Тұрар Рысқұлұлы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұлұлы

(1894-1937)

Тұрар Рысқұлұлы 1894 жылдың желтоқсан айында Алматы облысының Талғар ауданында қазақ-түркі отбасында дүниеге келген. Тұрардың әкесі Рысқұл Жылқыайдарұлы 1905 жылы Жетісу өңіріндегі ұлт-азаттық көтеріліске, яғни басқыншы орыстарға қарсы соғысқа қатысқаны үшін тұтқынға алынған. Кейін Сахалинге (Сібір) жер аударылған.

Тұрар Рысқұлұлы әкесі тұтқынға алынып жер аударылғаннан кейін де оқуын жалғастырған. 1907-1910 жылдарда ол Әулиеата уәлаятына қарасты Мерке қалашығында оқиды. Одан кейін қазіргі Қырғызстанның астанасы Бішкек қаласында оқиды және 1915 жылы осында ауылшаруашылық техникумын бітіреді. Сонан соң Тәшкендегі педагогикалық институтты тәмәмдайды. Тұрар Рысқұлұлы туралы сөз еткенде біз алдымен оның нағыз ұлтжанды тұлғалардың бірі болғанын айрықша атап көрсетуіміз керек. Ол «Алаш»партиясының бағдарламасына сай жұмыс істеді. Алайда, өзі ішінде жүрген жағдайлар оның ашықтан-ашық алашшы ретінде көрінуіне мүмкіндік берген жоқ. Бірақ біз Тұрар Рысқұлұлының шынайы алашшы болғанын кесіп айтуға тиісті. Міне, сондықтан да Тұрар Рысқұлұлы ұзақ уақыт бойына бақылауға алынып, ақыры 1937 жылы шейіт етілді.

Тұрар Рысқұлұлына баға беру үшін оның өз Отаны - Түркістанға көрсеткен теңдесі жоқ қызметіне канық болу қажет. Тұрар Рысқұлұлының патшалық Ресей үкіметі 1916 жылдың өзінде-ақ тұтқындаған. Өйткені, ол 1916 жылғы көтерілістік, қолдаған болатын.

Түркістанда коммунистер орныққаннан кейін Тұрар Рысқұлұлы бірқатар жауапты қызметтер атқарды. 1919 жылы Түркістанның денсаулық сақтау комиссары (министрі) болып тағайындалды. 1920 жылы Түркістан орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары, өлкелік партия комитеті президиумының мүшесі, Мұсылман бюросының және Түркістан атқару комитетінің төрағасы қызметтерін иеленді. 1921-1922жылдарда Мәскеуде, ұлттар. комиссариатында Сталиннің орын Сасарыболды. 1923жылы Түркістан халықаралық комиссарлары кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. 1924-1926 жылдарда Коминтерннің шығыс бөлімшесі-бастығының орынбасары, 1926 жылы Қазақстан КП ОК-нің насихат бөлімінің меңгерушісі, 1926 жылдан 1937 жылға дейін РСФСР халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары болыл істеді.

Коммунистер билігі кезеңінде бүкіл Түркістан көлемінде мұндай жауапты кызметтер аткарған (қазіргіДінмұхамет Ахметұлы Қонайды есептемесек) ¹ екінші бір қазақ түркісі болған жоқ. Міне, осындай қызметтерде жүріп те Тұрар Рысқұұлы Отанының биік мұраттарын әсте ұмытқан емес. Бұл бағытта қолынан келген бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып еңбек етті. Өзі коммунистердің жауапты қызметтерінде болуына қарамастан ол коммунистерге карсы күрес жүргізген ұлтжанды азаматтармен үнемі байланыс жасады. Мысалы, З. У. Тоғанның «Естеліктерінде» айтқандарына қарағанда Тұрар . Рысқұлұлы З. У. Тоғанмен астыртын кездесіп, оған кейбір жазба материалдар берген (37-бет) . Аталмыш «Естеліктерінде» (385-бет) З. У. Тоған тағы да «көбінесе бақылау астында болғандықтан, біз Тұрар Рыскұлұлын кездестіре алмайтынбыз» деп жазады, З. У. Тоғанның және сол «Естеліктерінде» баяндауына қарағанда Әнуар патша дін жолында өлтірілген күндерде Ташкент төңірегінде өткізілмекші жасырын жиынға «үнемі бакулауда жүргендіктен қазақтардан Әлихан Бөкейханұлы, Тұрар Рысқұлұлы Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхаметжан Тынышбайұлы, өзбектерден Мүнәууәр қары сияқты кісілер бара алмаған».

