Тұрар Рысқұлұлы туралы (1894-1937)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұлұлы
(1894-1937)
Тұрар Рысқұлұлы 1894 жылдың желтоқсан айында Алматы облысының Талғар
ауданында қазақ-түркі отбасында дүниеге келген. Тұрардың әкесі Рысқұл
Жылқыайдарұлы 1905 жылы Жетісу өңіріндегі ұлт-азаттық көтеріліске, яғни
басқыншы орыстарға қарсы соғысқа қатысқаны үшін тұтқынға алынған. Кейін
Сахалинге (Сібір) жер аударылған.
Тұрар Рысқұлұлы әкесі тұтқынға алынып жер аударылғаннан кейін де оқуын
жалғастырған. 1907-1910 жылдарда ол Әулиеата уәлаятына қарасты Мерке
қалашығында оқиды. Одан кейін қазіргі Қырғызстанның астанасы Бішкек
қаласында оқиды және 1915 жылы осында ауылшаруашылық техникумын бітіреді.
Сонан соң Тәшкендегі педагогикалық институтты тәмәмдайды. Тұрар Рысқұлұлы
туралы сөз еткенде біз алдымен оның нағыз ұлтжанды тұлғалардың бірі
болғанын айрықша атап көрсетуіміз керек. Ол Алашпартиясының
бағдарламасына сай жұмыс істеді. Алайда, өзі ішінде жүрген жағдайлар оның
ашықтан-ашық алашшы ретінде көрінуіне мүмкіндік берген жоқ. Бірақ біз Тұрар
Рысқұлұлының шынайы алашшы болғанын кесіп айтуға тиісті. Міне, сондықтан
да Тұрар Рысқұлұлы ұзақ уақыт бойына бақылауға алынып, ақыры 1937 жылы
шейіт етілді.
Тұрар Рысқұлұлына баға беру үшін оның өз Отаны - Түркістанға көрсеткен
теңдесі жоқ қызметіне канық болу қажет. Тұрар Рысқұлұлының патшалық Ресей
үкіметі 1916 жылдың өзінде-ақ тұтқындаған. Өйткені, ол 1916 жылғы
көтерілістік,қолдаған болатын.
Түркістанда коммунистер орныққаннан кейін Тұрар Рысқұлұлы бірқатар
жауапты қызметтер атқарды. 1919 жылы Түркістанның денсаулық сақтау
комиссары (министрі) болып тағайындалды. 1920 жылы Түркістан орталық атқару
комитеті төрағасының орынбасары, өлкелік партия комитеті президиумының
мүшесі, Мұсылман бюросының және Түркістан атқару комитетінің төрағасы
қызметтерін иеленді. 1921-1922жылдарда Мәскеуде, ұлттар. комиссариатында
Сталиннің орын Сасарыболды. 1&23жыпы Түркістан
олып тағайындалды. 1924-1926 жыл-дарда Коминтерннің шығью бөлімшесі-
бастьъмың орынбасары, 1926 жылы Қззәқстан КП ОК-ніннасихат бөлімінің
меңгерушісі, ^26 жылдан 1937 жылға дейін РСФСР халык комиссарлары кеңесі
төрағасының орынбасары болыл Істеді.
Коммунистер билігі кезеңінде бұкіл Түркістан көлемінде мундай жауапты
кызметтераткарған(қазІргіДінмұхамет Ахметү,лы Қонайды есептемесек)1 екінші
бірқазақтүркісіболғанжоқ. Міне,осындай иызметтерде жүріп те Тұрәр
ЫрУСК,үлүлыОтәнының^иікмүраттарын әстеұмытқанемес. Бүлбағыпак.олынан келген
бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып ёңбек етті. Өзі комму нистердің
жауагтты қызметтерінде болуыка қарамастан ол коммунртерге карсы күрес жүрг
ізген ұлтжанд ы азаматтармен үнемі байланыс жасады. Мысәлы, З.У.Тоғанның
Естеліктерінде-
айтқандарына карағанда Түрар .Ырысқұлулы З.У.Тоганмен астыртын
кездесіп, оған кейбір хазбә материал-д?р Лчргйн П37-бет). Аталмыщ
-Естеліктерінде (385-бет) З.У.Тоған тағы да -көбінесе бақылау астында
Солғандықтан, біз Түрар Ырыскұлүлын кездестіре алмайтынбыз- деп жазады,
З.У.Тоғаннын,жәнесол Естеліктерінде* баяндауына к.арағанда Әмуар патшз дін
жолында өлтірілген күндерде Ташкент төкірегінде өткізілмекші жасырын жиынға
үнемі бакулаудә жүргендіктен қазактардан Әлихан Бөкейханұлы, Түрар
Ырысқулұлы Ах мет Байтұрсынулы, Мухаметжан
Тынышбайүлы, өзбектерден Мүнәууәр қары сйяқты кісілер бара алмаған.
