Мектеп географиясында қалыптастырылатын дағдылар
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
ӘОЖ: 378.016:911.2 Қолжазба құқығында
ШАКИРОВА НУРЖАНАТ ДАЛЕЛОВНА
Географиядан жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде
қоршаған орта туралы білім қалыптастыру
6D011600 - География
Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Отандық кеңесші: география ғылымдарының докторы,
профессор К.Д. Каймулдинова
Шетелдік ғылыми кеңесші: география ғылымдарының докторы,
Julien Thorez (Сорбонна, Франция)
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 4
КІРІСПЕ 5
1 ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 11
1.1 Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім
мазмұнын оқытудың тәжірибелері 11
1.2 Географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық
құндылықтар негізінде зерделеудің ерекшеліктері 42
1.3 Жаңартылған мазмұн жағдайында климат және қоршаған орта
туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі 52
2 ЖАҢАРТЫЛҒАН МАЗМҰН ЖАҒДАЙЫНДА КЛИМАТТЫҚ ТҮСІНІКТЕР НЕГІЗІНДЕ ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ
БІЛІМ МАЗМҰНЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 61
2.1 Географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін
қалыптастыруды жүзеге асыру 61
2.2 Мектепте географиядан білім алушыларға қоршаған ортадағы
климаттық өзгерістерді оқытудың инновациялық тәсілдері 101
2.3 Педагогикалық эксперимент және оның нәтижелері 118
ҚОРЫТЫНДЫ 137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 138
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..150
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес сілтемелер жасалған:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 жыл, 27 шілде. № 319-III (2014 жылдын 18 ақпандағы өзгерістер мен толықтырулармен). Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
ҚР Білім және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы №988 қаулысы.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 2017 жылғы 25 қазанда № 545 (қосымша 16), 2013 жылғы 3 сәуірде № 115 бұйрығымен бекіткен (қосымша 205) негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған География пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Абай атыңдағы ҚазҰПУ
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
АКТ
ақпараттық коммуникациялық технология
АҚШ
Америка Құрама Штаттары
б.
бет
БҒСКК
Білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті
БТ
бақылаушы топ
БЖБ
бөлімді жиынтық бағалау
БҚО
Батыс Қазақстан облысы
БҰҰ КӨРК
климаттың өзгеруі жөніндегі БҰҰ Рама конвенциясы
ГАЖ
географиялық ақпараттық жүйелер
ж.
жыл
ЖАЦ
жалпы атмосфера циркуляциясы
Ж-ш
жауын-шашын
ҚМЖ
қыска мерзімді жоспар
ҚР
Қазақстан Республикасы
ҚР БҒМ
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі
мм
миллиметр
СШ
солтүстік - шығыс
т.б.
тағы басқалар
ТДБ
тұрақты даму бағыты
ТЖБ
тоқсанды жиынтық бағалау
ТОБ
типтіқ оқу бағдарламасы
ФМБС
Федералды Мемлекеттік Білім беру Стандарты (Ресей)
ЭТ
эксперименттік топ
IPCC
климаттың өзгерісі бойынша Үкіметаралық эксперттер тобы
WMO
Дүниежүзілік Метеорологиялық Ұйым
UNESCO
БіріккенҰлттарҰйымының Білім және Мәдениет жөніндегі Ұйымы
UNICEF
Біріккен Ұлттар Ұйымының Балаларды қорғау және дамыту қоры
VR
виртуалды әлем
%
пайыз
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: География көпсалалы ғылым болғандықтан, ол бүкіл жаратылыстану пәндерімен мазмұндық және практикалық жағынан тікелей байланысты. Қоршаған ортаны тану ерекшеліктері мен саналы көзқарасты қалыптастырудың негізі мектепте қаланады. Білім беру жүйесінің оқушылардың дүниетанымына ықпал ету мүмкіндігі жоғары.
Осы тұрғыдан алғанда географиялық білімнің алдында географиялық қабық заңдылықтарын ескеретін географиялық ойлауды, қоршаған ортаның басты құрамбөлігі болып табылатын климат жайлы білім бойынша функционалдық сауаттылық қалыптастыру міндеттері тұр.
Географиялық ойлау дағдысын жүзеге асыру арқылы қоршаған орта жайлы білімді қалыптастыруға болады. Соның ішінде қоршаған ортаның негізгі құрамдасы болып табылатын климатқа қатысты түсініктердің орны ерекше.
Физикалық география бөлімдерін оқыту барысында географиялық түсініктерді қалыптастыру мәселесінің географияны оқыту әдістемесінде өзіндік орны бар. Түсініктер қабылдау, сезіну және ұғыну негізінде жасалады. Ол белгілі бір атауға ие болған заттар мен құбылыстар, мысалы найзағай, қар. Түсінікке қойылатын негізгі талап - оның бір мағынада түсіндірілуі және анықтамасының болуы. Түсінік тек жалпылама ұғым беруі мүмкін. Алайда, кез келген қарапайым мәселенің өзі нақты түсініктер аппараты болған кезде ғана айқындалады. Қоршаған орта туралы білім түсініктер, заңдар және теориялар негізінде құрылатынын ескерсек, ғылымның дамуы барысында түсініктер нақтыланып, теорияның түсінік аппараты жетіле түсетінін байқаймыз. Түсінікті қалыптастыру міндетінің орындалуы таным үрдісіндегі келесі кезеңдердің табысты шешілуіне жағдай жасайды. Географиялық білімнің құраушы бөлігі ретінде түсініктердің маңызы климатты зерттеуде арта түседі. Өйткені, климат геокешеннің құрамбөліктерінің бірі, қоршаған ортаны физикалық-географиялық сипаттаудың элементі бола отырып, жалпы адамның көңіл-күйі, жан дүниесіне әсер ете алады.
Климаттың адамның тіршілігіне, шаруашылық әрекетіне ықпалы күшті, сондықтан еңбекті, демалысты, тұрмысты тиімді ұйымдастыруда аумақтың климаттық жағдайларын ескеру керек болады. Ауа-райы, климат денсаулықты сақтау және жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін адамға жайлы жағдайлар тұрғысынан қарастырылады. Климат атмосфералық қысым, температура, ауа ылғалдылығы, жел режимі, күн радиациясы, жауын-шашын, атмосфера құрамы бойынша адам организміне тікелей әсер етеді. Олардың параметрлері оптималды деңгейден асатын болса, тіршілікке қолайсыз жағдайлар туындайды. Сондықтан, климатты тіршіліктің мекені - қоршаған ортаның құрамдас бөлігі деп қараған дұрыс.
Қоршаған орта - адамның және басқа да тірі организмдердің тіршілік ету формасы мен сипатын анықтайтын физикалық, географиялық, биологиялық, әлеуметтік, мәдени және саяси жағдайлар кешені. Мұндағы климаттық жағдайлар аумақтың ауқымына байланысты макроклимат, мезоклимат, микроклимат деп ажыратылып, сол ландшафттағы климат сипатын көрсетеді.
Климаттық құбылыстар мен үрдістер туралы ғылыми негізделген түсініктер беру және климатты жалпы географиялық заңдылықтар мен байланыстар негізінде қоршаған ортаның құрамбөлігі ретінде маңыздылығын түсіндіру - географиялық білім берудегі өзекті мәселелердің бірі.
Климат және оны оқыту жайлы жазған әр кезеңнің ғалымдарының еңбектерін жұмысымызда басшылыққа алдық: зерттеудің психологиялық-педагогикалық негіздеріне Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Б.Г.Ананьевтің танымдық процесті зерттеулері, әрекеттік тәсілдің теориясын берген П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, А.Е.Бибик, В.Дорн, В.Ян, В.А.Щенев, В.А.Коринскаяның географиялық түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру теориялары, А.А.Половинкиннің географиялық ұғымдарды сызба арқылы беру теориясы, Ю.С. Андрюшова, Е.Я.Чернихова, Л.З.Емузова, И.В.Душина, Г.А.Понурованың климаттық білім беру әдістемесі еңбектері, климаттық зерттеулер жүргізіп, климатқа анықтама берген Б.П.Алисов, А.И.Воейков, А.С.Монин тәрізді географтарының іргелі еңбектері, қазақстандық Ә.С.Бейсенова, А.Р. Медеу, К.Д.Карпеков, Ш. Ш. Карбаева, Б. Қ. Асубаевтың еңбектері басшылыққа алынды. Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша жазылған қазақстандық оқулықтар мен оқу құралдарының авторлары К.Д.Каймулдинова, Б.Ш. Әбдіманапов, С. Әбілмәжінова, Р. Ә. Қаратабанов еңбектері пайдаланылды.
Жаңартылған білім бағдарламасында спиральды оқытуға көшумен байланысты оқу материалының мазмұны біршама өзгерді. Сыныптар мен оқу деңгейлеріндегі материалдың мазмұны мен күрделілік деңгейі артты. Білім берудің жаңартылған мазмұны жағдайында оқу үдерісінің білім алушылардың климат туралы білімі мен біліктері олардың шығармашылық қабілеттері мен тұрақты танымдық қызығушылықтарын дамытуға және өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдар алуына бағыт беретіндей ұйымдастырылуы зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Атмосфера тарауында қажетті климаттық білім мен дағдыларды қалыптастыру әдістемесін дайындау оқытудың тиімділігі мен білім беру сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу барысында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастырудың тиімді әдістемелік жолдарын іздестіру қажеттігі анықталды. Осыған орай климаттық түсініктер негізінде берілген білім мазмұнына талдау жасалынды. Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша білім беру бағдарламаларында климаттық түсініктер негізінде берілген білім мазмұны мен шынайы практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру арасында қарама-қайшылықтар туындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда спираль деңгейлеріне орналастырылған бүкіл оқу циклі барысында географиялық материал бойынша климаттық түсініктер негізіндегі білім мазмұнын зерделеу біздің зерттеуіміздің көкейтестілігін айқындайды. Қарастырылып отырған мәселенің осындай өзектілігі зерттеу тақырыбымызды Географиядан жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастыру деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Географиядан жаңартылған білім мазмұнында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастыруды теориялық негіздеу және оны оқытудың тиімді әдістемесін жасау, тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: мектепте географияны оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: жаңартылған мазмұн жағдайында оқушылардың қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелеріне және географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар ретінде зерделеудің ерекшеліктеріне талдау жасау арқылы таңдап алынған жаңартылған мазмұн жағдайында географияны оқытудың әдістемелік жүйесін құру моделі айқындалып, мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер және қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі жасалса, онда, географиялық білім беру сапасы артады, өйткені, климаттық түсініктер қоршаған орта туралы білімнің құраушыларының бірі болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
шетелдік және отандық тәжірибені талдау, ұлттық құндылықтарды зерделеу арқылы географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу;
климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделін құру;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесін даярлау;
ұсынылған әдістеменің тиімділігін тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Адамның іс-әрекет субъектісі ретіндегі философиялық ізгілендіру және білім беру ұйымдарында жүйелі тәсіл тұрғысынан педагогикалық үрдісті ұйымдастыру идеялары, тұлғаның дамуы туралы ілім, ақыл-ой іс-әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы, іс-әрекеттік теория, білім мазмұны теориясы, жаратылыстану пәндерінен білім берудің мазмұны мен әдістемесіне қатысты теориялар, оның ішінде География курсын оқытудың теориясы мен әдістемесі, Қазақстан Республикасында білім берудің және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы, еліміздің және алыс-жақын шетелдердiң алдыңғы қатарлы педагог-ғалымдарының зерттеу мәселесiне қатысты iргелi еңбектерi, білім беру бағдарламалары.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, орта кәсіптік білім беру мекемелерінде, педагог кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері:
ғылыми-зерттеу мәселелеріне қатысты теориялық талдау, жинақтау, салыстыру, бақылау;
педагогикалық эксперимент, сауалнама, әңгімелесу;
тәжірибе мәліметтерін математикалық есептеу әдістерімен өңдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелеріне және географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар негізінде зерделеу білім алушылардың практикалық іс-әрекеттерін жүзеге асыруға негіз болады;
жаңартылған мазмұн жағдайында климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделін құру география пәнінен білім сапасын арттыруға бағытталады;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер және қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі географиялық білім беру сапасын арттыруға жағдай жасайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделді;
климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі құрылды;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі даярланды.