Тұрар Рысқұлұлы коммунистердің жауапты қызметтерін атқара жүріп, коммунистерге, яғни орыстарға қарсы «Баршаға теңдік берілген болса, еңді әркім өзінің ұлттық өмірін өзі қалаған сипатта ұйымдастыра алады. Бұл туралы өздерің де бірнеше рет мәлімдедіңдер ² . Олай болса, патшалық Ресей қанап келген ұлттар бұдан былай азат, соңдықтан туркістандықтар өз қалауынша әрекет жүргізуі керек» дей отырып күресті. Осыған орай Тұрар РысқұлұлыТуркістанды бөлшектеуден құтқару үшін 1920 жылғы 12-18 қаңтарда мәжілісі болып өткен Түркістан Мұсылман бюросының құрамындағы және Түркістан коммунистік партиясы 5-конференциясындағы ең беделді тұлғалардың бірі ретінде төмендегілерді талап етті:

1. Түркістан автономиялық республикасы «Түркістан Республикасы» деп аталуға тиіс;

2. Түркістан коммунист партиясы «Түркі коммунистік партиясы» деп аталып, Мәскеуге бағынышты емес, тәуелсіз партия болуы керек;

3. Түркістанда мұсылман-түркі армиясы құрылуға және мұсылман емес әскерлер Түркістаннан әкетілуге тиіс;

4. Түркістан Республикасының өз алдына бөлек конституциясы болуы керек;

5. Сыртқы істер, әскери қызмет, қаржы-қаражат және сауда түркі рес-публикаларының өз құзырында болуға тиіс.

Тұрар Рысқұлұлының бұл талаптары жоғарыда аталған конференцияда мақұлданған болатын. Бірақ советтік Ресейдің Түркістан майданындағы қол-басшысы Фрунзе бұған келіследі. Ал оны Ленин және Сталин сияқтылар қолдады. Қысқасы, Тұрар Рысқұлұлының талаптары ақыры озбырлықпен қабылданбай тасталды.

Тұрар Рысқұлұлы бұған тоқтаған жок күресін жалғастырды. Түркістан коммунистік партиясы Мұсылман бюросының 1920 жылғы ақпан айындағы мәжілісінде төмендегідей қаулының жобасын ұсынды:

« . . . түркілерді татар, қырғыз-қазақ, өзбек т. б. атаулармен бөлшектеу иде-ясы шағын республикалар күру жөніндегі көз қарастар насихат жолымен тоқтатылуға және тіпті РСФСР-дың құрамына енбейтін түркі халыктары па біріктірілуге тиіс, ал бұған қазіргі кезде мүмкіндік болмаса, онда түркі халықтарының жер тұтастығы қамтамасыз етілуі қажет. . »

Тұрар Рысқұлұлының бұл талаптарын да, олардың мәжілісте мақұлданғанына қарамастан, Ленин мен Сталин қабылдамады. Қорыта айтсақ. Тұрар Рысқұлұлы ұлттық армия құру, ұлттық партия (коммунист партия болса да) ұйымдастыру, орыс көшпенділерінің Түркістаннан әкетілуі, жалпы алғанда бүкіл Шығыстын Батыс пей Еуропаның және Ресейдік билігі ықпалынан құтқарылуы үшін тұрақты түрде күрес жүргізді.

Тұрар Рысқұлұлының жарияланған еңбектері көп. Онын жарық көрген еңбектері мен мақалаларына өзі 1937 жылы шейіт етілген соң тыйым салынды.

Тұрар Рысқұлұлы тұтқындалып шейіт етілгеннен кейін «Тұрар Рысқұлұлшылдар» деген «айыптаулармен» оған жақындығы белгілі болғандар да «тазартуға» ілікті.

