
12. Хершель Р. Турбо Паскаль /2-е изд., перераб.-Вологда: МП «МИК», 1991.-342 б
13. Культин. Программирование в Turbo Pascal 7.0 и Delphi /2-е изд., перераб. и доп.-СПб.: БХВ-Петербург, 2002.-151 б.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ПАСКАЛЬ ТІЛІНІҢ НЕГІЗІ
1.1. Паскаль тілінің алфавиті.Деректер
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Стандартты типтердің
сипатталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..10
1.3. Стандарт
функциялар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
1.4. Паскаль тіліндегі программаның негізгі
құрылымы ... ... ... ... ...16
ІІ. ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕР

2.1.Массив ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2. Жиынға қолданылатын
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3.
Жазулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
2.4.
Файл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

Кіріспе

Компьютерге түсінікті командалар тізбегі арқылы жазылған алгоритм –
программа деп, ал программа құру процесі программалау деп аталады.
Программалау тілі – ЭЕМ-де шешілетін әртүрлі есептердің программасын
компьютерге түсінікті формада жазу тәсілі болып табылады.
Программалау тілдері жоғарғы және төменгі деңгейлі тілдер болып
бөлінеді. Қолданбалы мазмұнды есептерді шешуге бағытталған, командалардың
мол жиынтығынан тұратын табиғи тілге ұқсас прогрммалау тілі – жоғарғы
деңгейлі программалау тілі деп аталады. Қазіргі кезде олардың бірнеше түрі
бар.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдерінің бірі – Паскаль тілі. Оның
алғашқы вариантын 1971 ж. Швейцария ғалымы Никлаус Вирт жарыққа шығарған
болатын. Автор атақты француз математигі Блез Паскальдың (1623-1662 ж)
құрметіне жаңа программалау тіліне оның атын берді. Паскаль тілі оқып
үйренуге жеңіл, алгоритм құрылымы сақталған, қолданушыға ыңғайлы тіл болып
қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген күрделі есептерді шешу үшін
қолданылатын қуатты программалау тілі болып табылады.
Паскаль тілінің бірнеше баламалары бар. Қазіргі кезде кең
қолданылатыны – Турбо Паскаль7.0 баламасы. Кез-келген Паскаль программа
жеке атынан және .pas кеңейтілуінен тұратын текстік файл болып табылады.
Паскаль тілінде құрылған программаны мәшинелік тілге аудару үшін компилятор
қолданылады. Турбо Паскаль жүйесі ТР бумасында жазылады. Программаны жүктеу
файлы: turbo.exe, ол әдетте BIN ішкі бумасында орналасады (мысал:
C:\TP\BIN\ turbo.exe)
Паскальдағы кез-келген деректер, яғни айнымалылар, тұрақтылар, функция
мәндері және өрнектер, өздерінің типтері арқылы сипатталады. Тип аталған
объектінің қабылдайтын мәндерінің жиынын және деректердің компьютер
жадысында ішкі өрнектелу форматын анықтайды.
Көптеген программалау тілдерінде, сонымен қатар Паскальда программада
қолданылатын шамалар жөніндегі барлық ақпарат программаның сипаттау
бөлімінде міндетті түрде көрсетілуі қажет. Сипаттау бөлімдері төмендегідей
бөлімдерден тұрады:
1. Таңбалар бөлімі
2. Тұрақтылар бөлімі
3. Типтер бөлімі
4. Айнгымалылар бөлімі
5. Процедура мен функциялар бөлімі

Паскаль тілінің негізі.
1.1. Паскаль тілінің алфавиті. Деректер типтері.
Барлық программалау тілдерінің өз алфавиті болады. Алфавит – программада
пайдаланылатын түрлі символдар (әріптер, цифрлар, таңбалар, белгілер).
1. Латын алфавитінің бас (A-Z) және кіші (a-z) әріптері және _ астын сызу
белгісі.
2. Араб цифрлары: 0 – 9
3. Арнайы символдар: а) арифметикалық операция белгілері: +, -, *,
б) қатынас операцияларының белгілері: =, (тең емес), , =, ,
=
в) тыныс белгілері: ; : . , ..
г) қосарлы символдар: {}, [], (), (* *), (. .)
д) меншіктеу белгісі: : =
е) символдар: @, $, #, ^
4. Қызметші сөздер: and, begin, if, then, else, end ...