Зерттеу кезеңдері: Диссертациялық зерттеу 2017 жылдан 2020 жылға дейін үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2017-2018 жж.) курстың әлеуетін тиімді қолдану мүмкіндіктері анықталды. Жаңартылған мазмұн жағдайында бағдарлық құжаттар мен географиялық білім беруде климаттық процестерді оқыту бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жүргізілді.
Екінші кезеңде (2018-2019 жж.) білім қалыптастырудың әдістемелік жүйесінің моделі құрылды. Оның тиімді іске асуы үшін әдістемелік шарттар жасалды. Нәтиже күтілетін оқу тапсырмалары құрылып, ендірілді. Авторлық варианттағы тапсырмалар қолдану арқылы педагогикалық қалыптастырушы эксперимент жүргізілді. Сонымен қатар, шетелдік ғылыми тағылымдамаға барып, әлемдік тәжірибе аясында жазылған ғылыми мақалалар саралаудан өткізілді.
Үшінші кезеңде (2019-2021 жж.) педагогикалық эксперименттің алынған нәтижелері сандық, сапалық анализден өткізіліп, кейіннен теориялық жалпылау, интерпретациялау жүрді. Қарастырылған мәселе бойынша жаңартылған оқу бағдарламасы мазмұнында ғылыми-әдістемелік жұмыстар дайындалып, жарияланды. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері шығып, жүйеленіп, рәсімделді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы М.Дулатұлы атындағы №136 мектеп-гимназия, Абай атындағы ҚазҰПУ, Жаратылыстану және география институты, География, экология және туризм кафедрасы.
Зерттеу жұмысының нәтижелерінің сыннан өтуі: Зерттеу жұмысына дайындалған материалдардың негізінде және автордың ұсынып отырған докторлық диссертациясына отандық және шетелдік (Украина, Чехия, Ресей Федерациясы) басылымдарда жарыққа шыққан 14 ғылыми мақаласы мен ҚР БжҒМ бекіткен 11-сыныптың География оқулығына Әдістемелік нұсқау еңбектері арқау болды. Бұл жарияланған ғылыми еңбектердің мәліметтерін автор өз бетінше жеке дара іздену арқылы жинақтап, оларды жүйеге келтіріп, камералдық өңдеуден өткізіп, өзіндік тұжырымдар жасады. Зерттеу жұмысында қамтылған негізгі мәселелер мен зерттеу нәтижелері отандық Алматы және шетелдік Мәскеу (Ресей Федерациясы), Киев (Украина Республикасы), Прага (Чехия) қалаларында өткен халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда (2017-2020 жж.) баяндалды. Ал, Мектеп баспасынан шыққан ҚР БжҒМ ұсынған 11-сыныптың География оқулығына 2бөлімнен тұратын Әдістемелік нұсқау, жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық бағыттары үшін қазақ және орыс тілдерінде жазылып, эксперимент мектептерінде 2019-2020 оқу жылында 1 жыл сынақтан өтті және 2020 жылы оқу үрдісіне енгізілді.
Зерттеу нәтижелері бойынша жарияланымдар:
Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен қорытындылары отандық және шетелдік басылымдарда, халықаралық ғылыми-теориялық және тәжірибелік конференцияларда 14 ғылыми мақала және ҚР БжҒМ бекіткен 11-сыныптың География оқулығына 2 Әдістемелік нұсқау жарияланды. Оның ішінде Scopus мәліметтер базасында 1 мақала, халықаралық ғылыми конференциялар жинағында 5 мақала, бүкілресейлік конференцияда 1 мақала, ҚР Білім және Ғылым министрлігі білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті (БҒСКК) ұсынған тізімге енетін журналдарда 4 мақала, халықаралық журналда 1 мақала, ҚазҰПУ Жаратылыстану-география сериясының хабаршысында 1 мақала, отандық журналда 1 мақала жарияланды. Ал, Мектеп баспасынан шыққан ҚР БжҒМ ұсынған 11-сыныптың География оқу құралына 2-бөлімнен тұратын Әдістемелік нұсқау, жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық бағыттары үшін қазақ және орыс тілдерінде 2020-жылы жарыққа шықты.
Диccepтaция құpылымы мeн мaзмұны: Диссертация нормативтік сілтемелер, анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспе, екі бөлімнен, зерттеудің қорытындысынан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны мен пәні, зерттеу әдістері және күтілетін нәтижелер берілген.
Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелері, географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар негізінде зерделеудің ерекшеліктері қарастырылып, жаңартылған мазмұн жағдайында географияны оқытудың әдістемелік жүйесі көрініс тапқан климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылған.
Жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың әдістемесі атты екінші бөлімде географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыруды жүзеге асыру мәселелері қарастырылып, сонымен қатар мектепте географиядан білім алушыларға қоршаған ортадағы климаттық өзгерістерді оқытудың инновациялық тәсілдері беріліп, педагогикалық тәжірибе нәтижелері келтірілді.
Қорытынды диссертациялық зерттеу нәтижелері бойынша қысқа қорытындыдан, қойылған міндеттердің шешімін табу тұжырымдарынан және алынған нәтижелерді нақтылы пайдалану бойынша ұсыныстардан тұрады.
1 ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫ Қ НЕГІЗДЕРІ
Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелері
Табиғат, адам және қоғам өзара байланыстарын қоршаған орта туралы ілім қарастырады. Бізді қоршаған ортаның күрделі де, алуан түрлілігі сонша, оны зерттеп-тануда іргелі тұжырымдар мен заңдылықтарды ескере отырып, терең әрі кешенді түрде қарастыру қажет болады. Қоршаған орта дегеніміз - бұл қазіргі уақытта адамзат қоғамы тікелей өзара әрекеттесетін жер кеңістігінің бөлігі [1]. Қоршаған орта -- бұл табиғи (географиялық), антропогендік факторлар және әлеуметтік элементтерді қамтитын жасанды ортадан тұратын адамның мекен ету және қызмет ету ортасы. Өндірістің даму деңгейі неғұрлым жоғары, техника және технология заманға сай болса, соғұрлым қоршаған ортаның антропогендік өзгерістерінің ауқымы мен деңгейі жоғары болады. Кең мағынасында қоршаған орта дегеніміз - бұл тіршілік дамитын әртүрлі жағдайлардың жиынтығы [2]. Бұл мағынада қоршаған орта ең алдымен адамның табиғи ортасын білдіреді.
Қоршаған орта - табиғи орта компоненттері, табиғи және табиғи-антропогендік, сонымен қатар антропогендік нысандардың жиынтығы. Мұндағы табиғи орта компоненттеріне Жердегі тіршілікті жайлы жағдайлармен қамтамасыз ететін жер, оның қойнауы, топырақ жамылғысы, беткі және жерасты сулары, атмосфералық ауа, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфераның озон қабаты, жердің айналасындағы ғарыш кеңістігі жатады.
Қоршаған орта қоғамның дамуына айтарлықтай әсер етеді. Бірақ, ғылыми-техникалық прогресс дамыған сайын географиялық ортаны адамдар көбірек өзгеріске ұшыратуда. Бұл өз кезегінде қоршаған ортадағы баланстың бұзылып, экологиялық проблемалар туындауына әкеліп соғады [3]. Біз қоршаған ортаға қамқорлық көрсетіп, ғылыми дамуды ілгерілетіп, баршаға арналған білім беру мен денсаулық сақтауға қол жеткізуге кепілдік танытуымыз керек. Келер ұрпақтың болашағы жарқын болуы керек [4].
Адамның қоршаған ортаны танып-білуге ұмтылысы шексіз. Танымды қалыптастырудың негізі - адам мен қоғамның дүниетанымындағы қоршаған орта мен адамның орны, рөлі, өзара қатынасын айқындау болып табылады. Дүниетаным білім жүйесі болғандықтан, оның практикалық, мазмұндық көріністері әртүрлі болуы мүмкін. Қоршаған орта туралы білімді қалыптастырудағы мақсат - табиғат құбылыстарының мәнін түсініп, олардың заңдылықтарын анықтау, осылардың негізінде жаңа құбылыстарды болжау, анықталған заңдылықтарды қолдану жолдарын айқындау.
Бізді қоршаған ортаның алуан түрлілігі уақыт пен кеңістікті, тіршілікті, сонымен қатар адам жаратылысының басты аспектілерін, адамгершік пен мәдениет құндылықтарын сипаттайтын негізгі іргелі тұжырымдарды, категорияларды терең әрі кешенді түрде тануды талап етеді.
Біртұтас құрылымдық жүйе болып табылатын географиялық қабықта мына негізгі заңдылықтар жүзеге асады: қоршаған ортадағы су айналымы, зат айналымы, энергия мен заттың сақталу заңдары, бүкіләлемдік тартылыс заңы, инерция принципі, салыстырмалық теория, жердегі тіршіліктің дамуы, биосфера жайлы ілім, фотосинтез процесстері және т.б. Мақсат айқын болғанымен, жету жолдары сан түрлі, зерделеуді қажет ететін ақпарат та өте көп. Бұл тұста қоршаған орта туралы білім беру негізін салушы идеялар мен жүйелі тәсілге негізделген концептуалды принципті қолдану өте маңызды.
Өркениеттің даму тарихында білім жүйесінің мазмұны мен формасында аталған элементтердің мінсіз үйлесімі болған жоқ. Ежелгі кезеңде ғылыми-жаратылыстану білімі сипаттаушылық, ойшылдық, натурфилософиялық сипатта болды.
Ежелгі грек ойшылы Сократ (б.з.д. 470-399ж) білімнің жалғыз қызметі - өзін-өзі тану, яғни адамның зияткерлік, адамгершілік және рухани өсуі деп санады [5]. Білімнің мақсаты - адам іс-әрекетін табысты әрі тиімді қылу деп есептеген. Алайда, білім дағды мен біліктілікке апаратын тура жол емес еді. Қандай да бір дағды мен біліктілікке ие болу үшін mystery - сиқырлы сыр, яғни шеберлерден кәсіп сырын үйрену керек болды.
ХVIII ғ басынан бері табиғаттың іргелі заңдары ашылуымен және олардың қолданысқа енуімен байланысты технология ұғымы пайда болды. Ол techne - өнер және logos - ілім сөздерінен туындап, ұйымдасқан, жүйелі, мақсатты білім дегенді білдіреді.
Алғашқы техникалық мектептердің пайда болуы және 1751-1780 жж Дени Дидро мен Жан Д'Аламбер құрастырған Энциклопедияның шығуы маңызды міндетті орындады деуге болады. Яғни, ғасырлар бойы қалыптасқан түрлі кәсіптер туралы білім, дағды, сырларын жүйелеп, бір жерге біріктірді. Практикалық тәжірибені олар білімге, практикалық білім алуды - оқулықтарға, құпия жолдарды - әдіснамаға, ал нақты әрекеттерді - қолданбалы ғылымға айналдырды.
Қытай ойшылы Конфуций Білімге апаратын үш жол бар: ойлау жолы - ең керемет жол, салынған жолмен жүру - ең оңайы, тәжірибе жолы - ең қиыны деп атап көрсеткен [6]. Кейінгі ғасырларда қоршаған ортаны танудың нәтижелі жолы ретінде эксперимент, тәжірибе, практиканың рөлі күшейді. Нақты нәтижеге қол жеткізетін мамандандырылған, салалық білімнің дамуы тек адамға ғана емес, қоғамға да пайдасы тиді.
