Қазақстандағы ауа кеңістігі, су және топырақтың экологиялық жағдайы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Экологиялық түсініктер.

2. Қазақстанның экологиялық проблемалары.

3. Қазақстандағы ауа кеңістігі, су және топырақтың экологиялық жағдайы.

Экология - тірі ағзалардың айналадағы ортамен қарым - қатынасы туралы ілім. Экология ортаның өсімдіктер мен жануарлар ағзаларына, сондай - ақ олардың ортаға тигізетін әсерін зерттейді.

Адамның бүкіл өмірі - бұл оның табиғатпен және қоғаммен қатынасы, өзара әрекеттесуі. Адам табиғаттан тыс өмір сүре алмайды. Ол өзінің еңбегімен табиғаттың құрамды бөліктерін (жер, су, өсімдік, пайдалы қазбалар, жел, т. б. ) өзінің қажетін, түрлі мұқтажын қанағаттандыруға пайдаланады. Адам айналадағы ортаны өзгерте отырып, өзі де осы өзгерген табиғаттың әсеріне ұшырайды.

Қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуі бүкіл дүниежүзілік көлемде экологиялық проблема тудырды. Бұл проблема қоғам өмірін индустрияландыру мен урбандалу нәтижесінде айналадағы ортаның ластануына, энергетика мен шикізат қорының азаюына, табиғи экологиялық баланстың (биосфераның ішкі өзін - өзі реттеу механизмінің) бұзылуына, адамның шаруашылық әрекетінің қалдықтарымен табиғаттың ластануының салдары ретіндегі энергетикалық зиянды зардаптарға байланысты.

Адам қоғамының прогресі индустрияның дамуын қажет етеді. Индустрия дамыған сайын, өнеркәсіп қалдықтары көбейе түседі. Қазіргі кезде айналамыздағы бүкіл табиғат - ауа, су, топырақ, бәрі де белгілі бір дәрежеде ластанған. Бір жерлерде қышқылды жаңбыр жауады, су қоймаларындағы балықтар қырылады, басқа бір жерлерде ластану қауіпті шекке жете қойған жоқ, бірақ ұлғайып келеді.

Экология - ойлаудың жаңаша түрі. Әрбір адам машинаны өзенде жуу, орман - тоғайда қоқыс, консерві қалбырлары мен бөтелкелерді, егістіккке тыңайтқыш үйіндісін қалдыру - табиғат алдындағы қылмыс екенін санасына сіңіруі тиіс. Айналадағы ортаны таза сақтауға әрқайсымыз белсене қатысуға міндеттіміз. Климаттың, өзен, көлдердегі судың сапалық өзгерістері әлемдік проблемалар тудырады.

Табиғат - оны құрайтын бөліктердің (су, ауа, топырақ, өсімдік, жануарлар және т. б. ) жай қосындысы емес, ол барлық бөліктері өзара тығыз байланысқан біртұтас жалпы планеталық биосфера жүйесі. Табиғат аясына неше түрлі қалдық, қоқыс, тозған бұйымдардың шығарылуы айналадағы ортаның ластануы деп аталады. Ластану - бұл ауа, топырақ пен судың физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерінің қолайсыз өзгерістері, олар өсімдік, жануар және адам тіршілігіне зиянды әсерін тигізуі мүмкін. Ең кең таралған ластағыштардың қатарына өнеркәсіп қалдықтары жатады. Адамға жаңа химиялық заттардың, энергия түрлерінің, әр алуан физикалық сәулелердің әсер етуі бұрын тіпті болмаған генетикалық, токсикологиялық, аллергиялық, тыныс жолдары, эндокриндік және т. б. ауру түрлерін тудырады.

Метеорологиялық процестер өнеркәсіптік ластағыш заттарды тасымалдап, таратып, шашыратып отырады. Биологиялық құбылыстар олардың жиналып, шоғырлануына себеп болады. Тамақтану және тыныс алу кезінде кейбір элементтер адам ағзасына алғашқы мөлшерден (жер бетіндегі, судағы, ауадағы) бірнеше мыңдаған есе көп дәрежеде келіп түседі. Бұл элементтер айналадағы ортамен, тірі организммен өзара әрекеттесу нәтижесінде тізбекті реакция жүреді. Орта ластанып, адам денсаулығына зиян келеді. Адам денсаулығына ядролық жарылыстардың да тигізетін зиянды әсері көп. Мысалы, космодромға көршілес аудандарда, ядролық полигон төңірегінде тұратын халық қатерлі ісік, қанның азаюы (анемия), ақ қан (лейкемия) ауруларымен көп ауырады. Қазіргі кезде Байқоңырдан ұшырылып, апатқа ұшыраған зымырандардың сынығы, Орталық Қазақстан жеріне құлаған «Протон» қондырғылары халық денсаулығына өте зиян келтіруде. Өнеркәсіпті қалаларда және оған көршілес орналасқан елді мекендерде ауаның әр түрлі газдармен ластануы нәтижесінде халық арасында тыныс жолдары ауруларының саны артуда. Мысалы, Алматы тәрізді ірі қалаларда автокөліктерден шыққан улы газдың молаюы байқалады. Көптеген елді мекендерде орталық су құбырлары жүйесінің болмауына байланысты тұрғындар асқазан, ішек ауруларына ұшырайды.

Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді де. Табиғаттағы құрамдас бөліктердің бір - бірімен тығыз байланыста екенін ескерсек, олардың біреуі өзгерсе басқалардың да өзгеретіні түсінікті. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет.

Адамның табиғат кешендеріне кері әсері озық ғылыми - техниканың тікелей жемісі емес. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын - шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайтқыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады.

Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырақ, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі - мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады.

Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.

Каспий проблемасы. Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы) еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен маңызы бар. Каспий теңізінің қазіргі деңгейі теңіз деңгейінен 27 м төмен орналасқан. ХХ ғасырдың өзінде теңіз деңгейі бірнеше рет ауытқуға ұшырады. 1978 жылы теңіз деңгейі өте төмендеп кетсе, қазіргі кезде қайтадан көтерілуде. Теңіз деңгейінің ауытқуы ондағы тіршілік дүниесіне де әсер етеді. Теңізде балықтардың 75 түрі (олардың 43 - і көксерке тұқымдасына жататын бағалы балықтар) бар. Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады. Табиғи қорларын игеруде де, бұл аудандағы табиғат компоненттерінің өзгеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:

экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі әрекет етуші Капустин Яр, Азғыр полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуіне байланысты тұрғын халықтардың денсаулығының күрт нашарлауы;
- мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі, балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының кеміп кетуі;
- осы теңізге ғана тән (ендемикалық) итбалықтың мезгіл - мезгіл қырылуы;
- аңызақ жерлердің шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы) .

Аралдың экологиялық проблемасы. Бұл проблеманың тууына себепші болған- адам әрекеті. Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында орналасқан теңіз суының көбірек булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал теңізіндегі суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км кв. жетеді Ғалымдардың есептеуі бойынша, теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін тұзды шаң - тозаң ұшады. Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 га тоғай, жануарлар дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз тартылуынан мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Қазір «Арал тағдыры - адам тағдыры» деген қанатты сөз кеңінен тараған. Келтірілген мысал бір ғана табиғат компонентінің өзгеруі басқа құрамдас бөліктердің, бүкіл табиғат кешенінің өзгеріп, экологиялық апат аймағына айналғанын дәлелдей түседі.

Балқаш проблемасы. Балқаш көлі алабында да күрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр стансасының (СЭС) салынуы Іле - Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондарт, балық т. б. ) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, ХХ1 ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдауына әкеп соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.

Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы. Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң - тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т. б. ) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр айлағында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен қатар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40 %-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан тұрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі.

Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нәтижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.

Семей ядролық полигонында да экологиялық апатты аймақ қалыптасып отыр. 1948 - 1964 жылдары аралығында Семей полигонында жер бетінде ядролық сынықтар жүргізілді, ал 1964 - 1989 ж. аралығында жер асты сынақтары жүргізілді. Ядролық қару - жарақтарды сынау аймақтың табиғи ортасына және халықтың денсаулығына кері әсер етті.

Республика көлемінде қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жұмыстар жоспарлы түрде еске асуда. Олар: жер қойнауын тиімді пайдалану (минералды шикізаттарды кешенді пайдалану, игерілген жерді құнарлыландыру және көгалдандыру) .

Көп уақыт бойы адам табиғатты өзі үшін қажетті материалдық игіліктердің таусылмас көзі деп қарады. Адамзатқа ауа да, су да барлық уақытта жетеді деп есептелді. Шынында да, гидросфераның су көлемі өте мол, бірақ адамзат тікелей тұщы су қорының шамалы бөлігін ғана пайдаланады. Су жер бетінде, ең көп таралған зат болғанымен, оның қорының 98 %-ын мұхиттардың тұзды суы, тек 2 %-ын ғана тұщы су (өзен, жер асты, көл ) құрайды. Алайда адамзат әзір тұщы судың мұз түріндегі көп бөлігін пайдаланбайды. Тұщы судың адам пайдаланатын бөлігі гидросфераның жалпы су қорының 1 %-дан аз бөлігін құрайды. Жеке аймақтар бойынша ғана емес, бүкіл дүниежүзілік көлемде шаруашылық, тұрмыстық мақсаттар үшін судың жетіспеу қаупінің бір себебі осында болып отыр. Пайдаланылып жүрген тұщы су алуға оңай, реттеуге ыңғайлы, зат айналысы барысында ұдайы қайтадан толығып отырады. Мәселен, өзен жүйелеріндегі су орташа алғанда әрбір 11 күнде толықтай жаңарады.