Әр өңірдің еліне елеулісі, халқына қалаулысы, есімін есіне ұзақ сақтар еңбегін жыр қылып мақтар ерлері болады. Ондай «суға түсіп, отқа күйген», сол үшін халқы сүйген сабаздар әркез ел есінен шықпайды, тарих топырағының астында жатпайды. Олар Хан қаһары, өкімет өктемдігіне ұшырап, «жау» деп жарияланса да, халқына қарсы қойылып, құбыжық делінсе де жұртына жат көрінбейді, елі олардан безінбейді, «өндірім», «өзегім» деп өзіне тартып тұрады, реті келгенде іш бұрады. Шындық жеңіп, заман түзеліп, өкілдік жетіп арыстары ақталса, олармен халқы қуана-қуана қайта қауышады, құшақ айқастыра арқа қағысады.

Мұны өз басымыздан өткеріп, бұл шындықтың дәлелдерін көп көріп жатырмыз. Кешегі өзі де, сөзі де арам, ісі де, түсі де арам деп елді безіндірген хан-сұлтан, би-бектерімізбен, молда-қажы, бай-батырларымызбен қайта жүздесіп, байыппен бақұлдасып, жаламен жат болғанымызға көз жеткізіп отырмыз. Сонау Әбілхайыр, Абылайдан бастап, Кенесары - Наурызбаймен қостап, «Алаштың» ақ тулы азаматтарымен, кешегі қызыл қырғын құрбандарымен «арыстарымыз», «ардақтыларымыз» деп алақайлап «амандасып», мәре-сәре болудамыз.

Сөз жоқ, бұлардың әр қайсысының ел игілігіне еткен, елеп ескерер елеулі еңбегі бар. Бірі халқымызды ұлт ретінде құрып бітуден қорғаса, бірі еңсесі басылып, өмірбақи езгіде қалудан сақтады. Енді бірі оның қазақ атын асқақтатып, әлем аренасына, шығарса, тағы бірі халқымыздың санасын оятып, саяси, мәдени, қоғамдық жағынан дамуына зор жігер-қайрат көрсетті. Осылардың ортасында Т. Рысқұловтың да өз орны бар. Бүгінде есімін еңселі етіп, атағын арзандатпай, халқының аяулысы ретінде абыройын асқақтатып, бас идіріп отырған Тұрар құдіретінің сыры неде? Тұрар тұғырының биіктігі, Тұрар тұлғасының ірілігі неде жатыр.

Біздіңше, мұның сыры көп нәрседе жатыр. Ең алдымен, Тұрар бұрынғы Совет еліне, оның ішінде өзін басқаларға бас ие, ұлы халық санаған орыс ағайындарға. қала берді, әлем елдеріне дүниеде қазақ деген халық бар екендігін, оның да үлкен жүректі, биік парасатты, жұрты үшін жанын қыйуға, қанын төгуге дайын тұратын, «көш бастап көсем болуға, сөз бастап шешен болуға» жарайтын өрелі ұл-қыз өсіргенін мойындатты. Ресейдің бірсыпыра толымды тұлғаларының өзі Тұрар туралы мынадай мінездеме беруге, мақтау айтуға мәжбүр болды.

М. В. Фрунзе: «Мұсылман коммунистерінің ең ірі өкілдері қазақтан Рысқұлов, өзбектен Өлкелік Комитеттің төрағасы Тұрсын-Ходжаев. Біріншісі көзге ерекше түседі. Ол ақылдылығының үстіне, үлкен, қажыр-қайрат, аса салиқалы мінез иесі».

В. В. Куйбышев: «Рысқұлов - ерекше, біртуар адам. Москвада шыңдалса, одан аса көрнекті коммунист шығады. Сондықтан да оны Москваға, Орталық Комитеттің қарауына алдыруды аса қажет».

Осылайша Тұрардың өз кезінде «ақ дегені - алғыс, қара дегені - қарғыс» болған Ленин, Сталинмен иық тірестіруі, Ресейдің ірі-ірі саяси, әскери қайраткерлерінің оны асқақ бағалауы, шетел ғалымдарының назарына ілінуі, жергілікті ұлттан шыққан белгілі коммунист, ірі мемлекет қайраткері деп тануы - қазақ халқын тануы, оның да ірі тұлғалар бергенін мойындауы. Осы үшін де халқымыз Тұрарды тұлға деп біледі, оның құдіретін көкке көтереді.