Қазіргі жалпы түсінікте білім - бұл практикалық құндылығы бар ақпарат. Ақпарат ағынының көптігі оларды жүйесіз пайдалануға әкеліп соғуда. Білім беру жүйесіне де кері әсері байқалуда.
Өткен ғасырда жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар арасында байланыс үзілгендей болды. Бұл мәселені ағылшын тарихшысы Чарльз Сноу (1905-1980) көтерген болатын, ол қоғам өзін қоршаған орта туралы толыққанды білімі болмаған жағдайда жойылып кетеді деген ескертпе ойларын жазған [7]. Егер қоғам өз әрекет-қызметін табиғаттың іргелі заңдары мен олардың салдарларын ескермей ұйымдастыратын болса, рухани құндылықтарға бағдарланбаса, бұл білімнің де маңызы болмайды.
Өткен ХХ ғасыр техногенді өркениетті алып келді. Адам ғарышқа ұшып, атом ядросының ішін жете зерттеп, энергияның жаңа түрлерін меңгерді, керемет есептеуіш жүйелерін құрды, табиғат байлықтарын сансыз көп көлемде игеруді үйренді. Бақылаусыз технологиялық өсу адамзат болашағының басты қаупіне айналды. Адамзат тіршілігін жалғастыруы үшін төнген қауіпті тойтарудың жолы қоғамның тұрақты даму алғышарттарын жасау қажеттілігіне алып келді. Қоршаған ортамен үйлесімді дамудың негізі болатын Тұрақты даму тұжырымдамасы 1992 жылы Рио-де-Жанейродағы бүкіләлемдік саммиттен бастау алды [8].
Адамның белсеңді әрекетінен табиғатта байқалып жатқан өзгерістер индустриалды-технологиялық әрекеттің, білім жүйесінің қанағаттанарлықсыз жағдайда екендігін, адамның адамгершілік, рухани деңгейін көрсетеді. Осыған байланысты әлем, адам және қоғам туралы білім жүйесін қайта қарастыру мәселесі туындайды. Басқаша айтқанда, құрамдас бөліктерінің бірлігіне негізделген білім берудің іргелі базасын нығайту қажеттілігі пайда болды. Оған екі себепті атауға болады: біріншісі, экономикалық, экологиялық, энергетикалық дағдарыстармен сипатталатын өркениеттің жаһандық проблемалары. Ал, екіншісі, адамның қоғамда үйлесімді өмір сүруі үшін ғылымның барлық саласында зерттеулер жүргізіп, ғылыми білімді меңгеру арқылы мәдени ортаға сіңу қажеттілігі [1, 15 б.].Іргелі білім алудың тұжырымдамасын ең алғаш рет ХІХ ғ басында Вильгельм Гумбольдт қалыптастырды. Мұндай алдыңғы қатарлы білім беру жүйесі әлемнің ең жақсы университеттеріне ендірілген.
ЮНЕСКО баяндамасында жалғыз маңызды ресурс ретінде білім, тапқырлық, ойлау кеңдігі, мейірімділік берілген [9]. Бұл сипаттарсыз әлемдегі татулық, адам құқығын сыйлауға қол жеткізу мүмкін емес. Тұрақты даму тұжырымдамасын бекіткеннен кейін 10 жыл өткен соң, тұрақты дамуға байланысты 2002 ж. Рио-де-Жанейрода 189 елдің өкілдері мен 100 елдің басшылары қатысқан БҰҰ Бүкіләлемдік конференциясы өткен болатын. Бұл конференцияда соңғы он жылда жеткен жетістіктер болжанғаннан төмен көрсеткішке ие болғандығы айтылады. Себебі, тұтынушылық өмір сүру стилі тіршілік көздерін азайтуда. Дамыған мемлекеттер қоршаған ортаны қорғау шараларын қарқындатамыз деген сөздерінде тұра алмады. Дамушы елдерге көмектеспек түгілі, өз аумағында іске асыра алмағандығы айтылды [1, 27 б.].
Проблема жеке адамдардың өзін-өзі ұстау мен ойлау ерекшелігінде ғана емес, халықаралық деңгейдегі экономикалық және саяси қатынастарында да болып тұр. Дегенмен де, адамзаттың тұтынушылық көзқарасының алдын алуда мәдени фактордың да рөлі бар. Ал мәдениетті ішінен өзгерте алатын күш тек - білім. Осыған байланысты, қоршаған орта туралы білім қалыптастыруда біршама өзгерістер болғаны дұрыс, нақтырақ айтқанда дүниетанымдық мәнін күшейту қажеттілігі туындады. Тұжырымдардың жеке-жеке білім элементтері ретінде емес, әлемнің біртұтас географиялық бейнесін қалыптастыра алатын деңгейге шыққаны маңызды.
Қазіргі білімнің біртұтастығын түсіну қажеттілігін көптеген зерттеушілер жазады. Олар әртүрлі шешу жолдарын да ұсынады, алайда бәріне ортақ ой - адамның биосферадағы тіршілігінің болашағын қамтамасыз ету. Жалпы адамзат болашағы үшін қоршаған орта туралы білімді қалыптастыру, яғни сауаттылығын ашу аса маңызды екендігін атап өттік. Қоршаған орта туралы білімді зерттейтін жаратылыстану ғылымдары иерархиялық құрылымға ие, яғни қоршаған орта туралы біртұтас білім жүйесі бірқатар білім салаларынан тұрады.
Қазақстанда қоршаған орта туралы білім беру саласында Ә.С.Бейсенова, А.Р.Медеу, Ж.Б.Шілдебаев және т.б. ғалымдардың зерттеулері бар [10,11]. Қоршаған орта құрамбөліктеріне қосарланғанда Жердегі тіршілік дамуына жағдай жасайтын жер, жер асты қойнауы, беткі және жерасты сулары, атмосфера, өсімдік және жануарлар дүниесі мен өзге де организмдері, сонымен қатар, атмосферадағы озон қабаты және жер айналасындағы ғарыштық кеңістік жатады.
Әрбір құрамбөлікті зерттеудің өзіндік әдіснамалық аппараты бар. Әрине, олар мемлекеттік білім беру жүйесінде қамтылған және әртүрлі қырынан зерделенеді. Біздің зерттеу тақырыбымыз аясында қоршаған орта туралы білімді климаттық түсініктер негізінде қалыптастыру жолы қарастырылды. Өйткені климат - адамды қоршаған ортаға тәуелді ететін және екінші жағынан адамның қоршаған ортаға ықпалын көрсететін басты құрамбөлік. Қоршаған ортаның маңызды физикалық-географиялық сипаты бола отырып, климат адамның шаруашылық әрекетіне шешуші ықпал етеді, оны ауыл шаруашылықтың мамандандырылуынан, өндірістік өнеркәсіп орындарын, әуе, су, жердегі көлік желілерін орналастырудан көреміз.
Мектеп бағдарламасындағы қоршаған орта туралы білім география пәні мазмұнында қамтылады. Табиғатқа саналы көзқарасты қоршаған орта туралы білім арқылы жас буында қалыптастыру аса маңызды. Қоршаған орта туралы білім, экологиялық сананың қалыптасуы, ойлау жүйесі, экологиялық мәдениет, практикалық біліктіліктері мектепке дейінгі кезеңнен бастау алып, мектеп табалдырығында негізі қаланады. Мектеп жасындағы кезең - дүниетаным қалыптастырудағы ең маңызды кезең. Көптеген бағыттардың ішінде қоршаған орта туралы біртұтас түсінік қалыптастыру маңызды. Яғни, табиғаттағы байланыстар туралы білім жүйесін меңгеру, қоршаған ортаға деген қатынастағы құндылықтардың негізі, адам әрекетінің табиғатқа ықпалын түсіну жүреді. Осы білімдердің негізінде адамгершілікті тәрбиелеу, табиғатпен қарым-қатынастағы оң тәжірибе берілу керек.
Қоршаған ортаға саналы көзқарас тіршілік иелері мен тіршілік ортасының арасындағы өзара байланыстарды, факторлар ықпалына тәуелділікті түсіну негізінде қалыптасады. Бастапқы кезеңде негізгі заңдылықтарды бейнелейтін нақты білім жүйесі беріледі. Білім жүйесінде жас ерекшелігі ескеріле отырып, оқу материалдарының көлемі кезеңдер бойынша беріледі:
Бастапқы кезеңде балаларға қоршаған ортаның әдемілігін көріп, түсінуді үйрету;
Екінші кезеңде табиғатқа тек тамсанып қоймай, оны қорғап, байытып, мейіріммен қарауды қалыптастыру;
Үшінші кезеңде табиғат адамнан оқшау дүние емес, қайта адам оның тәрбиеленушісі екенін, табиғатпен байланыста адам өзінің ең жақсы қасиеттерін дамытатынын көрсету;
Төртінші кезеңде мектеп бітіруші тұлғаның санасында жүйелі білім негізінде қазіргі өркениет пен қоршаған ортаның тұрақты даму тұжырымдамасын енгізу мүмкіндіктері туралы экологиялық жауапкершілік қалыптасуы жүзеге асырылады.
Сонымен, қоршаған орта туралы білім балалық шақтан бастау алатын, неғұрлым ерте басталса, соғұрлым нәтижелі болатын күрделі, жан-жақты психологиялық-педагогикалық процесс [12].
Жалпы алғанда, қоршаған орта туралы білім қалыптастыру танымдық даму үрдісінде білім мен тәжірибе ретінде тек жиналып қоймай, сонымен қатар, көбейіп, түрленіп, ізгілік императивтеріне айналатынынымен тығыз байланысты. Бұл жердегі эмоциялық құрамбөлікті тәрбиенің нәтижесі деуге болады, себебі тұлғада табиғат пен қоғамның қарым-қатынасы туралы дұрыс түсініктің негізі қаланады. Дәл қазіргі уақытта педагогика ғылымында білім, әдіс, ұйымдастыру формалары жаңаруы себепті жаңа міндеттер анықталды.
Қоршаған орта туралы білім беруді ұйымдастыру бірнеше идеяларға негізделеді. Олардың ішінде ең бастысы - жан-жақты білімді, қоғамда белсенді тұлға қалыптастыру. Ол үшін:
Білім алу басымдығын алға қою керек. Бұл АҚШ, Еуропалық Одақ, Жапония, жаңа индустриялық елдердің (Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур) басты стратегиясы болып табылады.
Білім алудың үздіксіздігі. Дамудың постиндустриалды кезеңіне өту жағдайында қоғам ақпараттық және жоғары технологиялық болған сайын өмір бойы жаңа білімді игеруге құштар, жоғары білімді тұлғаға қажеттілік артуда.
Берілетін білім сапасын көтеру;
Білім берудегі демократизация;
Білім беруді ізгілендіру. Қазіргі білім реформаларында ізгілендіру анық байқалады. Адам тіршілігінің мақсатын анықтаушы табиғатпен үйлесімділік, тату өмір сүру сияқты моральдық, рухани, эстетикалық құндылықтарға бағытталған.
Білім берудегі іргелілік (фундаментализация), яғни дүниетаным негізін құрушы қажет білімді іріктеу.
Оқу үрдісіне танымдық, шығармашылық, белсенділікті дамытуға бағытталған оқыту әдістерін енгізу (жеке және топтық жұмыс формасы, аудиовизуалды құралдар, компьютерлендіру) [13].
Мақсатымыз қоршаған орта туралы білім қалыптастыру болғандықтан, оның құрамдас бөліктеріне тоқталып, климат туралы түсінікке әдістемелік талдау жасасақ.
Тар мағынасында климат немесе жергілікті климат - географиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі бір жердің көп жылдық атмосфералық жағдайлар жиынтығы. Бұл мағынада климат жергілікті жердің физикалық географиялық сипатының бірі. Кең мағынадағы климат, немесе жаһандық климат - бірнеше онжылдықтар уақыттық кезеңінде атмосфера - мұхит - құрылық - криосфера - биосфера жүйесінде өтетін қалыптардың статистикалық жиынтығы. Бұл мағынадағы климат ұғымы - жаһандық.