Паскальдағы деректер типтері.
Паскальдағы кез-келген деректер, яғни айнымалылар, тұрақтылар, функция
мәндері және өрнектер, өздерінің типтері арқылы сипатталады. Тип аталған
объектінің қабылдайтын мәндерінің жиынын және деректердің компьютер
жадысында ішкі өрнектелу форматын анықтайды. Паскаль тілінде деректердің
төмендегідей типтері бар:
1. Стандарт жәй тип: бүтін (integer)
нақты (real)
логикалық (boolean)
процедуралық
символдық (char, string)
2. Стандарт емес жәй тип: санақты және шектеулі типтер
3. Құрылымдық тип: массив
жазу
жиын
файл
Бүтін және нақты сандардың integer және real-дан басқа бірнеше типтері
қолданылады. Олар төмендегі кестеде көрсетілген.

Типтің аты Сан аралығы Форматы (байт)
1. Өрнектердің бүтін типтері.
Shortint (қысқа бүтін) - 128 .. 127 1
Integer (бүтін) - 32768 .. 32767 2
Longint (ұзын бүтін) - 2147483648 .. 2147483647 4
Byte (байт) 0 .. 255 1
Word (сөз) 0 .. 65535 2
2. Деректердің нақты типтері.
Real 2.9 e – 39 .. 1.7 e38 6
Singlе 1.5 e – 45 .. 3.4 e38 4
Double 5.0 e – 324 .. 1.7 e308 8
Extended 3.4 e – 4932 .. 1.1 e4932 10
Comp - 9.2 e18 .. 9.2 e18 8

Char – мәні символ болатын айнымалы типі, жадыдан 1 байт орын алады.
String – символдар жолы, жадыдан max+1 орын алады. Мұндағы max – жолдағы
символдардың ең көп саны.
Boolean – логикалық тип, false (ақиқат) немесе true (жалған) екі мәннің
біреуін қабылдайды, жадыдан 1 байт орын алады.
Мәліметтер типтері
Программада пайданылатын мәліметтердің немесе шамалардың мәндері
паскаль тіліндегі алдын – ала келісілген типтердің біріне тән болуы тиіс.
Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп, олардың қабылдай алатын
мәндерінің және олармен орындауға болатын амалдардың жиынын анықтауды
айтады, яғни тип дегеніміз – шамалардың қабылдайтын мәндеріне берілетін
сипаттама.
Мәліметтердің әрбір типі тек өзіне ған сәйкес келетін операцияоар
жиынын орындата алады.Мысалы, 1 мен 2 мәндері бүтін сандар типіне жатады,
оларды қосуға, азайтуға, көбейтуге, бөлуге болады. Ал, IBM және PC
мәндері сөзтіркесі типіне жатады, бұларды біріктіріп жазуға ғана болады
(IBM PC) . Қосуға, азайтуға, көбейтуге, бөлуге болмайды. Кез келген
тұрақты айнымалы функция немесе өзіне тән бір типпен ғана сипатталады.
Паскаль тілінде шамалардың типін көрсету міндетті болып табылады. Сондықтан
программа алдында оның сипаттау бөлімінде пайдаланылатын барлық шама
атаулары және онң типтері көрсетілуі қажет.
Паскаль тілінде пайдаланылатын барлық типтер скалярлық және құрылымдақ
болып үлкен екі топқа бөлінеді. Скалярлық типке шамалардың стандартты типі
және жасанды тип жатады. Стандартты типтерге:
• Бүтін – integer
• Нақты – real
• Логикалық – boolean
• Тіркестік – (string)
Мәтіндік – (TEXT) тәрізді типтер жатады.
Құрылымдық типтегі жиымдар - ARRAY, жазбалар – RECORD, жиымдар – SET,
және файлдар – FILЕ түлеріне бөлінеді.
Бұлардан өзге типтер программаның типтерді сипаттау бөлігінде
анықталуы қажет. Тұрақты сандардың типін олардың сыртқы пішініне қарап – ақ
ажыратуға болады, ал айнымалылар мен функциялар типтьері программаның
сипаттау бөлімінде көрсетіледі.
Type тип аталуы = тип мәндері;
Типті осылай сипаттаудың синтаксистік диаграммасы:
Ал типтің өзін анықтайтын диаграмманы былай кескіндейді.
Логикалық шамалар екілік сандар жүйесіне сәйкес 1 және 0 деген
мәндерді ғана қабылдайды. Мұндағы 1 тексерілетін белглі бір шарттың -
логикалық тұжырымның орындалатынын, яғни ақиқат екенін, ал0 сол
шарттың орындалмайтынын, яғни жалған екенін көрсетеді. Бұл Бұл екі мән
программада ағылшын тіліндегі сәйкес true (1) және false (0) болып
жазылады.
Символдық шамалар апострофқа алынған бір символды ғана мән ретінде
қабылдай алады, мысалы, ‘R’, ‘L’ ‘%’ т.б. Бірақ әрбір таңбаны оның кодына
байланысты реттелген бүтін сандармен де өрнектеу мүмкіндігі бар.
Мәліметтердің қарапайым түрлерін типтер деп атау қалыптасқан.
Стандартты типтердің real түрінен өзгелері реттеоген деп аталады, өйткені
оларды бүтін ман арқылы өрнектей отырып, өсуі не кемуі бойынша реттеп
орналастыруға болады.
Стандартты типтер. Схемада көрсетілгендей Паскаль тілінде төмендегі
қарапайым типтер пайдаланылады:
• Бүтін типер – SHORTINT, INTEGER, LONGINT, BYTE, WORD;
• Нақты тип – REAL, SINGLE, DOUBLE, EXETENDED, COMP;
• Логикалық - BOOLEAN;
• Символдық - CHAR
• Саналатын тип;
• Ауқымды (диапазон) тип.
Бүтін сан түрдегі типтер. Паскаль тілінде бүтін шамалар үшін бес
стандартты тип пайдаланылады, олардың сипаттамасы төмендегі кестеде
көрсетілген.