Т. Рысқүловты халқының асқақтата ардақтауының екінші сыры - ол өз ұлтының ар-ожданы, намысы болды. Қазақ халқының тағдыр-талайы, ұлттық іс-қимылы, дәстүр-салты сынға түсер сәттерде оның қадір-қасиетін, ар-намысын көп ретте Тұрар қорғаған. Бұған дәлелдер: 1916 жылы ұлт-азаттық көтерілісі басталысымен Тұрар Ташкенттен Меркеге келеді. Орталықтағы жалшы, батырақтар мен ауыл кедейлері «не істейміз, күресті қалай жүргіземіз?» деп одан ақыл сұрайды. Тұрар орыс шаруаларымен ынтымақтасып, күресті патша шенеуніктеріне қарсы жүргізіңдер деп кеңес береді. Жасырын жиындар өткізіп, көтеріліске жүртты көптеп тартып, бағыт-бағдар сілтейді. Бір қудың берген хабарымен мұны учаске приставы Лундин сезіп қойып, шақыртып жауап алады да, «Тез Ташкентке кет, әйтпесе айдатып жіберемін» деп қорқытады. Тұрар ел-жұртының ар-намысын өз басының амандығынан жоғары қойып көтерілісшілер қатарында қалады.

1920 жылы көктемде Түркістан жетекшілерінің арасында әртүрлі мәселелер жөнінде пікір таласы жүрді. Сонда орталықтан келген кейбір өкілдердің жергілікті ерекшеліктерді ескермеу, тұрғылықты ұлттардың салт-сана дәстүрімен есептеспеу ыңғайы байқалды. Бұл да ел-жұрттың ар-намысына тию еді. Бұған Тұрар үзілді-кесілді қарсы тұрған. Түрккомиссиядан қолдау таппаған кейбір мәселелерді шешу үшін Ленинге дейін барған.

1923 жылдың маусымында Орталық партия Комитетінің ұлт қайраткерлерімен өткізген ІV кеңесінде Тұрар «барлық халықтар көсемінің» ұлт саясатын жүргізудегі Ленин белгілеп берген бағыттан айни бастағанын байқаған И. В. Сталин Т. Рысқұловты М. X. Сұлтан-Галиевпен байланысы бар деп айыптаған, Сонда Тұрар: «Менің ешкезде Сұлтан-Галиев көзқарасының ықпалына түсуім мүмкін емес. Бұл орайда мен өз жөнін білетін адаммын, өз көзқарасымды жасырмаймын. Сталин жолдастың кінәләуі дүрыс емес. Сталин қателесіп отыр», - деген. Бұған Сталин «лайым солай болғай» («дай бог») деген де қойған. Бұл ретге де Тұрар әрі өзінің, әрі қазақ ұлтының ар-намысын қорғаған.

Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлаған 1931 жылдардың басындағы аштық туралы, сондағы қазақ халқының өмір сүруге адамдық құқықтан жұрдай болуы, елдегінің табанға салынып тапталуы туралы Сталинге ласында, совет қрылысында, эко-номнкада жатқанын айтты.

/И. В. Сталинге хатында Т. Рысқүлов « Аппық пен шдеттің сал-дарынан бірқатар қазақ аудандары мен қоныс аударушылардың арасында өлім-жітім орталық орган-дардың шүғыл араласуын қажет ететін ауқымға жетіп отыр. Қазақ халқының белгілі бір бөлігіне қатыс-ты Қазақсганда пайда болған мүндай қазіргі жағдай өзге өлкенің, не рес-публиканың ешқайсысында орын алып отырған жоқ», - деп жандау-сын батыл шығарады, Не қыларын білмей есеңгіреген елдің ерсілі-қар-сылы босып кеткенін, олардың өлігі қала мен далада, қыр мен сайда,

№ 3 стр. 39) .

В. В. Куйбышев: «Рысқүлов - ерекше, біртуар адам. Москвада шыңдалса, одан аса көрнекті коммунист шығады. Сондықтан да оны Москваға, Орталық Комитеттің

Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлағзн 1930 жыл-дардың басындагы аппық туралы, сондағы қазақ халқыныңөмірсүруге адамдық, азаматтық қүқықтан жүрдай болуы, елдігінің табанға

жатқанын еңірей ескертті. Бүл жөнінде жасқанбай небір жан-түршігерлік факт-деректер келтірді. Мысалы, «Сарысуауданындағы7000 түтіңнен тек 500 түтін қалған . . . Ноябрь әйында осы ауданнан бірнеше

пелік ететінін, І'^21 жылғы жер ре-формасының әлі де жүзеге асырыл-май отырғанын ашына айтты. Осы-мен байланысты үкімет орындары-ның алдына жер реформасын түрақты жүэеге асыру, бұл ретге улттар арасында іріткі салуға жол бермеу, жергілікй халықтарға мемлекет тарапьшан көмеккөрсету, жер салығын, баж салыіын алуда олар-дың жағдайын ескеру, реформа жүргізуге бүраізнахалык. өкілдерін көптеп қатыстыру сияқты нақты міндетгер қойды.