Тұрэр Ырьюкүлүлы коммунистердің жауапты кьвметтерінаткара жүріп, ком-
мунистерге, яғни орыстарға қарсы -Баршаға тендік берілген болса, еңді әркім
өзінің үлгтық өмірін өзі қалаған сипапаүйымдастыраалады. Бул туралы өздерің
де бірнеше рет мәлімдедіндер2. Олай болса, пәтшалық Ресей канап келген
улттар бүдан былай
- азат, соңдықтан туркістанды",тар өз каләуыншә әрекет жүргізуі керек-
дей отырып іуресті. Осьіған орәй Түрар ЫрыскүлулыТуркістакаыбөлшеІсгеуден
кутқаруүшін 1920 жылғы 12-18 қаңтәрда мәжілісі болып өткен Түркістан
Мұсылман бюросының к.ұрамындағы және Түркістан коммунистік пяртийсы 5-
конференииясындағы ең беделді тулғалардыңбіріретіндетөмендегілерд і
талапетті:
1. Түркістан аутономиялық респуб-ликасы ТүркІ Республикасы деп
зталуга тиіс;
2. Түркістан коммунист партиясы Тұркі коммунистік партиясы- деп
аталып, Мәскеуге бағынышты емес, тәуелсіз партия болуы керек;
3. Тұркістанда мұсылман-түркі ар-миясы қурылуға және мусылман емес
әскерлер Түркістаннан әкетілуге тиіс;
4. Түркістан Республикасының өз алдына бөлек конституциясы болуы ке-
рек;
5. Сыртқы Істер, әскери қызмет, қаржы-қаражат және сауда түркі рес-
публикаларының өз кузырында болуға

ТИКГ.
Турзр Ырькжүлүлынык бул талэпта-ры жоғарыда аталғэн конференцияда
мзкүлдәнғзн Солатын. Бірак советтік РесеЯдінТүркістан майданындагы қол-
басшысыФрунзе бүған келіследі. Ал оны Ленин және Сталин сияк,тылар қолдады.
Қькжасы, Түрәр Ырысқүлүлынынталап-тарыаадрырзбырлы к,пенқабылдәнбай
тасталяы.
Тұрар Ырусқүлүлы буған ток,тәған жок- Күресін жалғастырды. Түркістан
коммунистікпәртиясыМүсьшманбюро-сын ың 1920 жылғы эк,пан айындағы
мәжілісіндетөмендегідейқаулыныңжо-б асын үсынаы:
...түркілерді татар, к,ырғыз-қазак, өзбект.б. атауларменбөлшектеу иде-
ясы шағын республикаләр күру жөніндегі көз к,арастар насихат жолымен
тоқтатылуға және тіпті РСФСР-дын қүрамына енбейтін түркі халыктары па
біріктірілуге тиіс, ал буған қазіргі кезде мүмкіндік болмәса, ондә түркі
халыктәрыныңжертүтастығь: қамтама-сыз етілүі к,ажет..."
Турзр Ырыск,үлүлынынбүл тала пта-рын да, олардын мәжілісте
мәкүлданғанына қарамастан, Ленин мен Сталин к,абылдамады. Қорьгта айтсәқ.
Турар Ырьюк,үлүлы ул\тык. армия куру, улттық партия (коммунист партия бол-
сә да) уйымдастыру, орыс көшпенділерініқ Түркістаннан әкетілуі, жалпы
алғандә бүкіл Шығьютын Батые пей Еуропәның және Ресейдік бнлігі ықпалынан
к,утқарылуы үшін түрақты түрде күресжүргізді.
:' Турар Ырыскүлүлынынжарияланған еңбектері көп. Онын жарык көрген
ен,бектері мен мәкдпалзрына өзі 1937 жылышейітетілгенсоңтыйымсалынды.
Турар Ырысқулүлы түтшндалып шейіт етілгеннен кейін Турар
Ырьюкулүлышылдар деген айыгттау-лармен оған жақындығы белгілі болғандар
да тазәртугз- ілікггі.

'р өңірдің еліне елеуліс'і, халқынақалаулысы, есімінесінеүзақ сак,тар.
