Тәуке ханның ата-тегі, өмірі, биліктегі ішкі және сыртқы саясаты жайлы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Тәуке болып ханымыз,
Рахат тауып жанымыз,
Он сан алаш бiрiгiп
Ойран болды жауымыз.
(Халық өлеңі).

Елді елдікке,ынтымаққа,бірлікке бастайтын және сол жолда жанын сала
күрескен ерлерді туғызатын заман. қазақ халқы өзінің, бұрынғы-соңғы
тарихында басынан небір қилы замандарды өткізген. Олай болса талайлы тағдыр
өмірден із-түзсіз өте шығуы мүмкін емес. Тарихтың терең-терең қатпарларына
көз жіберер болсақ, елдің есімен санасында ұзақ уақыттан бері сақталып
келе жатқан небір орасан оқиғалардың салиқалы сокпақтарынан аңғарамыз.Сол
сокпақтардың бойында еліне елеулі енбек сіңіріп, қаһарманның кызыметін
аткарған ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған іздері әлі күнге
сайрап жатыр. Солардын бірі Тәуке хан.
Батырда, ханда, қара да өз заманының перзенті Тәуке хан өз
дәуірінде қазақ, орыс, қытай, жоңғар жане шығыс халықтарының тарихында ірі
қайраткер, көрнекті қолбасшы ретінде елеулі орын алған.
Дәл қазіргі кезде қазақ хандары жайлы материалдар іздесек тек
Абылай хан және Кенесары туралы өте көп кездеседі, ал Тәуке жайлы өте
аз, тіпті жоқ. Газет- журнал бетерінде де Тәуке жайлы бір-екі ауыз
сөзбен шектеледі. Бұған басты себеп Тәуке жайлы архивтерде мәлімет аз,
ал ол жайлы зертеулер бұдан да аз. Бұл менің ойымша бұл мүлдем дұрыс
емес, себебі Тәуке қазақ халқын біріктіруінде, онын ел болып
сақталуында ең көп еңбек сіңірген хандардын бірі
Сондықтан мен баяндаманың бірінші бөлімін Тәуке ханның ата-тегі,
өмірі, биліктегі ішкі және сыртқы саясаты жайлы мәлімет бердім.

Екінші бөлімінде Тәукенің Жеті Жарғысы туралы баяндадым.

Тәуке ханның туған жылы белгісіз, ал кайтыс болган жылы туралы
ғылыми зертеулерде әр турлі қарама-кайшы пікірлер бар. Жарық көрген
әдебиетерде Тәуке 1718 жылы дүние салды деген пікір тұрақты түрде
қалыптасқан. Ал белгілі қазақ тарихын зертеуші ғалым В.А. Моисеевтің
тұжырымдауынша Тәуке ханның есімі 1716 жылдан бастап орыс тарихнамасында
сақталған құжатарда мүлдем кездеспейді. Оның ойынша, осыған қарағанда Тәуке
хан 1715 жылы қайтыс болуы мүмкін. осымен қоса зертеуші Б.С.Сүлейменов жане
В.Я.Басин де Тәукені 1715 жылы қайтыс болды деп есптейд.
Осыдан кейін бізге бұл дау қытай жылнамаларын толықтай зертеген
кезде шешіледі деп үмітенуіміз ғана қалады.(1)
Қазақтың қанына сіңген бір әдет бар, ол ата-бабаны зертеу, талдау.
Менде сол әдетке басып Тәукенің ата-бабасын қарап шығуды жөн көрдім.
Сонымен:
Шыңғыс хан (Жошы хан (Тоқай Темір ( ӨзТемір( Қожа(Бадақұл (Арыс хан
( Кұйыршык ( Барақ хан (әз Жәнібек(Абусағид)(Қасым хан ( Сығай хан (
Тәуекел хан (Есім хан (Жахангер хан ( Жәнгір (Салқам Жәнгір) (Тәуке хан.
Қазақтың атақты данышпаны Шәкәрім Кұдайбердіұлы өз шығармасының
бірінде былай дейді:(Тәуке хан (Салқам Жәнгірдің( қалмақтан алған әйелінен
туған ұлы болатын. Жангірдің Үргеніш ханы Ғайып қызы қатынынан Уәлибақы
деген тағы бір ұлы бар болатын. Ол Тәукенің хан болғанына риза болмай,
өкпелеп, Ғайып ханға көшіп кетеді.((2)
Әрине, Тәукенің билікке келуіне онын оның ақылы мен қайраты және
көрегендігі көмектесті. Сонымен Тәуке таққа 1680 жылы отырады. Ол кезде
қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясаты мәз емес еді. Ел ішінде өзара
қантөгіс күшейіп, жер дауы, жесір дауы көбейе түсті Феодал шонжарлардың
арасында бақталастық пен алуыздык күшейе түсіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі
ұлыстарды жеке дара билеп, дербестенуге ұмтылды. қазақ жүздері арасындағы
бұрынан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір-бірінен оқшаулана түсті.
Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен, іс
жүзінде өз алдында билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын
біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен
өзара дау-жанжалға, қақтығысқа белшесінен батқан қазақтарға Шығыстан,
Арқадан төтеп берген Жоңғар қалмақтарының шабуылы күшейе түсуіне жағдай
жасады.
Осындай қиындық кезеңде хандық құрган Тәуке алдымен Ресей жане
оңтүстiктегi көршi елдермен қарым- қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамында
iшкi дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болса да,
ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулармен батыл күресуге болмайтынын
түсiндi .(3)
Осылайша, өз билiгiн нығайтқан Тәуке хан халық дауларын шеше бастады.
Ол кезде халық үшiн мал тіршіліктің көзі болды. Ал малдың өсіп, өнуі үшін
құнарлыда, жайлы жайылымдар қажет болды. Бірақ Тәкеге дейін мұндай
жайылымдарды тұрақты иелену мүмкін болмады Сондықтан, Тәуке хан үш жүздiң
өздерiне тән ерекшелiктерiн ескере отырып, әр территорияның табиғаты мен
климатын ескере отырып,олардың қыстауын жайлауын және күздiк жерлерiн бөлiп
бердi. Тәуке хан билердiң жиналыстарын кұрып, бiрнеше айдың iшiнде әр
жүздiң тарихын, әдет-ғұрыптарын және т.б ерекшелiктерiне сайкес жер
пайдаланудың нақты шекараларын бекiттi. Бөлiнген жерлердiң билiгiн әр ру өз
қолына ұстады.Олар өздерiне белгiленген жерде ғана көшiп қонуға рұқсаты
болды. Территорияның көлемi олардың құрамындағы жанұя және мал сандарына
қарай белгiлендi. Жер дауларын ру басшыларымен билер бiрлесiп шештi.(3)
Осы жерде Тәукенiң ең бiр ерекшелiгi билерге өте көп көңiл бөлдi. Ең
алғаш рет билер кеңесiн құрды. Дәстүрлi қазақ қоғамында билерге ерекше
маңыз берiлдi. Билердiң шаруашылық әдеттi-құқық әскери және идеялогиялық
мiндеттердi атқаруда ерекше ролi болды. Алайда олар Шыңғыс ұрпақтарына
жатпайтын едi. Төңiрегiне беделдi билердi топтастырған Тәуке олардың
қолдауына сүйене отырып, хан билiгiне ашық түрде қарсы шығушы Шыңғыс
ұрпақтарына қарсы күрес жүргiздi.(4)
Билер мәжiлiсi ерекше жағдайларда аса маңызды мәселелердi шешуге ғана
шақырылған. Билер қызыметiн ретке келтiруде Тәуке бiрқатар шаралар
қабылдады.Ол билер съезiнiн өтетiн жерi мен уакытын белгiледi. Ханның
маңызды билiк жүйесi болып табылатын билер кенесi әрдайым Тәуке ханның
белгiлi бiр ордасында: Түркiстан қаласы жанындағы Битөбеде, Сайрам қаласы
маңындағы Мартөбе және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын жердегi
Күлтөбеде өткен.(5)
Тәуке хан даулы iстердi шешуде билер сотының беделiн арттырып, билер
кеңесiнiң кесiмдi үкiм шығарушы ерекше органға айналдырды.Осыдан бастап
билер кеңесi қазақ хандығының iшкi және сыртқы мәселелердi шешетiн органға
айналды. Билер мүддесiн көздей отырып, Тәуке өз билiгiн нығайтты. Мұның
барлығы қазақ тайпаларымен көшпелiлер арасында жоғарғы билiктi күшейтуге
мүмкiндiк бердi.(4)
Тәуке хан осындай өзгерістер арқылы қазақ қоғамындағы ең алғашқы
демократияның негізін салды. Бұған дәлел сол кездегi тарихи жағдайларды
зерттеген В.В Вельмянов – Зернов хандық билiктiң ерекшелiктерiн айта
отырып, көшпелi қазақ қоғамында билiктi бөлу принциптерi өмiр сүргенiн
дәлелдедi.