Климатты зерттейтін ғылым салаларына келсек, оның қалыптасу заңдылықтары, Жер шарындағы таралуы, өткендегі, болашақтағы өзгерістерін зерттейтін метеорология бөлігін климатология деп атайды. Ал, атмосфера, оның құрамы, құрылымы, қасиеттері мен ондағы физикалық және химиялық процестер туралы ілімді метеорология деп атайды. Метеорологияның теориялық негізінде физика, химияның жалпы заңдары жатыр. Бұл жағдай оны физика -математикалық ғылымдармен байланыстырады. Ал, қазіргі таңда аталмыш салада күрделі математикалық аппарат қолданылады. Сонымен қатар, атмосфералық процестер Жер шары кеңістігінде, оған ғана тән құрылықтар мен мұхиттар кескіндері, жер бедері құрылымдары, өзен, теңіз, мұздық, қар жамылғысы мен өсімдіктер таралу сипатына байланысты өтеді. Бұл фактор метеорология, климатологияны географиялық ғылымдар кешеніне енуіне негіз болады және білім жүйесінде мектептің төменгі сыныптарында Жаратылыстану, орта сыныптарында География пәнінде Атмосфера бөлімінде, ал жоғары сыныптарда Табиғатты пайдалану және геоэкология бөлімінде қарастырылады.
Климат жайлы білім беру ерекшеліктері, климаттық түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру мәселелерін И.В. Душина, М.В.Кузнецов, А.В.Даринский, Ю.С.Андрюшова, Л.З.Емузова, Е.Я. Чернихова еңбектерінен көреміз [14-19]. Географиялық білім жүйесі бірнеше элементтен тұрады (1сурет).
ұғымдар
себеп
-
салдарлық
қатынастар
түсініктер
заңдылықта
р
деректер
эмпирикалы
қ білім
Сурет 1 - Географиялық білім жүйесінің элементтері
Білім танымдық процесс барысында қалыптасады. Ойлау философиясында жоғарыда аталған категориялар айтарлықтай ерекшеленеді. Сезім, қабылдау, елестету - сезімдік танымның нысандары. Ұғымдар, түсініктер, пайымдаулар, ой тұжырымдары ұтымды танымның нысандары, яғни ойлаудың негізгі нысандары болып табылады. Демек олардың қалыптасуы мен дамуы олардың табиғатын, мәнін, сапалық сипаттамаларын ескере отырып жүргізілуі керек.
Таным - әрекет түрі. Таным кейбір сапалық тұрғыдан жаңа деректерді тудырады. Танымдық процесс - үздіксіз, дамып келе жатқан, сапалы тұрғыдан өзгеретін, біршама жоғары деңгейге көтерілген, жүйелік, реттелетін, бағдарланған құбылыс.
Түсінік - жалпы ойлау мен білімнің біршама жоғары нысаны, онда заттар мен құбылыстардың негізгі маңызды белгілері және олардың байланыстары көрініс табады.
Сабақ барысында оқушының қабылдау процесіне мұғалім ықпал ете алады. Ол қабылдау үшін қолжетімді ең жарқын, типтік объектілерді таңдап алып, оқушылардың назарын жиынтығында осы географиялық объектінің толық бейнесін құрайтын жеке заттар мен құбылыстарға, олардың белгілеріне, қасиеттеріне және өзара орналасуына, тұтас алғанда бүкіл объектіге, оның басқа объектілермен ұқсастығына және олардан айырмашылығына аударады.
Түсінікті қалыптастыру үшін мақсатты ой жұмысы қажет, яғни заттар мен құбылыстардың басты маңызды белгілерін ашуды, оқушылардың санасында материал мазмұнын бөлшектеуді, осы бөліктердің бүтінге қатынасын түсінуді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктерді анықтауды шамалайтын оқушылардың аналитикалық-синтетикалық қызметі.
Мысалы, карта, суреттер және мұғалімнің түсіндірмесі негізінде циклон туралы түсінікті еске түсіре отырып, оқушылар талдауды қолдану арқылы олардың жеке бөліктерін бөледі және бір-бірімен салыстыру арқылы оларды санасында абстракциялайды, солай олардың қасиеттерін анықтайды. Барлық нақты циклондарға ұқсас маңызды белгілер оқушылардың санасында циклондар туралы жалпы түсінікке жалпыланады және синтезделеді.
Дәл осы география дүниетанымдық пән ретінде оқушыларға әлемдегі орнын түсінуге және олардың қоршаған табиғи және әлеуметтік ортамен тығыз байланысын түсінуге көмектесуі керек. Географияны зерттеу оқушының қоршаған әлемде болып жатқан барлық жағдайлар үшін жеке жауапкершілігін дамытуға бағытталған. Сайып келгенде, география қазіргі заманғы әлемде тіршілік ету міндетін орындауға көмектесуге арналған, ал географиялық ойлау көбінесе мектепте оқу кезеңінде қалыптасатын қоғамдық сананың бір бөлігі болуы керек.
Оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың негізін оқушылардың кешенді ойлау стилін дамыту үшін жағдай жасайтын, кеңістікте, уақыттық аспектіде ойлауға, географиялық мәселелерді шешуге, табиғатта экологиялық мақсаттылық тұрғысынан әрекет етуге; географиялық карталармен, анықтамалықтармен жұмыс істей білуге, бақылаулар жүргізуге ықпал ететін оқу географиялық міндеттер жүйесін орындауы құрайды.
Бүгінгі талап бойынша, географиялық білім оқушының функционалдық сауаттылығынан көрініс тауып отыр. Оны біз географиядан жаңартылған білім мазмұнынан да көріп отырмыз. Жаңа оқу бағдарламаларының айрықша ерекшелігі олардың кең ауқымды дағдыларды қалыптастыруға бағытталуы болып табылады (сурет 2).
білімді функционалдық және шығармашылық қолдану
сыни ойлау
зерттеу жұмыстарын жүргізу
коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін қолдану
ақпараттық
-
коммуникациялық технологияларды пайдалану
топта және жеке жұмыс істей білу
мәселелерді шешу және шешімдер қабылдау
Сурет 2 - Мектеп географиясында қалыптастырылатын дағдылар
Бұл қазіргі оқушының функционалды климаттық сауаттылығына қол жеткізу үшін тәжірибеге бағдарланған міндеттер мен тапсырмаларды орындау біліктерін қалыптастыру қажет дегенді білдіреді. PISA (Programme for International Student Assessment) зерттеулері бойынша оқушылар біледі, бірақ білімдерін қолдана алмайтын болып шықты [20]. Оқушыларға берілетін тапсырмалардың PISA деңгейлеріне сәйкестігі 3 - суретте берілген.
5
-
және
6
-
деңгей
:
оқушы
өз
бетінше
ойлау
,
талдау
және
өз
болжамын
ұсыну
қабілеті
4
-
және
3
-
деңгей
:
жаңа
ақпарат
алу
үшін
бар
білімі
мен
қабілетін
қолдану
мүмкіндігі
2
-
деңгей
:
қарапайым
оқудан
тыс
жағдайда
бар
білімі
мен
дағдыларын
қолдану
мүмкіндігі
1
-
деңгей
:
білімнің
төмендігі
,,
деңгейі
мен
тапсырмаларды
табысты
орындаудың
аздығы
Сурет 3 - Оқушыларға берілетін тапсырмалардың PISA деңгейлеріне сәйкестігі
Климаттық сауаттылық - әртүрлі мәнмәтінде жеке тұлғаның климаттық білімді тұжырымдау, қолдану және түсіндіру қабілеті. Оған климаттық ойлау, климаттық ұғымдарды, процедураларды, деректерді және құбылыстарды сипаттау, түсіндіру және болжау құралдарын қолдану кіреді. Бұл оқушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімнің рөлін түсінуге көмектеседі. Сындарлы, белсенді және ойлы азаматтар қабылдауы тиіс жақсы негізделген пайымдар айту және шешімдер қабылдау. Басқаша айтқанда, функционалды климаттық сауаттылық - шынайы өмірдің әртүрлі мәнмәтінінде климат туралы білімді қолдану қабілеті.
Климаттық сауаттылық неден тұрады? Ең алдымен бұл пәннің құрамдас бөлігі. Функционалдық климаттық сауаттылықтың пәндік құрамдасы базалық даярлық деңгейінің мазмұнымен бірдей деп айтуға бола ма? Жоқ, өйткені базалық даярлықты тек қолданбалы маңызы бар мәселелерге ғана қиыстыруға болмайды. Базалық даярлық функционалдық сауаттылық элементтерін қамтиды, бірақ ол климаттық білім беруді жалғастыру және оқушыларды зияткерлік дамыту үшін негіз болып табылатындықтан, ол кеңірек [21].
Екінші жағынан, функционалды климаттық сауаттылықты өмірмен байланысты алгоритмдерді, практикалық дағдыларды игеруге ғана келтіруге болмайды. Теориясыз тәжірибе жоқ деген ақиқат белгілі: егер білім беру практиканың пайдасына теорияны қысқарту жолымен жүре бастаса, онда бұл практикаға бағдарланған міндеттерді орындау қабілеті тұрғысынан нәтижелерді артуын бермейтіндігімен қоса, керісінше оларды деградацияға әкеледі.
Пәндік (географиялық) құрамдастан басқа, функционалдық сауаттылық коммуникативтік, ақпараттық, оқырмандық, әлеуметтік құзыреттермен байланысты іс-әрекеттік құрамдасты да қамтиды. Демек пәндік білім, қаншалықты практикалық бағдарланған болса да, белгілі бір жалпы біліктерді қажет етеді, оны игермесек, білімді қолдану мүмкін емес немесе қиын болады.
Сонымен, физикалық география саласы бойынша климаттық түсініктер негізінде жалпы білім қалыптастырылады. Әр кезеңде климатты зерттеп, анықтама берген ғалымдар Гумбольдт А., Пржевальский Н.М., Воейков А.И., Кеппен В., Берг Л.С., Алисов Б.П. болды [22 - 28]. Жалпы білім беретін мектептердегі білім география ғылымының классикалық ұғымдарының негізінде қалыптастырылады.
Климаттық түсініктерді қалыптастыру үшін таным ерекшеліктерін біліп, қолдана алу маңызды. Оған жету әдістері ретінде бірқатар құралдар ұсынылады. оқушы өсе келе салыстыру қабілеті дамып, нысандар мен құбылыстар арасында логикалық байланыстарды байқап, көргенін жинақтай алатын болады. Мұндай жинақтаудан кейін түсініктердің қалыптасып, меңгерілуі жүре бастайды. Ары қарай, адам нысандарды танып, идентификациялап, қандай да бір категорияға жатқыза алады. Бұл концептуалды ойлаудың нақ өзі. Оның бірнеше негізгі құралдары ажыратылады (сурет 4).
анализ
синтез
салыс
тыру
абстрак
ция
жалпылау
жүйелеу
Сурет 4 - Қоршаған ортаны тану, зерттеу құралдары
Сонымен, қоршаған ортаны тану барысында, жаңа білім қалыптастырғанда адам баласы ең алдымен өз тәжірибесі мен сезімдеріне сүйенеді. Климаттың көптеген нысандарын ұстап көру мүмкін болмағандықтан, түсініктерді қалыптастырудың негізгі көзі - көрнекі құралдар мен ой әрекеттері. Соның негізінде географиялық түсінік қалыптасуы үшін аталмыш нысанға тән басты қасиеттер мен байланыстар қамтылуы керек.