Тұщы су өнеркәсіптік және канализация қалдықтарымен ғана ластанбайды. Соңғы онжылдықтарда мұнай өнімдері судың ластануының аса қауіпті көзіне айналды. Бір тонна мұнай 12 шаршы шақырым су бетін аса жұқа қабықпен жабады. Бұл қабық су мен ауа арасында газ алмасуға кедергі жасап, суда өсетін, тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлардың тұншығып, жаппай қырылуына әкеледі.

Қазақстанда шаруашылықты сумен қамтамасыз етудегі ең көкейкесті проблемалардың бірі - бірқатар алаптарда тұщы судың аса зәрулігі. Су мөлшері жетіспеуімен қатар, тұщы су көздерінің өнеркәсіп және коммуналдық - тұрмыстық кәсіпорындар қалдықтарымен ластануы күшейіп, мұның өзі бірқатар алаптарда биологиялық және гидрохимиялық режимдердің бұзылуына әкеліп соқтырады. Қазіргі кезде Ертіс өзені суы Ақсу МАЭС - і (мемлекеттік аудандық электр станциясы ) және Семей қаласындағы өнеркәсіп орындары қалдықтарынан қатты ластануда. Ертіс өзені алабында орналасқан кейбір кәсіпорындар ауыр металл тұздары, цианидтер, мұнай өнімдері және басқа зиянды заттар араласқан сарқынды суды өзенге ағызады. Ертіс өзені - республиканың ең ірі су жолдарының бірі - Өскемен қаласы маңайында өте - мөте ластанған. Қалада орналасқан конденсатор зауыты, автомобиль жөндейтін зауыт және басқа кәсіпорындар көп мөлшерде мұнай өнімдері, ауыр металл иондары бар қалдық суды өзенге жібереді. Осының нәтижесінде Ертіс суында мұнай өнімдерінің мөлшері рұқсат етілген шектік шоғырлану мөлшерінен (РЕШШМ) 55 есе, мыстың мөлшері - 160 есе, фенолдың мөлшері - 3 есе артып кетіп отыр. Зиянды заттардың едәуір мөлшері Өскемен титан - магний комбинатының, Лениногор және Ертіс полиметалл комбинаттарының қалдық суымен бірге ағып, Ертістің салаларын (Үлбі, Тихая Филиповка, Красноярка, Глубочанка және т. б. ) ластауда.

Оңтүстік Қазақстан өзендерінен ең көп ластанғаны - Бадам мен Талас. Бадам өзеніне Шымкент май комбинатының, ал Талас өзеніне қант және спирт зауыттарының қалдық суы жіберіледі. Тараз қаласы маңында жүнді алғаш өңдеу фабрикасы, былғары - аяқ киім комбинаты және басқа кәсіпорындардың қалдық суы Тараз қаласы халқын тұщы сумен қамтамасыз ететін Талас - Аса жер асты су көзін ластауда. Тараз фосфор зауытының қалдық суынан Талас - Аса каналы мен оған іргелес аумақ ластануда.

Қарағанды синтетикалық каучук зауытының сынабы бар қалдық суы Нұра өзені мен Самарқан суқоймасын ластауда.

Тазалаушы құрылғылары жоқ Павлодар химия зауыты сынабы көп қалдық суын Былқылдақ өзеніне ағызып жіберуде.

Суқоймаларының ластанғандығы соншалық, кейбір өзендердің алабында табиғи биологиялық және гидрохимиялық режимдер бұзылды. Жоғарыда аталған өзен, көлдерден басқа Сырдария өзені, Балқаш көлі және басқалар да қатты ластануда.

Су көздерін негізгі ластаушылар қара және түсті металлургия, мұнай және химия өнеркәсіп орындары болып табылады. Олардың қалдықтары судағы зиянды заттардың мөлшерін едәуір арттыруда.

Биосфераға келіп қосылып жатқан жаңа заттар өте - мөте қауіпті болып отыр. Мәселен, тұрмыс пен өнеркәсіпте синтетикалық жуғыш заттарды кеңінен қолданудан өзендер мен басқа да суқоймаларының ластануы күшеюде. Бұл заттар тазалаушы құрылғыларда толығынан тұтылып қалмайды. Соның салдарынан өнеркәсібі дамыған көптеген аудандардағы өзендер суының беті көбік қабатымен жабылған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.