Типі Мәндердің өзгеруі Ұзындығы, байт

BYTE 0 – 255 1

SHORYINT -127 - +127 1

INTEGER - 32768 - +32767 2

WORD 0 - 65535 2

LONGINT -2147483648 - 4
2147483647

Нақты сан түріндегі типтер. Ондық сандар бүтіні мен бөлшегін бөлетін
үтірі жылжымалы және тұрақты түрде жазылады. Үтірі тұрақты он сандар
кәдімгі үтір орнына математикадағыдай жазылады, бірақ үтір орнына нүкте
қойылады.
Мысалы, 25.48б -127.25, 0.67, -8.0. Үтір жылжымалы ондық сандар
жәрежелік көрсеткіші берілген экспоненциалды түрде жазылады, мысалы, -1.25
+ 12 (1,25* 1012), 1.3E-05 (1,3* 10-5) т.б.

Нақты сандар ауқымы мына кестеде көрсеілген.

Типі Ауқымы Мәнді цифрлар Өлшемі, байт

REAL -1.7·1038 – 1.7.1038 11-12 6
SINGLE -3.4·1038 - 13.4.10387-8 4
DOUBLE -1.7·10308 – 15-16 8
EXETENDED 1.7.10308 19-20 10
COMP -1.1·104932 – 19-20 8
1.1.104932
-2·1063-1 – 2.1063 +1

Логикалық типтегі(BOOLEAN) шамалар, негізгінен, екі мән қабылдайлы –
TRUE (ақиқат) және FALSE (жалған), олар компьютер жадында бір байт орын
алды.
Символдық типтегі (CHAR) шамалар мән ретінде тек бір таңбаны ғана
қабылдай алады. Мәннің символ екенін көрсету үшін оны апостроф ішіне алып
жазады. Мысалы, ‘a’, ‘h’, ‘5’ т.б.
Тіркестік типтер шамалар(STRING) апостроф ішіне алынған символдар
тізбегін қабылдайды. Мысалы, ‘компьютер’, ‘университет’ , ‘#7’ т.б.
Саналатын тип стандартты типке жатпайды, ол параметрлердің мәніне
сәйкес келетін атаулар тізімінен тұрады. Атаулар тізімі үтір арқылы
ажыратылып жай жақша ішіне жазылады. Мысалы:
Атау = (1-идентификатор, 2-идентификатор,... n-идентификатор );
Kinder = (‘дүйсенбі’, ‘сейсенбі’... ‘Жексенбі’);
Идентификаторлар орналасқан орны бойынша 0-ден бастап нөмірленеді. Бір
идентификатор тек бір ғана саналатын типті көрсетеді.
Диапазондық немесе ауқымдық тип. Мұнда көрсетілетін шама қабылдай
алатынмәннің алғашқысы (ең кіші) мен соңғы (ең үлкен) екі нүкте арқылы
бөлініп көрсетіледі.
Мысалы:
Атау =алғашқы мән ..соңғы мән;

Программада мынадай шамалар кездесуі мүмкін:
Apta _ kunderi = 1..7; aj _ kunderi = 1..31;
Бұл типтегі шамалар көрсетілген алғашқы және соңғы мәнге дейінгі
немесе олрадың арасында жататын кез келген бөлігін пайдалана алады.