Қоршаған орта туралы негізгі білім география сабақтарында қалыптасады. Қазіргі заманғы мектеп географиясының құрылымы мен мазмұнын талдап, пәнді оқытудың әлемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ: 378.016:911.2 Қолжазба құқығында
ШАКИРОВА НУРЖАНАТ ДАЛЕЛОВНА
Географиядан жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде
қоршаған орта туралы білім қалыптастыру
6D011600 - География
Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Отандық кеңесші: география ғылымдарының докторы,
профессор К.Д. Каймулдинова
Шетелдік ғылыми кеңесші: география ғылымдарының докторы,
Julien Thorez (Сорбонна, Франция)
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 4
КІРІСПЕ 5
1 ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 11
1.1 Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім
мазмұнын оқытудың тәжірибелері 11
1.2 Географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық
құндылықтар негізінде зерделеудің ерекшеліктері 42
1.3 Жаңартылған мазмұн жағдайында климат және қоршаған орта
туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі 52
2 ЖАҢАРТЫЛҒАН МАЗМҰН ЖАҒДАЙЫНДА КЛИМАТТЫҚ ТҮСІНІКТЕР НЕГІЗІНДЕ ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ
БІЛІМ МАЗМҰНЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 61
2.1 Географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін
қалыптастыруды жүзеге асыру 61
2.2 Мектепте географиядан білім алушыларға қоршаған ортадағы
климаттық өзгерістерді оқытудың инновациялық тәсілдері 101
2.3 Педагогикалық эксперимент және оның нәтижелері 118
ҚОРЫТЫНДЫ 137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 138
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..150
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес сілтемелер жасалған:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 жыл, 27 шілде. № 319-III (2014 жылдын 18 ақпандағы өзгерістер мен толықтырулармен). Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
ҚР Білім және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы №988 қаулысы.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 2017 жылғы 25 қазанда № 545 (қосымша 16), 2013 жылғы 3 сәуірде № 115 бұйрығымен бекіткен (қосымша 205) негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған География пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Абай атыңдағы ҚазҰПУ
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
АКТ
ақпараттық коммуникациялық технология
АҚШ
Америка Құрама Штаттары
б.
бет
БҒСКК
Білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті
БТ
бақылаушы топ
БЖБ
бөлімді жиынтық бағалау
БҚО
Батыс Қазақстан облысы
БҰҰ КӨРК
климаттың өзгеруі жөніндегі БҰҰ Рама конвенциясы
ГАЖ
географиялық ақпараттық жүйелер
ж.
жыл
ЖАЦ
жалпы атмосфера циркуляциясы
Ж-ш
жауын-шашын
ҚМЖ
қыска мерзімді жоспар
ҚР
Қазақстан Республикасы
ҚР БҒМ
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі
мм
миллиметр
СШ
солтүстік - шығыс
т.б.
тағы басқалар
ТДБ
тұрақты даму бағыты
ТЖБ
тоқсанды жиынтық бағалау
ТОБ
типтіқ оқу бағдарламасы
ФМБС
Федералды Мемлекеттік Білім беру Стандарты (Ресей)
ЭТ
эксперименттік топ
IPCC
климаттың өзгерісі бойынша Үкіметаралық эксперттер тобы
WMO
Дүниежүзілік Метеорологиялық Ұйым
UNESCO
БіріккенҰлттарҰйымының Білім және Мәдениет жөніндегі Ұйымы
UNICEF
Біріккен Ұлттар Ұйымының Балаларды қорғау және дамыту қоры
VR
виртуалды әлем
%
пайыз
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: География көпсалалы ғылым болғандықтан, ол бүкіл жаратылыстану пәндерімен мазмұндық және практикалық жағынан тікелей байланысты. Қоршаған ортаны тану ерекшеліктері мен саналы көзқарасты қалыптастырудың негізі мектепте қаланады. Білім беру жүйесінің оқушылардың дүниетанымына ықпал ету мүмкіндігі жоғары.
Осы тұрғыдан алғанда географиялық білімнің алдында географиялық қабық заңдылықтарын ескеретін географиялық ойлауды, қоршаған ортаның басты құрамбөлігі болып табылатын климат жайлы білім бойынша функционалдық сауаттылық қалыптастыру міндеттері тұр.
Географиялық ойлау дағдысын жүзеге асыру арқылы қоршаған орта жайлы білімді қалыптастыруға болады. Соның ішінде қоршаған ортаның негізгі құрамдасы болып табылатын климатқа қатысты түсініктердің орны ерекше.
Физикалық география бөлімдерін оқыту барысында географиялық түсініктерді қалыптастыру мәселесінің географияны оқыту әдістемесінде өзіндік орны бар. Түсініктер қабылдау, сезіну және ұғыну негізінде жасалады. Ол белгілі бір атауға ие болған заттар мен құбылыстар, мысалы найзағай, қар. Түсінікке қойылатын негізгі талап - оның бір мағынада түсіндірілуі және анықтамасының болуы. Түсінік тек жалпылама ұғым беруі мүмкін. Алайда, кез келген қарапайым мәселенің өзі нақты түсініктер аппараты болған кезде ғана айқындалады. Қоршаған орта туралы білім түсініктер, заңдар және теориялар негізінде құрылатынын ескерсек, ғылымның дамуы барысында түсініктер нақтыланып, теорияның түсінік аппараты жетіле түсетінін байқаймыз. Түсінікті қалыптастыру міндетінің орындалуы таным үрдісіндегі келесі кезеңдердің табысты шешілуіне жағдай жасайды. Географиялық білімнің құраушы бөлігі ретінде түсініктердің маңызы климатты зерттеуде арта түседі. Өйткені, климат геокешеннің құрамбөліктерінің бірі, қоршаған ортаны физикалық-географиялық сипаттаудың элементі бола отырып, жалпы адамның көңіл-күйі, жан дүниесіне әсер ете алады.
Климаттың адамның тіршілігіне, шаруашылық әрекетіне ықпалы күшті, сондықтан еңбекті, демалысты, тұрмысты тиімді ұйымдастыруда аумақтың климаттық жағдайларын ескеру керек болады. Ауа-райы, климат денсаулықты сақтау және жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін адамға жайлы жағдайлар тұрғысынан қарастырылады. Климат атмосфералық қысым, температура, ауа ылғалдылығы, жел режимі, күн радиациясы, жауын-шашын, атмосфера құрамы бойынша адам организміне тікелей әсер етеді. Олардың параметрлері оптималды деңгейден асатын болса, тіршілікке қолайсыз жағдайлар туындайды. Сондықтан, климатты тіршіліктің мекені - қоршаған ортаның құрамдас бөлігі деп қараған дұрыс.
Қоршаған орта - адамның және басқа да тірі организмдердің тіршілік ету формасы мен сипатын анықтайтын физикалық, географиялық, биологиялық, әлеуметтік, мәдени және саяси жағдайлар кешені. Мұндағы климаттық жағдайлар аумақтың ауқымына байланысты макроклимат, мезоклимат, микроклимат деп ажыратылып, сол ландшафттағы климат сипатын көрсетеді.
Климаттық құбылыстар мен үрдістер туралы ғылыми негізделген түсініктер беру және климатты жалпы географиялық заңдылықтар мен байланыстар негізінде қоршаған ортаның құрамбөлігі ретінде маңыздылығын түсіндіру - географиялық білім берудегі өзекті мәселелердің бірі.
Климат және оны оқыту жайлы жазған әр кезеңнің ғалымдарының еңбектерін жұмысымызда басшылыққа алдық: зерттеудің психологиялық-педагогикалық негіздеріне Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Б.Г.Ананьевтің танымдық процесті зерттеулері, әрекеттік тәсілдің теориясын берген П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, А.Е.Бибик, В.Дорн, В.Ян, В.А.Щенев, В.А.Коринскаяның географиялық түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру теориялары, А.А.Половинкиннің географиялық ұғымдарды сызба арқылы беру теориясы, Ю.С. Андрюшова, Е.Я.Чернихова, Л.З.Емузова, И.В.Душина, Г.А.Понурованың климаттық білім беру әдістемесі еңбектері, климаттық зерттеулер жүргізіп, климатқа анықтама берген Б.П.Алисов, А.И.Воейков, А.С.Монин тәрізді географтарының іргелі еңбектері, қазақстандық Ә.С.Бейсенова, А.Р. Медеу, К.Д.Карпеков, Ш. Ш. Карбаева, Б. Қ. Асубаевтың еңбектері басшылыққа алынды. Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша жазылған қазақстандық оқулықтар мен оқу құралдарының авторлары К.Д.Каймулдинова, Б.Ш. Әбдіманапов, С. Әбілмәжінова, Р. Ә. Қаратабанов еңбектері пайдаланылды.
Жаңартылған білім бағдарламасында спиральды оқытуға көшумен байланысты оқу материалының мазмұны біршама өзгерді. Сыныптар мен оқу деңгейлеріндегі материалдың мазмұны мен күрделілік деңгейі артты. Білім берудің жаңартылған мазмұны жағдайында оқу үдерісінің білім алушылардың климат туралы білімі мен біліктері олардың шығармашылық қабілеттері мен тұрақты танымдық қызығушылықтарын дамытуға және өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдар алуына бағыт беретіндей ұйымдастырылуы зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Атмосфера тарауында қажетті климаттық білім мен дағдыларды қалыптастыру әдістемесін дайындау оқытудың тиімділігі мен білім беру сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу барысында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастырудың тиімді әдістемелік жолдарын іздестіру қажеттігі анықталды. Осыған орай климаттық түсініктер негізінде берілген білім мазмұнына талдау жасалынды. Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша білім беру бағдарламаларында климаттық түсініктер негізінде берілген білім мазмұны мен шынайы практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру арасында қарама-қайшылықтар туындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда спираль деңгейлеріне орналастырылған бүкіл оқу циклі барысында географиялық материал бойынша климаттық түсініктер негізіндегі білім мазмұнын зерделеу біздің зерттеуіміздің көкейтестілігін айқындайды. Қарастырылып отырған мәселенің осындай өзектілігі зерттеу тақырыбымызды Географиядан жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастыру деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Географиядан жаңартылған білім мазмұнында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастыруды теориялық негіздеу және оны оқытудың тиімді әдістемесін жасау, тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: мектепте географияны оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: жаңартылған мазмұн жағдайында оқушылардың қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелеріне және географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар ретінде зерделеудің ерекшеліктеріне талдау жасау арқылы таңдап алынған жаңартылған мазмұн жағдайында географияны оқытудың әдістемелік жүйесін құру моделі айқындалып, мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер және қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі жасалса, онда, географиялық білім беру сапасы артады, өйткені, климаттық түсініктер қоршаған орта туралы білімнің құраушыларының бірі болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
шетелдік және отандық тәжірибені талдау, ұлттық құндылықтарды зерделеу арқылы географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу;
климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделін құру;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесін даярлау;
ұсынылған әдістеменің тиімділігін тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Адамның іс-әрекет субъектісі ретіндегі философиялық ізгілендіру және білім беру ұйымдарында жүйелі тәсіл тұрғысынан педагогикалық үрдісті ұйымдастыру идеялары, тұлғаның дамуы туралы ілім, ақыл-ой іс-әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы, іс-әрекеттік теория, білім мазмұны теориясы, жаратылыстану пәндерінен білім берудің мазмұны мен әдістемесіне қатысты теориялар, оның ішінде География курсын оқытудың теориясы мен әдістемесі, Қазақстан Республикасында білім берудің және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы, еліміздің және алыс-жақын шетелдердiң алдыңғы қатарлы педагог-ғалымдарының зерттеу мәселесiне қатысты iргелi еңбектерi, білім беру бағдарламалары.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, орта кәсіптік білім беру мекемелерінде, педагог кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері:
ғылыми-зерттеу мәселелеріне қатысты теориялық талдау, жинақтау, салыстыру, бақылау;
педагогикалық эксперимент, сауалнама, әңгімелесу;
тәжірибе мәліметтерін математикалық есептеу әдістерімен өңдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелеріне және географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар негізінде зерделеу білім алушылардың практикалық іс-әрекеттерін жүзеге асыруға негіз болады;
жаңартылған мазмұн жағдайында климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделін құру география пәнінен білім сапасын арттыруға бағытталады;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер және қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі географиялық білім беру сапасын арттыруға жағдай жасайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделді;
климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі құрылды;
мектепте географиядан білім алушылардың климаттық түсініктер арқылы қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастырудың әдістемесі даярланды.