еңбегін жыр қылып мақтар ерлері болады. Ондай суға түсіп, отқа куйген,
сол үшін халқы сүйген сабаздар әркез ел есінен шықпайды, тарих топырағының
астында жат-пайды. Олар Хан қаһары, өкімет өктемдігіне үшырап, жау депжа-
рияланса да, халқына қарсы қой-ылып, қүбыжық делінсе де жүртына жат
көрінбейді, елі олардан бе-зінбейді, өндірім, өзегім деп өзіне тартып
түрады, реті келгенде іш бүрады. Шындық жеңіп, заман түзеліп, өділдік жетіп
арыстары ақталса, олармен халқы қуана-қуана қайта қауышады, қүшақ айқастыра
арқа қағысады,^г
Мүны өз ^Гасымыздан өткеріп, бүл шындықтың дәлелдерін көп көрід
жатырмыз. Кешегі өзі де, сөзі де арам, ісі де, түсі де арам деп елді
безіндірген хан-сүлтан, би-бек-терімізбен, молда-қажы, бай-батыр-ларымызбен
қайта жүздесіп, бай-ыппен бақүлдасып, жаламен жат болғанымызға көз жеткізіп
отыр-мыз. Сонау Әбілхайыр, Абылайдан бастап, Кенесары—Наурызбаймен қостап,
Алаштың ақ тулы азамат-тарымен, кешегі қызыл қырғын қүрбандарымен
арыстарымыз, ардақтыларымыз деп алақайлап амандасып, мэре-сэре
болудамыз.
Сөз жоқ, бүлардың өр қайсысы-ның ел игілігіне еткен, елеп ескерер
елеулі еңбегі бар. Бірі халқымызды үлт ретінде қүрып бітуден қорғаса, бірі
еңсесі басылып, өмірбақи езгіде қалудан сақтады. Енді бірі оның қазақ атын
асқақтатып, өлем арена-сына, шығарса, тағы бірі хал-қымыэдың санасын оятып,
саяси, мөдени, қоғамдық жағынан дамуы-на зор жігер-қайрат көрсетті. Осы-
лардың ортасында Т. Рысқүловтың да өз орны бар. Бүгінде есімін еңселі етіп,
атағын арзандатпай, халқының аяулысы ретінде абыройын асқақтатып, бас
идіріп отырған Түрар қүдіретінің сыры неде? Түрар тұғырының биіктігі, Түрар
түл-ғасының ірілігі неде жатырЦ
Біздіңше, мүның сыры көп нәрседе жатыр. Ең алдымен, Түрар бүрынгы Совет
еліне, оның ішінде өзін басқаларға бас ие, үлы халық санаган орыс
агайындарға. қала берді, элем елдеріне дүниеде қазақ деген зсалық бар
екендігін, оның да үлкен жүректі, биік парасатты, жүрты үшін жанын қыйуға,
қанын төгуге дайын түратын, көш бастап көсем болуға, сөз бастап шешен
болута жарайтын өрелі ул-қыз өсіргенін мойындатты. Ресейдің бірсыпыра
толымды түлғаларының өзі Турартуралы мынадай мінездеме беруге, мақтау
айтуга мөжбүр бол-ды.
М. В. Фрунзе: Мүсылман ком-мунистерінің ең ірі өкілдері қазақтан
Рысқулов, өзбектен ӨлкелІк Ко-митеттің төрағасы Түрсын-Ходжа-ев.
Біріяшісікөзге ерекшетүседі. Ол т- ақылдылығының үстіне, үлкен ^,ажыр-
қайрат, аса салиқалы мінеэ
үкіметтің қолына кошті. Түркістан үлт республикасы өз тәуелсіздігін
жоғалтты (232—262 беттер).
Осылайша Түрардың өз кезінде ақ дегені — алғыс, қара дегені — қарғыс
болған Ленин, Сталинмен иық тірестіруі, Ресейдің ірі-ірі саяси, әскери
қайраткерлерінің оны асқақ багалауы, шетел ғалымдары-ның назарына ілінуі,
жергілікті үлттан шыққан белгілі коммунист, ірі мемлекет қайраткері деп
тануы
— қаэақ халқын тануы, оның да ірі түлғалар бергенін мойындауы. Осы үшін
де халқымыз Түрарды түлға деп біледі, оның қүдіретін көкке көтереді.