1.2. Стандартты типтердің сипатталуы

Шамаларға қолданылатын амалдар олардың типтеріне байланысты болады.
Бүтін сан түріндегі тип. Бүтін типтегімәндерді қабылдайтын атаулар
былай сипатталады:
атау1, атау2, ... ,атауп:тип;
Мұнда тип орнында бүтін типті көрсететін түйінді сөздің бірі жазылады.
Мысалы, integer, bute, ...
Бүтін типке мынадай амалдар қолданылады: +,-, *, , div, mod.
Төмендегі кестеде осы операциялар және солардың операторлары мен
нәтижелерінің типтері келтірілген.

Арифметикалық амалдар.

Белгілер Операциялар Оператор типі Нәтиже типі
+ Қосу екеуі де бүтін, не Бүтін, нақты
біреуі бүтін, біреуі
нақты.
- Азайту екеуі де бүтін, не Бүтін, нақты
біреуі бүтін, біреуі
нақты.
* көбейту Екеуі бүтін немесе Бүтін, нақты
екеуінің біреуі нақты
бөлу Бүтін немесе нақты нақты
Div бүтін бөлу Бүтін бүтін

mod бүтін қалдық бүтін бүтін

Қосу, азайту, көбейту, бөлу амалдары кәдімгі математикадағыдай
орындалады, ал қалған екі амалға мысал келтірейік.
5 div 2 = 2 5 mod 2 = 1
8 div 3 = 2 8 mod 3 = 2
7 div 2 = 3 7 mod 2 = 1
Төмендегі стандартты функциялар бүтін аргументтер үшін бүтін мән
береді.:
abs(x) – бүтін x санының абсолют шамасы.
sqr (x) – x санының квадраты.
trunc – (x) – нақты х санының бүтін бөлігі.
round (x) – нақты х саны дөңгелектеніп бүтін нәтиже береді.
succ (x) – x н кейінгі бүтін сандыбереді.
pred (x) – x алдындағы бүтін санды береді.
Нақты тип. Нақты типтегі мәндерді қабылдайтын атаулардың сиптталуы:
атау1, атау2, атау n тип:
Мұндағы тип орнында нақты типті көрсететін түйінді сөздердің бірі
жазылады,мысалы:real,single, ...
Жоғарыда айтылғандай бұл типтерге жадтан сәйкесінше 6 және 4 байттан
орын қажет болады.Егер деректер мәні жоғарғы шектен асып кетсе,онда
программаның орындалуы тоқтатылады да қате туралы хабар береді.
Нақты типтегі шамаларға: (+) қосу, (-) азайту, (*) көбейту, () бөлу
амалдары қолданылады.Бұл амалдарда операндтар(аргументтер) бүтін сан болуы
да мүмкін,бірақ нәтиже әрқашанда нақты сан болады,мысалы: 52=2.5,
126=2.0.
Төмендегі стандартты функциялар тек нақты мәндер береді:
sin(x),cos(x),arctan(x),ln(x),exp(x ),sqrt(x).Ал егер х саны нақты
болса,онда abc(x) және sqr(x) функциялары да нақты мән береді.
Логикалық тип. Бұл типтегі атаулар былай сипатталады:
атау1,атау2, ... ,атауn:boolean;
Логикалық шамалар true(ақиқат) немесе false(жалған) мәндерінің бірі
ғана қабылдайды.
Логикалық типтегі шамаларға мына амалдар қолданылады:
and-(ЖӘНЕ), or-(НЕМЕСЕ),not-(ЕМЕС),xor-(арифмет икалық НЕМЕСЕ).
Бүтін сандарға not,or,shl,shr,and,xor амалдарын қолдану биттерге
амалдар қолдану болып табылады.
NOT амалы. Бұл амалды пайдаланғанда әр битте 1-ден 0-ге,ал 0-ді 1-ге
алмастырады,мысалы ондық кодта not 12= -13,ал сәйкес екілік кодта:
not 0000000000000110 = 1111111111111001.
AND (ЖӘНЕ) операциясы төмендегі ақиқаттық кестесіне сәйкес
операндтардың(сандардың) логикалық көбейтіндісіне табады:
1 AND 1=1 1 AND 0 =0
0 AND 1=0 0 AND 0 =0