Абайды өте жақсы бiлген А.А Леонтьев, Тәуке ханның билiгi жайлы айта
отырып, қырғыздардың ежелден билiктi бөлу принциптерiн жақсы білгенін
айтады.
Жоғарыда айтылғандай, Тәуке билiкке келгенде қазақ жағдайы мәз емес
едi. Тәуке iшкi тәртiптi ретке келтірумен қатар сыртқы саясатқа да көп
көңiл бөлдi. Ол ең алдымен сол кездегi қазақ халқының ең қауiптi жауы
жоңғарлардың шабуылына төтеп беру үшін оңтүстіктегі елдермен достық қарым-
қатынасты нығайтуга тырысты. Бұхара мемлекетiмен дипломатиялык қарым-
қатынасты орнатты. Осы уақытқа дейiн Бұхарамен қазақ жерлерiнде керуендерге
қарақшылық шабуылдар жасалып, қан төгiстер болып тұратын, сол себептен,
Тәукенiң арнайы бұрығымен Бұхарадан келе жатқан және бара жатқан
керуендерге шабуыл жасауға тиым салынды. Шабуыл жасауды бастаған адамдарды
қатаң жазаға тартты. Осыдан кейiн, қазақтар керуендерге шабуыл жасауын
тоқтатты.
1686-1693жж аралығында Тәуке хан Ресейге екi ел арасындағы сауда
қарым-қатынастарын нығайту мақсатында елшiлер жiбердi.Осыдан кейiн,
1714жылы жоңгарлар Тәуке ханға ауыр соққы берді, сондыктан ол Ресеймен одақ
құру туралы шешiм кабылдады және Петр 1-ден қазақ жерлерiн жоңғарлардан
азат етуге көмек сұрады.
Шоқан Уалиханов Тәуке ханның өзге елдермен тату достастығы жайлы
Записках о киргизах деген енбегiнде былай көрсеттi: Есiм ханнын
немересi Жәңгiр ханның ұлы Тәуке қырғыздарды биледi.(кырғыз биi Тиес оған
бағынды) Тәуке мен Тиес одағы халық бiрлiгiн нығайтты.
Ғалым М.Тынышбаев өзінің тарихи зерттеулерінде былай деп көрсетті: “
Біздің ойымызша, “Алты Алаш” сөзі Тәуке заманынан бастап қолдана бастады,
өйткені Тәукеге қазақтың үш жүзінен басқа қара-қырғыз, қарақалпақ және
қазақ тайпаларымен қандас қатаған, жайма сияқты ұсақ тайпаларды бағынды.
Осыған қоса, қара қырғыздар және қарақалпақтардың айтуынша, оларды
біріктіретін қазақ жүздері емес” Алаш ” ұраны.”
Қарақалпақ елі Тәукеге қазақ жерлерін азат ету үшін 6000 әскер
берген, ал өздері Тәуке хан қамқорлығында болған.
Міне, осылайша Тәуке хан қазақ ішіндегі дау-жанжалды тоқтатып, сыртқы
саясатын нығайтты. Тәукеге дейін кез-келген жаудын олжасына айналатын
жерлерді өздерінің мықты қорғандарын құрды.Ол қазақ жерінің ең алғашқы
конституциясын жасады.
Қазақ елінің Герадоты А.Левшин Тәукенің іс-әрекетін жоғары бағалап,
былай деген: ”... Жәңгірден кейін таққа Тәуке келді... ол қазақ жерінің
Ликругі , әрі дроконы болды... Ол қазақ жерінде болып жатқан қантөгісті
тоқтатып, халықтың бәрін өзіне бағындырып, әлсізбен күштіні, күштімен
әлсізді біріктіріп, бәріне ортақ бір заң жасады... Қырғыздардың Кіші
ордасының тыныштықпен тәртіпте өмір сүрген уақыты болды, ол кезде
әділдікпен заң мықты болды.
Сол Алтын ғасырды олар әлі күнге шейін қазақ елінің данышпаны хан
Тәукені тамсана еске алады.Ол қазақ қоғамын құрып қана қоймай, тәртіп пен
заң орнатты.”