Түрксіб тем. ір жолының эконо-микалық қажеттігіне Түрар 1924 жылы-ақ кітап арнады. Онда бүл желініні Казахстан кү, ш-қуатын

Сібірмен ба'йланыстырудағы зор маңызьщ ашып берді, 1926 жылы Ресей Совнаркомы төрағасының орынбасары болип Мөскеуге бары-сымен Түрксібті салуды қолға ал-дырды, бүл істі үйы'мдастыру

7-К-тПП '. ОНПИ'П'ЛІ І КОМИТЕТ Ч-ЛГПГЧ. ІЧЛТ, Т

кетпеді. Сарымолдаүлы, Нұржанүлы, Әсіл-үлы, Мамырүлы, Бармақүлы, Түр-далыүлы, Тоқайбайүлы, Жүмағ-үлұлы, Абанүлы, Қошмамбетүлы сияқты қазақ-қыргыз жастары ірі-ірі мемлекет, қоғам қайраткері бо-лып, қазақ халқының жүртгыгын ныгайтуға зор үлес қосты.

Бүдан кейінгіжы^\дзрдағы бүкіл әлеуметтік, қогамдық, мемлекеттік іс-қызметтерінде, әрбір сөйлеген сөз, мақала, еңбектері мен жасаған ба-яндамаларында Т. Рыск, үлов езілген, надан еңбекшілерді саналандыру-мен, ағартумен болды, революция берерін, Совет өкіметінің игі ниетін түсіндірумен болды. «Правинциялық советтік ө>Іір дерттері» (1919), 1923 жылы жазылған «Партиямыздың маңызды міндеті» («Избранные труды», А. , 1984, 59 және 87-беттерді қараңыз) мақалаларындашетаймақ, алые ауыл, қыстақ, деревняларда саяси-ағарту, үгіт-насихат жүмыс-тарының жоқтығын, ықпалсыз-дыгын пайдаланып революция жау-ларының жаңа қогам, жаңа ңүры-лыс туралы неше түрлі өсек-аяң та-ратып жүргенін, еңбекші елге Совет екіметін, коммунистік партияны жексүрын етіп көрсетуге әрекет етіп жатқанын әшкереледі. Бүл жау-лықтын, арам ниетін ашып, шын-дықтытүсіндірді. Еңбекадамдарын, ел жастарын партия қатарына тар-тып, жергілікті жерлерде совет өкіметін нығайтуга шақырды. «8 наурыз жене Шыгыс әйелі» («Туркестанская правда» газеті, 8. 2. 1923) мақаласында Түркия, Сирия, Япония, Персия, Монголия, Ауғанстан елдеріндегі әйелдер қозғалысының жаиына шолу жасай келіп, советтік Шығыс әйелдерінің өміріне револю-цияның үлкен жаңалықтар әкелгенш паш етті. Бірақ оларды әлі де түгелдей азат етпегендігімізді, күңдікті үстау, малга сату, өнер-білімге үйретпеу фактілерінің кең орын алып отырғанын атап өтті. Енді 8 наурыз қыз-келіншектерді саяси жүмыстарғаТарту, партия қатарына алу, олардың арасында мәдени-, сөйтш өйелдерді біржолата, шын мәнінде азат етудің басы болсын деп мәселе қойды,

Халқының Түрар атын ту гып усзгауіга тиістілігінің &ліыщиы сі^ірьі - ол өз түсындағы қазақ бас-пасөзінің көріктенш кемелденуіне, маңызданып мазмүндануына көп күшсалды. 1920жылданбастап«Ақ жол», «Тілші», «Туркестанская правда», «Еңбекші қазақ», «Ауыл тілі»

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.