Т. Рысқүловты халқыныҢ ас-қақтата ардақтауының екінші сыры
— ол өз үлтының ар-ожданы, намы-сы болды. Қазақ халқының тағдыр-талайы,
улттық іс-қимылы, дәстүр-салты сынға түсер сәттерде оның қадір-қасиетін, ар-
намысын көп рет-те Түрар қорғаған. Бүған дәлелдер: 1916 жылы үлт-азаттық
көтерілісі басталысымен Түрар Ташкенттен Меркеге келеді. Орталықтағы жал-
шы, батырақтар мен ауыл кедейлері не істейміз, күресті қалай жүр-
гіземіз? деп одан ақыл сүрайды. Түрар орыс шаруаларымен ын-
тымақтасып, күресті патша ше-неуніктеріне қарсы жүргізіңдер деп кеңес
береді. Жасырын жиындар өткізіп, көтеріліске жүртгы көптеп тартьт, багыг-
бағдар сілтейді. Бір к,удың берген хабарымен мүны учас-ке приставы Лундин
сеэіп қойып, шақыртып жауап алады да, Тез Ташкентке кет, әйтпесе
айдатып жіберемін деп қорқыгады. Түрар ел-жүртының ар-намысын өз басы-ның
амандығынан жоғары қойып көтерілісшілер қатарында қалады.
1920 жылы көктемде Түркістан жетекшілерінің арасында әртүрлі мәселелер
жөнінде пікір таласы жүрді. Сонда орталықтан келген кейбір өкілдердің
жергілікті ер-екпіеліктерді ескермеу, түрғылықты үлттардың салт-сана
дәстүрімен есептеспеу ыңғайы байқалды. Бұл да ел-журттың ар-намысына тию
еді. Бұган Түрар үзілді-кесілді қарсы түрған. Түрккомиссиядав қолдау
таппаған кейбір мәселелерді шешу үшін Ленинге дейін барған.
1923 жылдың маусымында Ор-. талық партия Комитетінің үлт
қайраткерлерімен өткізген ІҮ кеңесінде Түрар барлықхалықтар көсемінің үлт
саясатын жүргізудегі Ленинбелгілеп берген бағыттан айни бастағанын
байк,агак. И. В. Сталин Т. Рысқүловты М. X. Сүлтан-Галиев-пен байланысы бар
деп айыптаған, Сонда Түрар: Менің ешкезде Сүлтан-Галиев көзқарасьгаың ық-
палына түсуім мүмкін емес. Бүл орайда мен өз жөнін білетін адам-мьш, өз
көзқарасымды жасырмай-мын. Сталин жолдастың кінәләуі дүрысемес.
Сталинқателесіпотыр,
— деген. Бүған Сталин лайым со-лай болғай (дай бог) деген де
қойған. Бүл ретге де Түрар өрі өзінің, әрі қазақ үлтының ар-намысын қот-
*у Іфг 1-і Л—)..—* •.-г.^*-^чг-І-Лч-.-а(Ь-*---
ласында, совет қурылысында, эко-номнкада жатқанын айтты.
И. В. Сталинге хатында Т. Рысқүлов Аппық пен шдеттің сал-дарынан
бірқатар қазақ аудандары мен қоныс аударушылардың арасында өлім-жітім
орталық орган-дардың шүғыл араласуын қажет ететін ауқымға жетіп отыр. Қазақ
халқының белгілі бір бөлігіне қатыс-ты Қазақсганда пайда болған мүндай
қазіргі жағдай өзге өлкенің, не рес-публиканың ешқайсысында орын алып
отырған жоқ , — деп жандау-сын батыл шығарады, Не қыларын білмей
есеңгіреген елдің ерсілі-қар-сылы босып кеткенін, олардың өлігі қала мен
далада, қыр мен сайда,
№ 3 стр. 39).
В. В. Куйбышев: Рысқүлов — ерекше, біртуар адам. Москвада шыңдалса,
одан аса көрнекті коммунист шығады. Сондықтан да оны Москваға, Орталық
Комитеттің
Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлағзн 1930 жыл-дардың
басындагы аппық туралы, сондағы қазақ халқыныңөмірсүруге адамдық, азаматтық
қүқықтан жүрдай болуы, елдігінің табанға
жатқанын еңірей ескертті. Бүл жөнінде жасқанбай небір жан-түршігерлік
факт-деректер келтірді. Мысалы, Сарысуауданындағы7000 түтіңнен тек 500
түтін қалған... Ноябрь әйында осы ауданнан бірнеше

пелік ететінін, І'^21 жылғы жер ре-формасының әлі де жүзеге асырыл-май
отырғанын ашына айтты. Осы-мен байланысты үкімет орындары-ның алдына жер
реформасын түрақты жүэеге асыру, бұл ретге улттар арасында іріткі салуға
жол бермеу, жергілікй халықтарға мемлекет тарапьшан көмеккөрсету, жер
салығын, баж салыіын алуда олар-дың жағдайын ескеру, реформа жүргізуге
бүраізнахалык. өкілдерін көптеп қатыстыру сияқты нақты міндетгер қойды.