Зерттеу кезеңдері: Диссертациялық зерттеу 2017 жылдан 2020 жылға дейін үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2017-2018 жж.) курстың әлеуетін тиімді қолдану мүмкіндіктері анықталды. Жаңартылған мазмұн жағдайында бағдарлық құжаттар мен географиялық білім беруде климаттық процестерді оқыту бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жүргізілді.
Екінші кезеңде (2018-2019 жж.) білім қалыптастырудың әдістемелік жүйесінің моделі құрылды. Оның тиімді іске асуы үшін әдістемелік шарттар жасалды. Нәтиже күтілетін оқу тапсырмалары құрылып, ендірілді. Авторлық варианттағы тапсырмалар қолдану арқылы педагогикалық қалыптастырушы эксперимент жүргізілді. Сонымен қатар, шетелдік ғылыми тағылымдамаға барып, әлемдік тәжірибе аясында жазылған ғылыми мақалалар саралаудан өткізілді.
Үшінші кезеңде (2019-2021 жж.) педагогикалық эксперименттің алынған нәтижелері сандық, сапалық анализден өткізіліп, кейіннен теориялық жалпылау, интерпретациялау жүрді. Қарастырылған мәселе бойынша жаңартылған оқу бағдарламасы мазмұнында ғылыми-әдістемелік жұмыстар дайындалып, жарияланды. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері шығып, жүйеленіп, рәсімделді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы М.Дулатұлы атындағы №136 мектеп-гимназия, Абай атындағы ҚазҰПУ, Жаратылыстану және география институты, География, экология және туризм кафедрасы.
Зерттеу жұмысының нәтижелерінің сыннан өтуі: Зерттеу жұмысына дайындалған материалдардың негізінде және автордың ұсынып отырған докторлық диссертациясына отандық және шетелдік (Украина, Чехия, Ресей Федерациясы) басылымдарда жарыққа шыққан 14 ғылыми мақаласы мен ҚР БжҒМ бекіткен 11-сыныптың География оқулығына Әдістемелік нұсқау еңбектері арқау болды. Бұл жарияланған ғылыми еңбектердің мәліметтерін автор өз бетінше жеке дара іздену арқылы жинақтап, оларды жүйеге келтіріп, камералдық өңдеуден өткізіп, өзіндік тұжырымдар жасады. Зерттеу жұмысында қамтылған негізгі мәселелер мен зерттеу нәтижелері отандық Алматы және шетелдік Мәскеу (Ресей Федерациясы), Киев (Украина Республикасы), Прага (Чехия) қалаларында өткен халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда (2017-2020 жж.) баяндалды. Ал, Мектеп баспасынан шыққан ҚР БжҒМ ұсынған 11-сыныптың География оқулығына 2бөлімнен тұратын Әдістемелік нұсқау, жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық бағыттары үшін қазақ және орыс тілдерінде жазылып, эксперимент мектептерінде 2019-2020 оқу жылында 1 жыл сынақтан өтті және 2020 жылы оқу үрдісіне енгізілді.
Зерттеу нәтижелері бойынша жарияланымдар:
Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен қорытындылары отандық және шетелдік басылымдарда, халықаралық ғылыми-теориялық және тәжірибелік конференцияларда 14 ғылыми мақала және ҚР БжҒМ бекіткен 11-сыныптың География оқулығына 2 Әдістемелік нұсқау жарияланды. Оның ішінде Scopus мәліметтер базасында 1 мақала, халықаралық ғылыми конференциялар жинағында 5 мақала, бүкілресейлік конференцияда 1 мақала, ҚР Білім және Ғылым министрлігі білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті (БҒСКК) ұсынған тізімге енетін журналдарда 4 мақала, халықаралық журналда 1 мақала, ҚазҰПУ Жаратылыстану-география сериясының хабаршысында 1 мақала, отандық журналда 1 мақала жарияланды. Ал, Мектеп баспасынан шыққан ҚР БжҒМ ұсынған 11-сыныптың География оқу құралына 2-бөлімнен тұратын Әдістемелік нұсқау, жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық бағыттары үшін қазақ және орыс тілдерінде 2020-жылы жарыққа шықты.
Диccepтaция құpылымы мeн мaзмұны: Диссертация нормативтік сілтемелер, анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспе, екі бөлімнен, зерттеудің қорытындысынан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны мен пәні, зерттеу әдістері және күтілетін нәтижелер берілген.
Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде климат және қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелері, географиялық білім мазмұнында қоршаған ортаны ұлттық құндылықтар негізінде зерделеудің ерекшеліктері қарастырылып, жаңартылған мазмұн жағдайында географияны оқытудың әдістемелік жүйесі көрініс тапқан климат және қоршаған орта туралы білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылған.
Жаңартылған мазмұн жағдайында климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың әдістемесі атты екінші бөлімде географияны оқыту үдерісінде білім алушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыруды жүзеге асыру мәселелері қарастырылып, сонымен қатар мектепте географиядан білім алушыларға қоршаған ортадағы климаттық өзгерістерді оқытудың инновациялық тәсілдері беріліп, педагогикалық тәжірибе нәтижелері келтірілді.
Қорытынды диссертациялық зерттеу нәтижелері бойынша қысқа қорытындыдан, қойылған міндеттердің шешімін табу тұжырымдарынан және алынған нәтижелерді нақтылы пайдалану бойынша ұсыныстардан тұрады.
1 ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫ Қ НЕГІЗДЕРІ
Климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білім мазмұнын оқытудың тәжірибелері
Табиғат, адам және қоғам өзара байланыстарын қоршаған орта туралы ілім қарастырады. Бізді қоршаған ортаның күрделі де, алуан түрлілігі сонша, оны зерттеп-тануда іргелі тұжырымдар мен заңдылықтарды ескере отырып, терең әрі кешенді түрде қарастыру қажет болады. Қоршаған орта дегеніміз - бұл қазіргі уақытта адамзат қоғамы тікелей өзара әрекеттесетін жер кеңістігінің бөлігі [1]. Қоршаған орта -- бұл табиғи (географиялық), антропогендік факторлар және әлеуметтік элементтерді қамтитын жасанды ортадан тұратын адамның мекен ету және қызмет ету ортасы. Өндірістің даму деңгейі неғұрлым жоғары, техника және технология заманға сай болса, соғұрлым қоршаған ортаның антропогендік өзгерістерінің ауқымы мен деңгейі жоғары болады. Кең мағынасында қоршаған орта дегеніміз - бұл тіршілік дамитын әртүрлі жағдайлардың жиынтығы [2]. Бұл мағынада қоршаған орта ең алдымен адамның табиғи ортасын білдіреді.
Қоршаған орта - табиғи орта компоненттері, табиғи және табиғи-антропогендік, сонымен қатар антропогендік нысандардың жиынтығы. Мұндағы табиғи орта компоненттеріне Жердегі тіршілікті жайлы жағдайлармен қамтамасыз ететін жер, оның қойнауы, топырақ жамылғысы, беткі және жерасты сулары, атмосфералық ауа, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфераның озон қабаты, жердің айналасындағы ғарыш кеңістігі жатады.
Қоршаған орта қоғамның дамуына айтарлықтай әсер етеді. Бірақ, ғылыми-техникалық прогресс дамыған сайын географиялық ортаны адамдар көбірек өзгеріске ұшыратуда. Бұл өз кезегінде қоршаған ортадағы баланстың бұзылып, экологиялық проблемалар туындауына әкеліп соғады [3]. Біз қоршаған ортаға қамқорлық көрсетіп, ғылыми дамуды ілгерілетіп, баршаға арналған білім беру мен денсаулық сақтауға қол жеткізуге кепілдік танытуымыз керек. Келер ұрпақтың болашағы жарқын болуы керек [4].
Адамның қоршаған ортаны танып-білуге ұмтылысы шексіз. Танымды қалыптастырудың негізі - адам мен қоғамның дүниетанымындағы қоршаған орта мен адамның орны, рөлі, өзара қатынасын айқындау болып табылады. Дүниетаным білім жүйесі болғандықтан, оның практикалық, мазмұндық көріністері әртүрлі болуы мүмкін. Қоршаған орта туралы білімді қалыптастырудағы мақсат - табиғат құбылыстарының мәнін түсініп, олардың заңдылықтарын анықтау, осылардың негізінде жаңа құбылыстарды болжау, анықталған заңдылықтарды қолдану жолдарын айқындау.
Бізді қоршаған ортаның алуан түрлілігі уақыт пен кеңістікті, тіршілікті, сонымен қатар адам жаратылысының басты аспектілерін, адамгершік пен мәдениет құндылықтарын сипаттайтын негізгі іргелі тұжырымдарды, категорияларды терең әрі кешенді түрде тануды талап етеді.
Біртұтас құрылымдық жүйе болып табылатын географиялық қабықта мына негізгі заңдылықтар жүзеге асады: қоршаған ортадағы су айналымы, зат айналымы, энергия мен заттың сақталу заңдары, бүкіләлемдік тартылыс заңы, инерция принципі, салыстырмалық теория, жердегі тіршіліктің дамуы, биосфера жайлы ілім, фотосинтез процесстері және т.б. Мақсат айқын болғанымен, жету жолдары сан түрлі, зерделеуді қажет ететін ақпарат та өте көп. Бұл тұста қоршаған орта туралы білім беру негізін салушы идеялар мен жүйелі тәсілге негізделген концептуалды принципті қолдану өте маңызды.
Өркениеттің даму тарихында білім жүйесінің мазмұны мен формасында аталған элементтердің мінсіз үйлесімі болған жоқ. Ежелгі кезеңде ғылыми-жаратылыстану білімі сипаттаушылық, ойшылдық, натурфилософиялық сипатта болды.
Ежелгі грек ойшылы Сократ (б.з.д. 470-399ж) білімнің жалғыз қызметі - өзін-өзі тану, яғни адамның зияткерлік, адамгершілік және рухани өсуі деп санады [5]. Білімнің мақсаты - адам іс-әрекетін табысты әрі тиімді қылу деп есептеген. Алайда, білім дағды мен біліктілікке апаратын тура жол емес еді. Қандай да бір дағды мен біліктілікке ие болу үшін mystery - сиқырлы сыр, яғни шеберлерден кәсіп сырын үйрену керек болды.
ХVIII ғ басынан бері табиғаттың іргелі заңдары ашылуымен және олардың қолданысқа енуімен байланысты технология ұғымы пайда болды. Ол techne - өнер және logos - ілім сөздерінен туындап, ұйымдасқан, жүйелі, мақсатты білім дегенді білдіреді.
Алғашқы техникалық мектептердің пайда болуы және 1751-1780 жж Дени Дидро мен Жан Д'Аламбер құрастырған Энциклопедияның шығуы маңызды міндетті орындады деуге болады. Яғни, ғасырлар бойы қалыптасқан түрлі кәсіптер туралы білім, дағды, сырларын жүйелеп, бір жерге біріктірді. Практикалық тәжірибені олар білімге, практикалық білім алуды - оқулықтарға, құпия жолдарды - әдіснамаға, ал нақты әрекеттерді - қолданбалы ғылымға айналдырды.
Қытай ойшылы Конфуций Білімге апаратын үш жол бар: ойлау жолы - ең керемет жол, салынған жолмен жүру - ең оңайы, тәжірибе жолы - ең қиыны деп атап көрсеткен [6]. Кейінгі ғасырларда қоршаған ортаны танудың нәтижелі жолы ретінде эксперимент, тәжірибе, практиканың рөлі күшейді. Нақты нәтижеге қол жеткізетін мамандандырылған, салалық білімнің дамуы тек адамға ғана емес, қоғамға да пайдасы тиді.