Операндтар ондық түрде жазылады,бірақ орындалғанда олар екілік түрде
түрлендіріледі.Нәтижесі ондық түрде көрсетіледі.
OR (НЕМЕСЕ) операциясы төмендегі ақиқаттық кестесіне сәйкес
операндтардың(сандардың) логикалық қосындысын табады:
1 OR 1 =1 1 OR 0 =1
0 OR 1 =1 0 OR 0 =0
Операндтар мен нәтиже ондық түрде жазылады,бірақ орындалар кезде
екілік түрде түрлендіріледі.
XOR (аралас НЕМЕСЕ) операциясы төмендегі ақиқаттық кестесіне сәйкес
операндтардың(сандардың) қосындысын анықтайды:
1 XOR 1 =1 1 XOR 0 =1
0 XOR 1 =1 0 XOR 0 =0
Нәтижесі ондық түрде түрлендіріледі.
SHL амалы. Бұл амал екілік кодта жазылған санды көрсетілген
разрядтар санына солға жылжытады,мысалы:
128 shl 3 = 1024,себебі
12810 = 27=100000002 бұл санды солға 3 орынға жылжытсақ,соңына 3 нөл
қосылады , сонда ол 100000000002 болып шығады, яғни бұл сан 210=1024-ке
сәйкес келеді.
0000000010000000 = 0000010000000000.
SHL амалы.Екілік кодта жазылған санды көрсетілген разрядтар санына
оңға жылжытады,мысалы: 1024 shr 3 =128
(0000010000000000 = 0000000010000000).
true and true = true (1 and 1 = 1)
true and false = false (1 and 0 = 0)
false and true = false (0 and 1 = 0)
false and false = false (0 and 0 = 0)
15 and 12 = 12 (1111 and 1100=1100)
true or true = true (1 or 1 = 1)
true or false = true (1 or 0 = 1)
false or true = true (0 or 1 = 1)
false or false = false (0 or 0 = 0)
not true = false
not false = true
1 xor 1 = 0; 1 xor 0 = 1; 0 xor 1 = 1;0 xor 0 =
0;
15 xor 12 = 3; (1111 xor 1100 = 0011).
Логикалық шамаларға бір ғана стандартты функция odd(х)
қолданылады.Егер х саны тақ болса,онда оның мәні true,ал жұп болса,онда
false болады.
Символдық тип. Символдық типтегі шамалар былай сипатталады:
атау1,атау2,... ,атауn: char;
Жоғарыда айтылғандай символдық типтегі шамалардың мәндері апостроф
ішіне алынып жазылады.Символдық айнымалылардың мәндері арифметикалық
өрнектерде пайдаланылмайды.Әр символдың өзіне тән рет нөмірі-коды (ASCII
кодындағы) болады,олар символдардың орналасу реті бойынша өсіп
отырады,мысалы:
0,1,... , 9,A,B,C,... ,Z,a,b,c,... ,z,... .
Символдық шамаларға қатынас амалдары: , = ,= , ,, =
қолданылады.Бұл амалдар орындалғанда символдардың өздері емес олардың
нөмірлері(кодтары) салыстырылады.
Символдық шамаларға төмендегі стандартты функциялар қолданылады:
ord(х)- х-тің символының реттік нөмірін(кодын) береді,мысалы:
ord(´?´)= 63,ord(´5´)= 53;
chr(x) – x-тің реттік номеріне сәйкес символды береді, мысалы: chr(53)
= 5, chr(73) = I;
pred(x) – x символының алдындағы символды береді, мысалы: pred(‘M’) =
‘L’;
succ(x) – x символынан кейінгі символды береді, мысалы: succ(‘M’) =
‘N’.
Жоғарыда келтірілген стандартты функциялар олардың мәндерін автоматты
түрде тез есептеуге мүмкіндік береді.

1.3. Стандарт функциялар. Өрнектер.
Мәндері компьютердің арнайы программалары арқылы автоматты түрде
есептелетін функциялар – стандарт функциялар деп аталады.
Паскаль тілінің стандарт функциялары келесі кестеде көрсетілген.