Түрксіб тем.ір жолының эконо-микалық қажеттігіне Түрар 1924 жылы-ақ
кітап арнады. Онда бүл желініні Казахстан кү,ш-қуатын
Сібірмен ба'йланыстырудағы зор маңызьщ ашып берді, 1926 жылы Ресей
Совнаркомы төрағасының орынбасары болип Мөскеуге бары-сымен Түрксібті
салуды қолға ал-дырды, бүл істі үйы'мдастыру
7-К-тПП '. ОНПИ'П'ЛІ І КОМИТЕТ Ч-ЛГПГЧ.ІЧЛТ,Т
кетпеді. Одаққатарындашыңдалған Сарымолдаүлы, Нұржанүлы, Әсіл-үлы,
Мамырүлы, Бармақүлы, Түр-далыүлы, Тоқайбайүлы, Жүмағ-үлұлы, Абанүлы,
Қошмамбетүлы сияқты қазақ-қыргыз жастары ірі-ірі мемлекет, қоғам қайраткері
бо-лып, қазақ халқының жүртгыгын ныгайтуға зор үлес қосты.
Бүдан кейінгіжы^\дзрдағы бүкіл әлеуметтік, қогамдық, мемлекеттік іс-
қызметтерінде, әрбір сөйлеген сөз, мақала, еңбектері мен жасаған ба-
яндамаларында Т. Рыск,үлов езілген, надан еңбекшілерді саналандыру-мен,
ағартумен болды, революция берерін, Совет өкіметінің игі ниетін
түсіндірумен болды. Правинциялық советтік өІір дерттері (1919), 1923
жылы жазылған Партиямыздың маңызды міндеті (Избранные труды, А. , 1984,
59 және 87-беттерді қараңыз) мақалаларындашетаймақ, алые ауыл, қыстақ,
деревняларда саяси-ағарту, үгіт-насихат жүмыс-тарының жоқтығын, ықпалсыз-
дыгын пайдаланып революция жау-ларының жаңа қогам, жаңа ңүры-лыс туралы
неше түрлі өсек-аяң та-ратып жүргенін, еңбекші елге Совет екіметін,
коммунистік партияны жексүрын етіп көрсетуге әрекет етіп жатқанын
әшкереледі. Бүл жау-лықтын, арам ниетін ашып, шын-дықтытүсіндірді.
Еңбекадамдарын, ел жастарын партия қатарына тар-тып, жергілікті жерлерде
совет өкіметін нығайтуга шақырды. 8 наурыз жене Шыгыс әйелі
(Туркестанская правда газеті, 8.2.1923) мақаласында Түркия, Сирия,
Япония, Персия, Монголия, Ауғанстан елдеріндегі әйелдер қозғалысының жаиына
шолу жасай келіп, советтік Шығыс әйелдерінің өміріне револю-цияның үлкен
жаңалықтар әкелгенш паш етті. Бірақ оларды әлі де түгелдей азат
етпегендігімізді, күңдікті үстау, малга сату, өнер-білімге үйретпеу
фактілерінің кең орын алып отырғанын атап өтті. Енді 8 наурыз қыз-
келіншектерді саяси жүмыстарғаТарту, партия қатарына алу, олардың арасында
мәдени-ағартужүмыстарынкүшейту, сөйтш өйелдерді біржолата, шын мәнінде азат
етудің басы болсын деп мәселе қойды,
Халқының Түрар атын ту гып усзгауіга тиістілігінің &ліыщиы сі^ірьі — ол
өз түсындағы қазақ бас-пасөзінің көріктенш кемелденуіне, маңызданып
мазмүндануына көп күшсалды. 1920жылданбастапАқ жол, Тілші,
Туркестанская правда, Еңбекші қазақ, Ауыл тілі
аздығынан, коммунистердің өзінің оны алдырмайтындыгынан, к,аржы-ның
тапшылыгынан деп түсіндірді. Мүнан соң қаламгер-қайратқер баспасөздің
мынадай міндеттерін санамалап берді: халық пікірін . тәрбиелеп, тура жолға
багыттап оты-ратын нүсқаушы, жаңалықтардан хабаршы, қаулы-қарарларды елге
жеткізуші болу; Қззақстанның ішкі, сыртқы, қазіргі түрмысындағы
езгерістерді түсіндіру; мал шар-уашылығынөркендету, кооперация, сауда
жүмысын жақсарту жолда-рын көрсетіп, ауылдарды көркейту; орыс шовинизмі мен
жергілікті үлтшылдықты әшкерелеу; халықт-арға интернационалдықтәрбие беру;
Қазақтардың өз арасындагы жік тар-тысын жого; жастарды, ескі оқы-ғандарды
пайдалану, жүмысшы та-бын қалыптастыру, әйелдерге нағыз теңдік беру сияқты
әлі шешілмей жатқанпроблемалардықозғау, оларды шешудІҢ тиімді әдістерін
үсыну т. б.