Тәуке қайтыс болғаннан кейін оның құрған мемлекеті әлсірей бастады,
бұл жайында 1914ж шыққан “Қазақ” газетінде былай деп жазды: ”Тәуке
біріктірген үш жүз: ұлы жүз, орта жүз, кіші жүзде оның өлімінен кейін
тәртіп пен заңды сақтай алатын басшы болмады. Хан ұрпақтары Тәукеден кейін
өзара соғыс бастады, өзара кек отарын тұтатты.”
Тарихшы В.А. Моисеев былай дейді: ”Тәуке кезінде қазақ хандығы
күшейді, қазақ елінің маңызды мәселелері әр жүздің бетке ұстар
тұлғаларынның жиналысы арқылы шешілетін... Тәукенің өлімінен кейін мұның
бәрі ыдырады.”
Осыларға қарап отырып, мынандай қорытындыға келуге болады: Тәуке өз
заманының данышпаны болды, ол бір орталыққа бағынған, бейбітшілік пен
тәуелсіздікте өмір сүрген қазақ мемлекетін құрды.
Тәукенің ең үлкен реформасы ол: қазақ жерінде құқықтық жүйе құруы.
Мықты мемлекет құру үшін, сол елде тәртіпті қамтамасыз ететін, халықтың
әдет-ғұрпына сай заң керек болды. Осындай заңды құру үшін Тәуке елдің ең
әділ, данышпан, беделді тұлғалары мен билерін жинады. Бұлардың ең басында
қазақ елінің “үш пайғамбары”- Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би және Әйтеке
би болды. Осылардың арқасында өмірге “Жеті жарғы” келді.Оның ең басты
маңызы мен мағынасы сол кездегі қазақ елінің , жерінің географиялық
ерекшеліктеріне, шаруашылық өміріне сай келген әмбебап заң болды.
Жеті жарғының әрбір бөлімі қазақтың тәжірибиелік қоғамдық өмірінде
ұлтты қорғау, көшпелі өмірдегі тәртіпті сақтау кезінде туған идеялардың
жиынтығы болып табылады. Билер кеңесінің қолдауымен Жеті жарғы халық
арасында тарады. Өкінішке орай, қазіргі кезде Жеті жарғы қалай
қабылданып,қалай тарағандығы жөнінде сол кездегі тарихи әдебиеттерде
кездеспейді. Осы құжатты зерттеуші Н.Өсеров Жеті жарғыны 1968жылы қабылдады
деп есептейді, ал С. Өзбек ұлының есептеуінше,Жеті жарғы 1684-1685жж
қабылданды. Оған себеп Тәуке билікті қолына ала салып, бірден заң қабылдай
алмады.
Жеті жарғының негізі”Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы”
деп аталатын ескі құқықтық нормалар болып табылды. Жеті жарғыны қабылдау
үшін билер кеңесі ұзаққа созылды, бұған дәлел сол кездерден қалған
“Күлтөбенің басында күнде жиын” деген сөз.
Ғылыми теориялық көзқарас бойынша, Жеті жарғының әрбір бөлімінде сол
кезеңде өмірдің ең бір мықты талаптарын, мәселелерін шешуге тырысқан, бұған
қоса,бұл заң сол кездегі мәселелерін ғана емес болашақты да көздеген. Бұл
құжат сөзсіз қазақ елінің бірлігімен ұлттық сана-сезімін жоғарлатты.
Тәукенің өзі 1718жылы қайтыс болса да Жеті жарғы 19 ғасырдың ортасына
дейін өмір сүрді. Бізге дейін Жеті жарғының толық нұқсқасы жеткен жоқ. Біз
тек қана К.Шүкіралиева, Я.Гвардиевский және Левшиннің еңбектеріне ғана
сүйенеміз,осылармен қатар, академик С.З Зимановта Жеті жарғы туралы құнды
құжаттарды жариялады.
“Жеті жарғы”- бұл қазақ елінің әдет-ғұрыптарының жиынтығы. Ол жеті
бөлімнен тұрады, яғни ол жер дауларын,жесір дауларын, құн дауларын, балалар
тәрбиесімен отбасы мәселесін , ру аралық дауларды және ұлттық қауіпсіздік
мәселесін шешті. Бұл пікірді Байболов Қазанғаптың “Төле бидің тарихы” атты
дастанына сүйеніп айтамыз.
Жеті жарғы және қазақтың қылмыстық құқығы: қазақтың қылмыстық әдет-
ғұрып құқығының талаптары Жеті жарғыда”Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның
қасқа жолы” және т.б құқықтың қайнар көзінен алынды. Бізге белгілі
болғандай, көшпелі халық өмірінде патриархалдық,туыстық қарым-қатынас үстем
болды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.