Математикалық Паскаль Аргумент Нәтиженің Ескерту
функцияның тілінде типі типі
жазылуы жазылуы
x abs (x) real, real,
integer integer
sinx sin(x) real real х- радиан
cosx cos(x) real real х- радиан
arctgx arctan(x) real real х- радиан
e x exp(x) real real e = 2,718 ...
lnx ln(x) real real x0
( PI - real ( = 3.141592653...
x 2 sqr(x) real real
sqrt(x) real real x=0
х санының бүтін int(x) real integer 5.76 ( 5
бөлігі
х санының бүтін trunc(x) real integer5.76 ( 5
бөлігі
х санының бөлшекfrac(x) real real 5.76 ( 0.76
бөлігі
х санын бүтінге round(x) real integer 5.76 ( 6
дейін
дөңгелектеу
кездейсоқ сан random - real (0,1) аралығындағы
кездейсоқ сан
кездейсоқ сан random(x) integer integer (0,х-1) аралығындағы
кездейсоқ сан
кездейсоқ сандарrandomize - - кездейсоқ сандар
генераторы генераторын іске қосу

Барлық басқа функциялар түрлендіріліп, стандарт функцияларға келтіріледі.
Паскаль тілінде дәрежелеу операциясы жоқ. х санын n дәрежеге шығару үшін
төмендегі формула қолданылады.
x n = e nlnx ( exp(n*ln(x))
Мыс: 1. x 5 ( exp (5*ln(x))
2. ( x 3 = x 32 ( exp (32 * ln(x))
3. sin 30° ( sin (pi*30)180) (радианға айналдыру)
4. log2 x ( log a b = log cb logca ( ln(x)ln(2)

Өрнектер тұрақтылар мен айнымалылардан, арифметикалық, логикалық және
қатынас операциясының белгілерінен және стандарт функциялардан құралады.
Математикалық өрнек және оның сәйкес Паскаль тілінде жазылуына мысалдар:
1. 4( 2x-y ( 4* SQRT(2*x-y)
2. ctgx+cos60º ( cos(x)sin(x)+cos((60*pi)180)
3. ( (-b+ SQRT(D))(2*a)

4. cos2x2 ( SQR(cos(SQR(x)))

5. e sinx ( exp (sin(x))*SQRT(x)

1.4. Паскаль тіліндегі программаның негізгі құрылымы.
Паскаль тілінде кез-келген программаның мәтіні бірнеше бөлімнен тұрады:
1. программа тақырыбы
2. сипаттау бөлімі
3. операторлар бөлімі
Программа тақырыбы.
Программа тақырыбының құрылымы:
Program программа атауы;
Ескертулер:
1. Программа атауы үшін латын алфавитінің әріптері, цифр және __ астын сызу
белгісі қолданылады
2. Атаудың бірінші символы цифр болмау керек.
3. Атауда бос орын белгісі қолданылмайды.
Программа тақырыбына мысалдар:
Program Geron;
Program Min;
Program Summa;
Program P_1;
Сипаттау бөлімі.
Көптеген программалау тілдерінде, сонымен қатар Паскальда программада
қолданылатын шамалар жөніндегі барлық ақпарат программаның сипаттау
бөлімінде міндетті түрде көрсетілуі қажет. Сипаттау бөлімдері төмендегідей
бөлімдерден тұрады:
6. Таңбалар бөлімі
7. Тұрақтылар бөлімі
8. Типтер бөлімі
9. Айнгымалылар бөлімі
10. Процедура мен функциялар бөлімі
1. Таңбалар бөлімі.
Оның құрылымы: label таңба;
label (таңба) – қызметші сөз. Таңба кез-келген идентификатор немесе бүтін
сан болып табылады. Егер программада бірнеше таңба қолданылса, онда олардың
арасына үтір белгісі қойылады.
Мысал : label 1;
label a1, b1, c1;
Таңбалар бөлімінің болуы операторлар бөлімінде кейбір оператордың ерекше
аталып көрсетілетінін білдіреді. Таңба мен оператор арасына қос нүкте
белгісі қойылып жазылады.
Мысал: 1: 1-оператор;
a1: 2-оператор;
b1: c1: 3-оператор;
2. Тұрақтылар бөлімі.
Тұрақты деп программадағы мәні өзгермейтін шаманы атайды. Оны сипаттау
бөлімінің құрылымы:
Const тұрақтының аты = мәні;
Мысал: const x=25; n=4;
Text = ‘Программа’;
3. Типтер бөлімі.
Оның құрылымы:
Тype типтің аты = типі;
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.