Осы мақаласы негізінде Т. Рысқүлов басгіасөз күніне арналган салтанатты
жиналыста үзақ баянда-ма жасады. Оны Еңбекші қазақ газеті сол жылгы 17,48
мамырдағы нөмірлерінде Баспасөз .туралы деген тақырыппен жариялады. Мүнда
да баспасөздің мәні баса ай-тылды. Қазақстан — жері'шә'лғай ел, мәдениет,
шаруа жүмыстарында Одақтагы басқа республикалардың көбінён кейін қалған
мемлекет екенінескертті. Оныңсебебінескінің сарқыншақтарының жойылмауы-нан,
патшалық ресейдің қазақты барлық жагынан ауыздықтап, кісендеп үстағанынан
деп түсіндірді. Оның баяндауынша, сол түста қазактанқалам иелерішыға
бастаған, ауыл тілшілері тамыр жайып, алые түкпірлерден де көрінген,
олардың қозғалысы етек алған. Қазақша 12, орысша 16, үйгырша біргазетжарық
көріп түрған. Оқырмандар санасы көтерілген. Кейбір газеттерде саяси
үстамсыздық кездеседі, Оның себебі, партия ықпалы, ағарту, баспасөз
қызметкерлеріәліәлсіз. Газеттеріміз ауыл шаруасына түсінікті, тартым-ды
етін жаза алмайды.
Алдыңғы мақалада айтылған міндетгерді мыналармен тагы да толықтыра
түсті: қазақтың қалың бүқарасынаәлемде, Совет Одагында болып
жатқаноқиғаларды, жаңалық, ^Іақсылықтарды талдап түсіндіріп, шәйнап беріп,
жұтқызу, осылай-ша оларды элем еңбекшілері ба-уырмалднғы (интернационализм
— Т. Қ.) рухында тәрбиелеу; Кеңес Одағындағы, әсіресе Шығыс рес-
публикаларындағы жаңа қүрылыс тәжірибелерін жннақтап тарату; өнеркәсіпті
өркендетіп, үнем-шілдікке жүртты жүмылдыру; халық шаруашылығының барлық
саласындагы кемшіліктерді, зиянды өрекеттерді әшкерелеп, оларды жоюға
көмектесу; ауылдарда сая-си-үйымдастыру жүмыстарын ку-шейтуге ықпал
жасайтын арнаулы шаруа. газетін шығару, баспасөзге ысылган, і(цкер, .-
білімді қыймет-керлерді көптеп тарту; сөйтіп Газет, журналдардың
көркемдеуімен қосз, мазмүнын тереңдету, таралым тира-жын молайту,
Бүл күрделі мівдеттерді жүзеге асыру үшін, — деді Түрар, —

•-
солай атайды екен — Т. Қ,) шешесі Верный қаласының геңерал-губер-
наторының қызы. Ескендір де жау баласы деп кінәланып, көп азап шекті.
Архангельск лагерінде көкірекауруынан қайтыс болды. Тірі болса,
өкежолынқуар, әкеғүмырын жалғастырар алғыр азамат болатын еді, — дегенді
айтады. Майя өзінің ауыр турмыс, халі туралы кезінде Қазақстандағы басшы
азаматтарга жазған көрінеді. Бірақ ешқандаи жауап та, көмек те болмапты.