Қазіргі жалпы түсінікте білім - бұл практикалық құндылығы бар ақпарат. Ақпарат ағынының көптігі оларды жүйесіз пайдалануға әкеліп соғуда. Білім беру жүйесіне де кері әсері байқалуда.
Өткен ғасырда жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар арасында байланыс үзілгендей болды. Бұл мәселені ағылшын тарихшысы Чарльз Сноу (1905-1980) көтерген болатын, ол қоғам өзін қоршаған орта туралы толыққанды білімі болмаған жағдайда жойылып кетеді деген ескертпе ойларын жазған [7]. Егер қоғам өз әрекет-қызметін табиғаттың іргелі заңдары мен олардың салдарларын ескермей ұйымдастыратын болса, рухани құндылықтарға бағдарланбаса, бұл білімнің де маңызы болмайды.
Өткен ХХ ғасыр техногенді өркениетті алып келді. Адам ғарышқа ұшып, атом ядросының ішін жете зерттеп, энергияның жаңа түрлерін меңгерді, керемет есептеуіш жүйелерін құрды, табиғат байлықтарын сансыз көп көлемде игеруді үйренді. Бақылаусыз технологиялық өсу адамзат болашағының басты қаупіне айналды. Адамзат тіршілігін жалғастыруы үшін төнген қауіпті тойтарудың жолы қоғамның тұрақты даму алғышарттарын жасау қажеттілігіне алып келді. Қоршаған ортамен үйлесімді дамудың негізі болатын Тұрақты даму тұжырымдамасы 1992 жылы Рио-де-Жанейродағы бүкіләлемдік саммиттен бастау алды [8].
Адамның белсеңді әрекетінен табиғатта байқалып жатқан өзгерістер индустриалды-технологиялық әрекеттің, білім жүйесінің қанағаттанарлықсыз жағдайда екендігін, адамның адамгершілік, рухани деңгейін көрсетеді. Осыған байланысты әлем, адам және қоғам туралы білім жүйесін қайта қарастыру мәселесі туындайды. Басқаша айтқанда, құрамдас бөліктерінің бірлігіне негізделген білім берудің іргелі базасын нығайту қажеттілігі пайда болды. Оған екі себепті атауға болады: біріншісі, экономикалық, экологиялық, энергетикалық дағдарыстармен сипатталатын өркениеттің жаһандық проблемалары. Ал, екіншісі, адамның қоғамда үйлесімді өмір сүруі үшін ғылымның барлық саласында зерттеулер жүргізіп, ғылыми білімді меңгеру арқылы мәдени ортаға сіңу қажеттілігі [1, 15 б.].Іргелі білім алудың тұжырымдамасын ең алғаш рет ХІХ ғ басында Вильгельм Гумбольдт қалыптастырды. Мұндай алдыңғы қатарлы білім беру жүйесі әлемнің ең жақсы университеттеріне ендірілген.
ЮНЕСКО баяндамасында жалғыз маңызды ресурс ретінде білім, тапқырлық, ойлау кеңдігі, мейірімділік берілген [9]. Бұл сипаттарсыз әлемдегі татулық, адам құқығын сыйлауға қол жеткізу мүмкін емес. Тұрақты даму тұжырымдамасын бекіткеннен кейін 10 жыл өткен соң, тұрақты дамуға байланысты 2002 ж. Рио-де-Жанейрода 189 елдің өкілдері мен 100 елдің басшылары қатысқан БҰҰ Бүкіләлемдік конференциясы өткен болатын. Бұл конференцияда соңғы он жылда жеткен жетістіктер болжанғаннан төмен көрсеткішке ие болғандығы айтылады. Себебі, тұтынушылық өмір сүру стилі тіршілік көздерін азайтуда. Дамыған мемлекеттер қоршаған ортаны қорғау шараларын қарқындатамыз деген сөздерінде тұра алмады. Дамушы елдерге көмектеспек түгілі, өз аумағында іске асыра алмағандығы айтылды [1, 27 б.].
Проблема жеке адамдардың өзін-өзі ұстау мен ойлау ерекшелігінде ғана емес, халықаралық деңгейдегі экономикалық және саяси қатынастарында да болып тұр. Дегенмен де, адамзаттың тұтынушылық көзқарасының алдын алуда мәдени фактордың да рөлі бар. Ал мәдениетті ішінен өзгерте алатын күш тек - білім. Осыған байланысты, қоршаған орта туралы білім қалыптастыруда біршама өзгерістер болғаны дұрыс, нақтырақ айтқанда дүниетанымдық мәнін күшейту қажеттілігі туындады. Тұжырымдардың жеке-жеке білім элементтері ретінде емес, әлемнің біртұтас географиялық бейнесін қалыптастыра алатын деңгейге шыққаны маңызды.
Қазіргі білімнің біртұтастығын түсіну қажеттілігін көптеген зерттеушілер жазады. Олар әртүрлі шешу жолдарын да ұсынады, алайда бәріне ортақ ой - адамның биосферадағы тіршілігінің болашағын қамтамасыз ету. Жалпы адамзат болашағы үшін қоршаған орта туралы білімді қалыптастыру, яғни сауаттылығын ашу аса маңызды екендігін атап өттік. Қоршаған орта туралы білімді зерттейтін жаратылыстану ғылымдары иерархиялық құрылымға ие, яғни қоршаған орта туралы біртұтас білім жүйесі бірқатар білім салаларынан тұрады.
Қазақстанда қоршаған орта туралы білім беру саласында Ә.С.Бейсенова, А.Р.Медеу, Ж.Б.Шілдебаев және т.б. ғалымдардың зерттеулері бар [10,11]. Қоршаған орта құрамбөліктеріне қосарланғанда Жердегі тіршілік дамуына жағдай жасайтын жер, жер асты қойнауы, беткі және жерасты сулары, атмосфера, өсімдік және жануарлар дүниесі мен өзге де организмдері, сонымен қатар, атмосферадағы озон қабаты және жер айналасындағы ғарыштық кеңістік жатады.
Әрбір құрамбөлікті зерттеудің өзіндік әдіснамалық аппараты бар. Әрине, олар мемлекеттік білім беру жүйесінде қамтылған және әртүрлі қырынан зерделенеді. Біздің зерттеу тақырыбымыз аясында қоршаған орта туралы білімді климаттық түсініктер негізінде қалыптастыру жолы қарастырылды. Өйткені климат - адамды қоршаған ортаға тәуелді ететін және екінші жағынан адамның қоршаған ортаға ықпалын көрсететін басты құрамбөлік. Қоршаған ортаның маңызды физикалық-географиялық сипаты бола отырып, климат адамның шаруашылық әрекетіне шешуші ықпал етеді, оны ауыл шаруашылықтың мамандандырылуынан, өндірістік өнеркәсіп орындарын, әуе, су, жердегі көлік желілерін орналастырудан көреміз.
Мектеп бағдарламасындағы қоршаған орта туралы білім география пәні мазмұнында қамтылады. Табиғатқа саналы көзқарасты қоршаған орта туралы білім арқылы жас буында қалыптастыру аса маңызды. Қоршаған орта туралы білім, экологиялық сананың қалыптасуы, ойлау жүйесі, экологиялық мәдениет, практикалық біліктіліктері мектепке дейінгі кезеңнен бастау алып, мектеп табалдырығында негізі қаланады. Мектеп жасындағы кезең - дүниетаным қалыптастырудағы ең маңызды кезең. Көптеген бағыттардың ішінде қоршаған орта туралы біртұтас түсінік қалыптастыру маңызды. Яғни, табиғаттағы байланыстар туралы білім жүйесін меңгеру, қоршаған ортаға деген қатынастағы құндылықтардың негізі, адам әрекетінің табиғатқа ықпалын түсіну жүреді. Осы білімдердің негізінде адамгершілікті тәрбиелеу, табиғатпен қарым-қатынастағы оң тәжірибе берілу керек.
Қоршаған ортаға саналы көзқарас тіршілік иелері мен тіршілік ортасының арасындағы өзара байланыстарды, факторлар ықпалына тәуелділікті түсіну негізінде қалыптасады. Бастапқы кезеңде негізгі заңдылықтарды бейнелейтін нақты білім жүйесі беріледі. Білім жүйесінде жас ерекшелігі ескеріле отырып, оқу материалдарының көлемі кезеңдер бойынша беріледі:
Бастапқы кезеңде балаларға қоршаған ортаның әдемілігін көріп, түсінуді үйрету;
Екінші кезеңде табиғатқа тек тамсанып қоймай, оны қорғап, байытып, мейіріммен қарауды қалыптастыру;
Үшінші кезеңде табиғат адамнан оқшау дүние емес, қайта адам оның тәрбиеленушісі екенін, табиғатпен байланыста адам өзінің ең жақсы қасиеттерін дамытатынын көрсету;
Төртінші кезеңде мектеп бітіруші тұлғаның санасында жүйелі білім негізінде қазіргі өркениет пен қоршаған ортаның тұрақты даму тұжырымдамасын енгізу мүмкіндіктері туралы экологиялық жауапкершілік қалыптасуы жүзеге асырылады.
Сонымен, қоршаған орта туралы білім балалық шақтан бастау алатын, неғұрлым ерте басталса, соғұрлым нәтижелі болатын күрделі, жан-жақты психологиялық-педагогикалық процесс [12].
Жалпы алғанда, қоршаған орта туралы білім қалыптастыру танымдық даму үрдісінде білім мен тәжірибе ретінде тек жиналып қоймай, сонымен қатар, көбейіп, түрленіп, ізгілік императивтеріне айналатынынымен тығыз байланысты. Бұл жердегі эмоциялық құрамбөлікті тәрбиенің нәтижесі деуге болады, себебі тұлғада табиғат пен қоғамның қарым-қатынасы туралы дұрыс түсініктің негізі қаланады. Дәл қазіргі уақытта педагогика ғылымында білім, әдіс, ұйымдастыру формалары жаңаруы себепті жаңа міндеттер анықталды.
Қоршаған орта туралы білім беруді ұйымдастыру бірнеше идеяларға негізделеді. Олардың ішінде ең бастысы - жан-жақты білімді, қоғамда белсенді тұлға қалыптастыру. Ол үшін:
Білім алу басымдығын алға қою керек. Бұл АҚШ, Еуропалық Одақ, Жапония, жаңа индустриялық елдердің (Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур) басты стратегиясы болып табылады.
Білім алудың үздіксіздігі. Дамудың постиндустриалды кезеңіне өту жағдайында қоғам ақпараттық және жоғары технологиялық болған сайын өмір бойы жаңа білімді игеруге құштар, жоғары білімді тұлғаға қажеттілік артуда.
Берілетін білім сапасын көтеру;
Білім берудегі демократизация;
Білім беруді ізгілендіру. Қазіргі білім реформаларында ізгілендіру анық байқалады. Адам тіршілігінің мақсатын анықтаушы табиғатпен үйлесімділік, тату өмір сүру сияқты моральдық, рухани, эстетикалық құндылықтарға бағытталған.
Білім берудегі іргелілік (фундаментализация), яғни дүниетаным негізін құрушы қажет білімді іріктеу.
Оқу үрдісіне танымдық, шығармашылық, белсенділікті дамытуға бағытталған оқыту әдістерін енгізу (жеке және топтық жұмыс формасы, аудиовизуалды құралдар, компьютерлендіру) [13].
Мақсатымыз қоршаған орта туралы білім қалыптастыру болғандықтан, оның құрамдас бөліктеріне тоқталып, климат туралы түсінікке әдістемелік талдау жасасақ.
Тар мағынасында климат немесе жергілікті климат - географиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі бір жердің көп жылдық атмосфералық жағдайлар жиынтығы. Бұл мағынада климат жергілікті жердің физикалық географиялық сипатының бірі. Кең мағынадағы климат, немесе жаһандық климат - бірнеше онжылдықтар уақыттық кезеңінде атмосфера - мұхит - құрылық - криосфера - биосфера жүйесінде өтетін қалыптардың статистикалық жиынтығы. Бұл мағынадағы климат ұғымы - жаһандық.