Өткен жылы баспасөзде Тү-рекеңнің бір қызы сонау Монғолияда түрады
деген дерек басылды. Авто-рының жазуынша, Коминтерн өкілі сонда істегенде,
1924 жылы Радна есімді қызбен көңіл қосады, Келер жылы о л іссапармен
Қытайда жүргенде келіншегі қызтуады. Оның есімін Индира қояды. Түрар табан
астында Мәскеуге шак,ырылып кетеді де, қайтып ол жаққа орала алмайды. Радна
қызымен Монғолияда ңалып қояды. Қазір Индира балалы-шагалы болып, сонда
түрып жатқан көрінеді. Осы рас па, әлде әшейін алып-қашпа сөз бе? Рас
болса, бүлқызымыздыңтағдыр-талайы не күйде, жиендеріміз кімдер? Төркін-
төсі, нағашы жүрты-біз-дердің мүнымен де ісіміз жоқ. Турарымыздың үрім
бүтағына мүншалықты бейтарап қарауға бол-мае. Жоғарыда оның жетімектерге
қаншалықты жанашырлық жасап, шырылдағанын, оларға қалай қам-қорлық қылғанын
көрдіңіздер ғой.
Жақсыны әркім-ақ иеленгісі, өзінікі еткісі келеді. Әшейінде Шым-кент,
Жамбыл, Алматы облыстары Түрарғаталасады, біздікі, біздікі десіп кеуде
к,згысады. Ал мерейтой- ; ын өткізу керек болғанда біз ';
өткіземіз, біз өткіземіз деп тала-са қоймай ды. Бұл оның 90 жылдыгын
атап өтерде байқалды. Сен салар да мен салар, атка ^емді кім салар
дегендей болды. Ақыры арысымызга Жамбыл облысы ие болып,"мерей-тойын
Меркеде айтарлықтай атап өтті.
Асылы, Түрар Рысқүлов әлгі ; аталған үш облысңа да бөтен емес,
үшеуінің де перзенті, ушеуінің де өкілі. Оңтүстіктің Түлкібас ауданы
— Түрардың ата-бабасы мен ата- ,• анасының мекені. Бірақ жергілікті
болыс-билерден теперііп көрген аз үйлі Шілменбет (Рысқұлдың ру аты
— Т. К.] 1880 жылы үдере көшіп, \ Алматы маңындагы Шыгыс Талғар I
болысынанқоныстепкен. Түрар 1894 жылы осында дүниеге келген, кінді? қаны
осында тамған. Жақында жур налист Еркін Қыдыр Қайраткерді туған жері
Оңтүстік Қазақста облысындагы Түлқібас ауданын^ оның есімін мәңгі есте
қалдыр'у үі^ көптеген игтлікті істер атқарылудг1 деп жазды. Жақсы
шаралардЛі :күзеге асырылып жатқаны * :жақсы болған, оған
қуанам?" Түрардың туған жері — ТүлкіС^ деу дөл болмаған.. Бірақ ел-жүр™
меке'нінің де Түрарды ^з-ч(р„

В. В. Куйбышев: Рысқүлов — ерекше, біртуар адам, Москвада шыңдалса,
сдан аса көрнекті коммунист шығады. Сондықтан да оны Москваға, Орталық
Комитеттің қарауьвда алдыруды аса қажет деп білеміз (Т. Рысқүлов.
Избранные труды, А. , изд. Казахстан, 1984, стр. 28).
Шығыс халықтарының 1920 жылы қыркүйекте Бакуде өткен I — съезінде үлт
мөселесі, отаршылдық саясат туралы жарыс сөзде Тұрар тереңнен тарта, ағыл-
тегіл ақтарыла сөйледі, Оның орынды да өткір пікірлері отаршылдардың
сүйегінен өтіп, делегаттардыңжүрегінежетті. Шешен сөзі жалындап барып
аяқталғанда, жүрт дуылдата қол соғып, үшып-үшып орындарынан түрды.
Қүлағының қүрышын қан-дырып, -зердесіне өшпестей із қалдырган Түрардың осы
сөзі туралы А, И. Микоян кейін батыл да сенімді шықты, делегатгарға қатты
эсер етті деп еске аладьт. (Дорогой борьбы, М. , 1971, кн. 1, стр. 586).
Т. Рысқүловтың белсенділігін, жалындап жанып туратындығын, ерекше
еңбеккерлігін, мақсаткерлігін Е. Д. Стасова, Г. К. Орджоникидзе, Н, Н,
Наримановтарда арнайы атап, мадақ пікірлер айтқан.
Ерекше іскерлігімен, асқан ақыл-ой парасатымен жап-жас Т. Рысқүлов
Лениннің алдына жеткен, Түркістан өлкесінің тағдыр-талайы туралы өз
бағдарламасынжасап, батыл пікір айтқан. 26 жасында РСФСР-дің үлт істері
жөніндегі халық комиссары И. В. Сталиннің екінші орынбасары болып та-
ғайындалып, онымен талай тай-таласқа түскен. 1926—1937 жылда-ры РСФСР халық
Кояиссарлары Советі төрагасының орынбасары болып, Шығыс халықтарына зор пай-
дасын тигізген, Қазақ өкілі, қазақ азаматыретінде өзін биіктен көрсете
білген_.
у*1967 лодлы Нью—Йоркта жарық көрген Орталық Азия орыс биле-ген
ғасырда деген жинақта Америка ғалымы Елена Коррер Данкос Түрардың еңбек
жолына шолу жа-сап, атқарған қызметтеріне биік баға берген. 1919 жылы
мартта, — дейді1' ол, — жергілікті партия орында"ійя* ның үйымдастыруымен
Россия коммунист большевиктер партиясының аймақтық конференциясы өтті. Стан
Рысқүлов, Түрсын—Ходжаев сияқты либералдыққа бейім лидерлер шақырылды. Май
айында бүлар Орта Азия мүсылман коммунистерінің бірінші конференциясын
өткізді. Онда отаршылдыққа, үлы орыс-шылдыққа ашық шабуыл жасалды. Олардың
жергілікті халыққа, оның үстем табына жаулық көзқарасы, қатал саясаты қатты
сыналды, бүл қаталдықтың жүмсартылуы талап етілді,
Ақыры- Рысқулов соңына ерген барлық үлтшылдар партиядан қуыл-ды.
Мүсылмандар бюросы таратыл-ды. Жергілікті үлт өкілдері қолында болған;
өкімёт пен партия жаңа
Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлаған 1930 жыл-дардың
басьшдагы аштық туралы, сондагы қазақ халқының өмір суруге адамдық,
азаматтық қүқықтан жүрдай болуы, елдігінің табанға салыньга тапталуы туралы
Сталинге хаты да Тұрардың өз үлтының ары мен намысы болганын дәлелдейді..
Хатта Сізден осы жазбамен та-нысуыңызды және бүл іске, сол арқылы аштан
өлу қаупіне душар болған көптеген адамдардың өмірін сақтап қалуга
араласуыңызды сүраймын деп өтінуі де — халқының ар-намысын қорғауы. Кейбір
тарих-шылардың азамат соғысы жылда-рында қазақ еңбекшілері Совет өкіметін
қоргау үшін куреске енжар қатысты деген жалаға да Түрар той-тарыс берген.
Арнайы Қазақс-тандағы революциялық күрес тари-хынан деген кітапша жазып,
шындықты бүрмалаушы тарихшы-лардың төбесінен түйген,
Осының бәрі — Т. Рысқүловты өз халқының ар~ожданы, елдік намы-
сьгболғанын айқындайтын айғақтар.
Қазақ халқының Түрарды қүды-реткөруінің үшіншісыры — ол оның
жоғынжоқтағанжоқшысы, мұңын мүңдаған мүңшысы, ақылмен ара түсер жанашыры
болған. Бүл орай-да ең алдымен бүкіл түркі тектес халықтарга дербестік
әперуді ниет еткен. Олардың тәуелсіз елдігі, өзіндік мемлекеті болуын қа-
растырған. Үнемі орыс шылауында, орыс езгісінде қала бермей, бүрынгы ата-
баба дәстүрімен өз жүрт-тығымызды жасайықшы деген ойға келген, 1920 жылы
қаңтарда өткен Түркістан компартиясының V кон-ференциясында Т. Рысқүлов
өлкені Түрік Совет республикасы, ал парт-иясын Түрік коммунист партиясы
етіп қайта қүруды усынган, Ор-талықтан келген В. В. Куйбышев, Ф. И.
Голощекин, Ш. 3. Элиава қатысып отырған бүл конференция Түрар үсынысын
қуаттап, әлгідей шешім қабылдаған. БұгантекЯ. Э. Рудзутак қарсылық
білдірді. Түркістан өлкесің қолдан шығаргысы келмеген Мәскеу бүл шешіммен
мүлде келіспеді. Бір айдан соң М. В. Фрунзені жіберіп, зиянды, қате деп
тауып, ол шешімнің кушін жойғызған. Осыдан кейін Түрарга пантуркист,
панисламист таңбасы басылды.
РКП (б) XII съезінде И. В. Сталин партия мен мемлекет қүрылы-сындағы
үлттық мәселелер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.