Климатты зерттейтін ғылым салаларына келсек, оның қалыптасу заңдылықтары, Жер шарындағы таралуы, өткендегі, болашақтағы өзгерістерін зерттейтін метеорология бөлігін климатология деп атайды. Ал, атмосфера, оның құрамы, құрылымы, қасиеттері мен ондағы физикалық және химиялық процестер туралы ілімді метеорология деп атайды. Метеорологияның теориялық негізінде физика, химияның жалпы заңдары жатыр. Бұл жағдай оны физика -математикалық ғылымдармен байланыстырады. Ал, қазіргі таңда аталмыш салада күрделі математикалық аппарат қолданылады. Сонымен қатар, атмосфералық процестер Жер шары кеңістігінде, оған ғана тән құрылықтар мен мұхиттар кескіндері, жер бедері құрылымдары, өзен, теңіз, мұздық, қар жамылғысы мен өсімдіктер таралу сипатына байланысты өтеді. Бұл фактор метеорология, климатологияны географиялық ғылымдар кешеніне енуіне негіз болады және білім жүйесінде мектептің төменгі сыныптарында Жаратылыстану, орта сыныптарында География пәнінде Атмосфера бөлімінде, ал жоғары сыныптарда Табиғатты пайдалану және геоэкология бөлімінде қарастырылады.
Климат жайлы білім беру ерекшеліктері, климаттық түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру мәселелерін И.В. Душина, М.В.Кузнецов, А.В.Даринский, Ю.С.Андрюшова, Л.З.Емузова, Е.Я. Чернихова еңбектерінен көреміз [14-19]. Географиялық білім жүйесі бірнеше элементтен тұрады (1сурет).
ұғымдар
себеп
-
салдарлық
қатынастар
түсініктер
заңдылықта
р
деректер
эмпирикалы
қ білім
Сурет 1 - Географиялық білім жүйесінің элементтері
Білім танымдық процесс барысында қалыптасады. Ойлау философиясында жоғарыда аталған категориялар айтарлықтай ерекшеленеді. Сезім, қабылдау, елестету - сезімдік танымның нысандары. Ұғымдар, түсініктер, пайымдаулар, ой тұжырымдары ұтымды танымның нысандары, яғни ойлаудың негізгі нысандары болып табылады. Демек олардың қалыптасуы мен дамуы олардың табиғатын, мәнін, сапалық сипаттамаларын ескере отырып жүргізілуі керек.
Таным - әрекет түрі. Таным кейбір сапалық тұрғыдан жаңа деректерді тудырады. Танымдық процесс - үздіксіз, дамып келе жатқан, сапалы тұрғыдан өзгеретін, біршама жоғары деңгейге көтерілген, жүйелік, реттелетін, бағдарланған құбылыс.
Түсінік - жалпы ойлау мен білімнің біршама жоғары нысаны, онда заттар мен құбылыстардың негізгі маңызды белгілері және олардың байланыстары көрініс табады.
Сабақ барысында оқушының қабылдау процесіне мұғалім ықпал ете алады. Ол қабылдау үшін қолжетімді ең жарқын, типтік объектілерді таңдап алып, оқушылардың назарын жиынтығында осы географиялық объектінің толық бейнесін құрайтын жеке заттар мен құбылыстарға, олардың белгілеріне, қасиеттеріне және өзара орналасуына, тұтас алғанда бүкіл объектіге, оның басқа объектілермен ұқсастығына және олардан айырмашылығына аударады.
Түсінікті қалыптастыру үшін мақсатты ой жұмысы қажет, яғни заттар мен құбылыстардың басты маңызды белгілерін ашуды, оқушылардың санасында материал мазмұнын бөлшектеуді, осы бөліктердің бүтінге қатынасын түсінуді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктерді анықтауды шамалайтын оқушылардың аналитикалық-синтетикалық қызметі.
Мысалы, карта, суреттер және мұғалімнің түсіндірмесі негізінде циклон туралы түсінікті еске түсіре отырып, оқушылар талдауды қолдану арқылы олардың жеке бөліктерін бөледі және бір-бірімен салыстыру арқылы оларды санасында абстракциялайды, солай олардың қасиеттерін анықтайды. Барлық нақты циклондарға ұқсас маңызды белгілер оқушылардың санасында циклондар туралы жалпы түсінікке жалпыланады және синтезделеді.
Дәл осы география дүниетанымдық пән ретінде оқушыларға әлемдегі орнын түсінуге және олардың қоршаған табиғи және әлеуметтік ортамен тығыз байланысын түсінуге көмектесуі керек. Географияны зерттеу оқушының қоршаған әлемде болып жатқан барлық жағдайлар үшін жеке жауапкершілігін дамытуға бағытталған. Сайып келгенде, география қазіргі заманғы әлемде тіршілік ету міндетін орындауға көмектесуге арналған, ал географиялық ойлау көбінесе мектепте оқу кезеңінде қалыптасатын қоғамдық сананың бір бөлігі болуы керек.
Оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың негізін оқушылардың кешенді ойлау стилін дамыту үшін жағдай жасайтын, кеңістікте, уақыттық аспектіде ойлауға, географиялық мәселелерді шешуге, табиғатта экологиялық мақсаттылық тұрғысынан әрекет етуге; географиялық карталармен, анықтамалықтармен жұмыс істей білуге, бақылаулар жүргізуге ықпал ететін оқу географиялық міндеттер жүйесін орындауы құрайды.
Бүгінгі талап бойынша, географиялық білім оқушының функционалдық сауаттылығынан көрініс тауып отыр. Оны біз географиядан жаңартылған білім мазмұнынан да көріп отырмыз. Жаңа оқу бағдарламаларының айрықша ерекшелігі олардың кең ауқымды дағдыларды қалыптастыруға бағытталуы болып табылады (сурет 2).
білімді функционалдық және шығармашылық қолдану
сыни ойлау
зерттеу жұмыстарын жүргізу
коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін қолдану
ақпараттық
-
коммуникациялық технологияларды пайдалану
топта және жеке жұмыс істей білу
мәселелерді шешу және шешімдер қабылдау
Сурет 2 - Мектеп географиясында қалыптастырылатын дағдылар
Бұл қазіргі оқушының функционалды климаттық сауаттылығына қол жеткізу үшін тәжірибеге бағдарланған міндеттер мен тапсырмаларды орындау біліктерін қалыптастыру қажет дегенді білдіреді. PISA (Programme for International Student Assessment) зерттеулері бойынша оқушылар біледі, бірақ білімдерін қолдана алмайтын болып шықты [20]. Оқушыларға берілетін тапсырмалардың PISA деңгейлеріне сәйкестігі 3 - суретте берілген.
5
-
және
6
-
деңгей
:
оқушы
өз
бетінше
ойлау
,
талдау
және
өз
болжамын
ұсыну
қабілеті
4
-
және
3
-
деңгей
:
жаңа
ақпарат
алу
үшін
бар
білімі
мен
қабілетін
қолдану
мүмкіндігі
2
-
деңгей
:
қарапайым
оқудан
тыс
жағдайда
бар
білімі
мен
дағдыларын
қолдану
мүмкіндігі
1
-
деңгей
:
білімнің
төмендігі
,,
деңгейі
мен
тапсырмаларды
табысты
орындаудың
аздығы
Сурет 3 - Оқушыларға берілетін тапсырмалардың PISA деңгейлеріне сәйкестігі
Климаттық сауаттылық - әртүрлі мәнмәтінде жеке тұлғаның климаттық білімді тұжырымдау, қолдану және түсіндіру қабілеті. Оған климаттық ойлау, климаттық ұғымдарды, процедураларды, деректерді және құбылыстарды сипаттау, түсіндіру және болжау құралдарын қолдану кіреді. Бұл оқушылардың климаттық түсініктер негізінде қоршаған орта туралы білімнің рөлін түсінуге көмектеседі. Сындарлы, белсенді және ойлы азаматтар қабылдауы тиіс жақсы негізделген пайымдар айту және шешімдер қабылдау. Басқаша айтқанда, функционалды климаттық сауаттылық - шынайы өмірдің әртүрлі мәнмәтінінде климат туралы білімді қолдану қабілеті.
Климаттық сауаттылық неден тұрады? Ең алдымен бұл пәннің құрамдас бөлігі. Функционалдық климаттық сауаттылықтың пәндік құрамдасы базалық даярлық деңгейінің мазмұнымен бірдей деп айтуға бола ма? Жоқ, өйткені базалық даярлықты тек қолданбалы маңызы бар мәселелерге ғана қиыстыруға болмайды. Базалық даярлық функционалдық сауаттылық элементтерін қамтиды, бірақ ол климаттық білім беруді жалғастыру және оқушыларды зияткерлік дамыту үшін негіз болып табылатындықтан, ол кеңірек [21].
Екінші жағынан, функционалды климаттық сауаттылықты өмірмен байланысты алгоритмдерді, практикалық дағдыларды игеруге ғана келтіруге болмайды. Теориясыз тәжірибе жоқ деген ақиқат белгілі: егер білім беру практиканың пайдасына теорияны қысқарту жолымен жүре бастаса, онда бұл практикаға бағдарланған міндеттерді орындау қабілеті тұрғысынан нәтижелерді артуын бермейтіндігімен қоса, керісінше оларды деградацияға әкеледі.
Пәндік (географиялық) құрамдастан басқа, функционалдық сауаттылық коммуникативтік, ақпараттық, оқырмандық, әлеуметтік құзыреттермен байланысты іс-әрекеттік құрамдасты да қамтиды. Демек пәндік білім, қаншалықты практикалық бағдарланған болса да, белгілі бір жалпы біліктерді қажет етеді, оны игермесек, білімді қолдану мүмкін емес немесе қиын болады.
Сонымен, физикалық география саласы бойынша климаттық түсініктер негізінде жалпы білім қалыптастырылады. Әр кезеңде климатты зерттеп, анықтама берген ғалымдар Гумбольдт А., Пржевальский Н.М., Воейков А.И., Кеппен В., Берг Л.С., Алисов Б.П. болды [22 - 28]. Жалпы білім беретін мектептердегі білім география ғылымының классикалық ұғымдарының негізінде қалыптастырылады.
Климаттық түсініктерді қалыптастыру үшін таным ерекшеліктерін біліп, қолдана алу маңызды. Оған жету әдістері ретінде бірқатар құралдар ұсынылады. оқушы өсе келе салыстыру қабілеті дамып, нысандар мен құбылыстар арасында логикалық байланыстарды байқап, көргенін жинақтай алатын болады. Мұндай жинақтаудан кейін түсініктердің қалыптасып, меңгерілуі жүре бастайды. Ары қарай, адам нысандарды танып, идентификациялап, қандай да бір категорияға жатқыза алады. Бұл концептуалды ойлаудың нақ өзі. Оның бірнеше негізгі құралдары ажыратылады (сурет 4).
анализ
синтез
салыс
тыру
абстрак
ция
жалпылау
жүйелеу
Сурет 4 - Қоршаған ортаны тану, зерттеу құралдары
Сонымен, қоршаған ортаны тану барысында, жаңа білім қалыптастырғанда адам баласы ең алдымен өз тәжірибесі мен сезімдеріне сүйенеді. Климаттың көптеген нысандарын ұстап көру мүмкін болмағандықтан, түсініктерді қалыптастырудың негізгі көзі - көрнекі құралдар мен ой әрекеттері. Соның негізінде географиялық түсінік қалыптасуы үшін аталмыш нысанға тән басты қасиеттер мен байланыстар қамтылуы керек.
Қоршаған орта туралы негізгі білім география сабақтарында қалыптасады. Қазіргі заманғы мектеп географиясының құрылымы мен мазмұнын талдап, пәнді оқытудың әлемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz