Қылмыс құрамы және түсінігі

Жоспар

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 4
Қылмыс құрамының түсінігі мен, маңызы 6
Қылмыс құрамының түрлері 9
Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу 10
Қылмыс объектісі туралы түсінік және оның мәні 12
Қылмыс объектілерінің түрлері 14
Қылмыстың заты 16
Қылмыстық объективтік жағы 17
Қоғамға қауіпті іс-әрекеті 18
Қоғамдық қауіпті салдар 19
Себепті байланыс 20
Қылмыстың субъектісі 21
Жасқа толу – қылмыс субъектісі белгілерінің бірі 23
Қылмыстық арлаулы субъектісі 24
Қылмыстың субъективтік жағы 26
Қасақаналық және оның түрлері 27
Абайсыздық және оның түрлері 28
Қылмыстық ниет және мақсат 30
Қате және оның түрлері 31
Қылмыскерді ұстау кезінде оған зиян келтірудің құқықтық негізі 32
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер 36

Кіріспе

Қазақстан Республикасында 1998ж. бастап ҚР ҚК заңды күшіне енгені
барша қауымға мәлім. Елімізде орын алып отырған әлеуметтік, саяси және де
басқа өзгерістерді еске алсақ, бұл да заңдылық тұрғысындағы ерекше орын
алатын үрдіс.
Әр заман талабына сай заң қабылданса, әр адамның, қоғамның және жалпы
еліміздің (үкіметтің) өріс алып, дұрыс қалыптасуына ықпал етері сөзсіз.
Осы орайда қазақтың бір нақыл сөзінің орны келіп тұрғандай:
Заманына қарай – заңы,
Орманына қарай – аңы.
Демек, тақырыпты ашпай отырып жаңа заңдағы қылмыс құрамы жөнінде орын
алған (ондайлар болса) мәліметтерге тоқталуды жөн көріп отырмыз. Аталмыш
заңда көрсетілгендей қылмыстық жауаптылық тек кінәлі адамның жасаған іс-
әрекетінде қандай болса қылмыс құрамының белгілері болуы міндет.
Сөйтіп назар аударсақ, қылмыс құрамы – қылмыстық жауаптылықтың негізгі
(ҚР ҚК 3 –бабы).
Тағы бір айта келетін жайт – ол қылмыс құрамы туралы жазылған талай
ғылыми еңбектер, және бұдан біраз уақыт бұрын қолданылған қылмыстық заңдағы
қағидалар айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ. Кейбір элементтердің
белгілері аздап өзгерістерге ұшырағаны болмаса, олар туралы жұмыс барысында
көрсетуге тырысып көрдік.
Қылмыстық құқық теориясында (тек қана Қазақстан емес, басқа да елдерде
негізгі ғылым зерттеулер жүргізіп, осы мәселені азды–көпті қарастырған
ғалымдар: Т.А. Бапанов, Е.И. Қайыржанов, С.М. Рахметов, А.А. Жұмағали, А.Н.
Тройнин, А.А. Пионтковский, Б.С. Утевский, Н.С. Таганцев, А.С. Михмен және
тағы да басқалары.
Осы мәселенің кейбір сұрақтары Г.Р. Рустемова, Е.Т. Абілезов,
А.А.Абдрашит, А.Ж. Жилкубаев, Қ.С. Корбеков, Б.А. Кулмуханбетова, А.Н. Ли,
Н.З. Султанова секілді ғалымдармен қарастырылған.
Жоғарыда аталған заңгерлердің ғылыми негізгі зерттеулеріне, сот және
тергеу тәжірибесіне статистикалық мәліметтерге және бұхаралық ақпараттардан
белгілі болған мағлұматтарға сүйене отырып жоғарыда көрсетілген тақырыпты
ашып көрсетуге тырысып көреміз.
Сөйтіп, қылмыс құрамы болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс болып
табылатын қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен
белгіленген объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп
түсіндіріледі:
Қылмыс құрамын дұрыс түсіну деп қылмысты заңда тұрғыда дұрыс, толық
дәрежеленуі белгілі бір әсерін тигізеді. Қылмыстың дұрыс дәрежеленуі әрине
заңды жауаптылықтан бастап заңды жаза тағайындау үрдісіне де зор әсері бар.
Сонымен қатар қылмыстық жауаптылықтан босату немесе жазадан босату, тіптен
жазаны және жауаптылықты ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларды
ескеруге де мол үлес қосады.

Қылмыс құрамының түсінігі мен, маңызы

Қылмыстық анықтамасы кез келген қылмысқа тән құқықтық және
әлеуметтік белгілерін көрсетеді. Бұл белгілер қылмыстық құқыққа қарсылық,
қоғамға қауіптілік, кінәлілік және жазалық, басқа қылмыс болып табылмайтын
құқық бұзушылық пен қылмыстық әрекеттерді бір–бірінен ажыратуға
көмектеседі. Бірақ көрсетілген белгілер бойынша бір қылмысты екінші
қылмыстан ажыратуға болмайды. Масалы: ұрлықты тонаудан, я болмаса кісі
өлтіруден. Себебі аталған қылмыстар қылмыс түсінігін құрайтын белгілерге
ие.
Көптеген қылмыстардың ішінен нақты бір қылмыстарды бір–бірінен ажырату
үшін, мысалы: кісі өлтіру мен зорлауды немесе қорқытып алушылық пен
алаяқтықты қылмыс құрамы деген түсінікті пайдаланамыз.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп, қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері деп
аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің
жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші бір
қылмыстан ажыратылады. Қылмыс объектісі – қылмыстық қол сұғушылықтың
нәтижесінде зиян тигізілетін немесе тигізілуі мүмкін және осы қол
сұғушылықтан қылмыстық кодестің 2-бабының 1-ші бөлігінде көрсетілген: адам
мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік,
қоршаған орта, ҚР-ң конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам
мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері және бейбітшілік пен адамзат
мүдделері.
Қылмыстың объективті жағы – қылмыс объектісіне зиян тигізетін немесе
зиян тигізу қаупін туғызатын, сонымен қатар белгілі бір шартты жағдайда осы
зиянды тигізетін қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті
әрекеттердің немесе әрекетсіздіктің сыртқы сипаттамасы. Сонымен қатар
қылмыстық объективті жағының белгілеріне қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің және қоғамға қауіпті зардаптар, қылмыс жасаудың әдісі,
құралдары мен қарулары, орны, уақыты және жағдайлары жатады.
Қылмыс субъектісі болып, дені сау қылмыс жасаған және жасаған әрекеті
бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуға қабілеттілігі бар жеке тұлға.
Кейбір шет ел мемлекеттерінің қылмыстық заңдарында жеке тұлғалардың
жауаптылғымен бірге заңды тұлғалардың қылмыстың жауаптылығы бар екендігі
жөнінде айта кету керек.
Айталық, Нью-Йорк штатының ҚК-де кейбір қылмыстардың субъектісі болып
корпорациялар табылады. Яғни оларға арнайы айып, өндірісті тоқтату тағы
басқа сол сияқты санкциялар қолданылды.
Европа кеңесінің жанындағы қылмыс мәселелері жөніндегі комитет 1978
жылы еуропалық мемлекеттік заңгерлерінің заңды тұлғаларды экологиялық
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың субъектісі деп тану жолына тұру керек
дегенді ұсынған. Мұндай ұсыныс қазіргі кезеңде Англияның қылмыстық
заңдарында және Францияның жаңа қылмыстық кодексінде жүзеге асырылған.
Қылмыс құрамының субъективтік жағы қылмыскердің қоғамға қауіпті
әрекетіне немесе әрекетсіздігіне олардан туатын қоғамға қауіпті
зардаптарына байланысты психикалық қатынасын сипаттайтын жағдайлар болып
табылады. Бұған кінә және оның нысандары, қылмыстың жасау мақсаты мен
себептері жатады.
Қылмыс құрамы – бұл көрсетілген объективті және субъективті
белгілердің міндетті жиынтығы. Ол осы белгілердің тұтастығы арқылы болады.
Сонымен қатар әрбір құрамның белгісі басқа белгілермен тығыз байланыста
болады және олардың қылмыс құрамынан тысқары өз алдында болуы мүмкін емес.
Қылмыс құрамының белгілері екі топқа бөлінеді:
Қажетті және факультативті. Ешқандай құрамның сол белгілерінсіз сипаты
болмайтын белгілер қажетті деп аталады.
Сондықтан олар кез келген қылмыс құрамының белгісі болып табылады.
Мұндай белгілердің жоқтығы кез келген қылмыс құрамының жоқтығын
көрсетеді. Мұндай белгілер мысалы, кінә және қылмыстық заңмен рұқсат
етілмеген әрекет қылған адамның ақыл ісінің дұрыстығы.
Факультативті белгілер деп қылмыс құрамы үшін міндетті, ал екінші бір
қылмыс құрамы үшін міндетті емес белгілерді айтамыз. Мысалы: ауырлататын
мән-жайлар арқылы қасақана кісі өлтіруге, пайдақорлық немесе бұзақылық
сияқты себеп ең керектісі болып табылады.
Қылмыс құрамының бар ма, жоқ па екеніне әсер естпесе де факультативті
белгілері қылмыстық жауаптылықтан тысқары қала алмайды. Олар жаза
тағайындағанда жауаптылықты жеңілдете немесе ауырлата алады.
ҚР ҚК-нің 3-бабында, қылмыс жасау, яғни осы кодексте көзделген
қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-
бір негізі болып табылады, - деп атап өткен. Қылмыс құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі екендігі туралы қылмыстық іс жүргізу заңдарында да
нақты айтылған. Сондықтан да оның нормаларына сәйкес, егер жасалынған
әрекетте қылмыс құрамы болмаса қылмыстық іс қозғалмайды, ал қозғалған
қылмыстық іс қылмыс құрамы жоқ болғандықтан өндірістер қысқартылуға
шығарған кездегі ең басты міндеті сол істелінген әрекетте қылмыс құрамы бар
ма, жоқ па соны анықтау деп көрсетілген. Егер жасалынған іс-әрекетте қылмыс
құрамының жоқтығы анықталса, онда сот ақтау үкімін шығарады.
Ал қылмыс құрамының жоқтығы деп біз жеке тұлғаның істеген іс-
әрекетінде жоғарыда атап өткен қылмыс құрамының бір белгісінің болмауын
айтамыз. Демек қылмыстық құқықтағы қылмыс құрамының мәні сол қылмыстық
жауаптылыққа тартудың бірден–бір және жеткілікті көрсеткіші болып табылады.

Қылмыс құрамының түрлері

Қылмыстың құқық теориясында барлық нақты қылмыс құрамы, елеулі
белгілерінің топтасуына байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді. Қылмыс
құрамы топтастырудың алдына қойған міндеті, әрбір нақты қылмыстың
түсінігін, және оларға тән жалпы заңдылықты тереңірек түсіндіру болып
табылады.
Қылмыс құрамының мынадай белгілерді қолдану арқылы топтастырлады:
1. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі;
2. Қылмыс құрамын суреттеу тәсілі;
3. Қылмыс құрамының құрылымы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын жағдайларға
байланысты қылмыс құрамы негізгі, ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар
болып үшке бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы деп, қылмыстық іс-әрекетің белгілі бір түрінің
негізгі және тұрақты белгілерінен тұратын, сондай-ақ ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларсыз құралған құрамды айтамыз.
Қылмыс құрамының белгілерін суреттеу тәсіліне байланысты жәй және
күрделі қылмыс құрамы деп екіге бөлінеді.
Жәй қылмыс құрамы деп - қандай да болмаса қылмыс құрамы
элементтерінің қиындатылған белгілері жоқ құрамды айтамыз.
Мысалы: бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау ҚК-ң 175-б. Демек, жәй қылмыс
құрамында бір іс-әрекеттен бір ғана объектіге қол сұғушылықты сипаттайды.
Күрделі қылмыс құрамы деп, - қандайда болмасын қылмыс құрамы
элементтерінің қиындататын белгілері бар құрамды айтамыз. Күрделі қылмыс
құрамында екі бірдей объект, екі бірдей әрекет және кінәнің екі бірдей
нысаны болады. Мысалы: Шабуыл жасап тонау кезінде қиянат жасаушы екі бірдей
объектіге қол сұғады (меншік және адамның денсаулығы). Кінәнің екі бірдей
нысаны арқылы жасалынған қылмыс деп кінәлінің қылмыстық іс-әрекетті
қасақана жасауы бірақ одан түсетін зардаптарға абайсыздықпен қарауын
айтамыз.
Қылмыс құрамын олардың құрылымына қарай бөлудің тәжірбиелік маңызы
зор.
Осы құрылымына байланысты қылмыс құрамы материалды, формалды,
қысқартылған қылмыс құрамы болып үшке бөлінеді:
Жасалынған қылмыстық іс-әрекеттің салдарынан заңда көрсетілген
белгілері бір зардаптың түсуін қажет ететін қылмыс құрамы, материалды
қылмыс құрамы деп аталады. Демек, мұндай қылмыс құрамы қылмыстының іс-
әрекетті жасалған кезде емес, содан белгілі бір зардап түскен уақытта
аяқталған болып табылады. Мысалы: қызмет әкімшілігін теріс пайдалану.
Формалды қылмыс құрамы деп, жасалынған қылмыстық іс-әрекеттен,
әрекетсіздіктен белгілі бір зардаптың түсуін қажет етпейтін құрамды
айтамыз.
Мұндай құрамдағы қылмыстар белгілі бір зардаптық түскен–түскенін қажет
етпей-ақ жасалынған қылмыстық іс-әрекет болса болғаны аяқталған қылмыс
болып табылады. Мысалы: пара беру. Пара қандай түрде берілсе де оның
келтірілген зардаптарына қарамай-ақ ол аяқталған болып табылады.
Кейде заң шығарушы қылмыстық аяқталу кезеңінен қылмыстық іс-әрекеттің
алдын ала жасалу сатыларының біріне ауыстырады. Мұндай қылмыс құрамының
құрылымы қысқартылған қылмыс құрамы деп аталады. Мысалы: Бандитизм. (237).
Заң бойынша бұл қылмыс аяқталған болып банда ұйыымдасқан кезең болып
есептеледі:

Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу

Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда жалпы
бөлімінің нормалары бойынша толық құрамының белгілерін анықтау болып
табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау –
бұл қылмыспен дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.
Қылмыстық іс-әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын
сонымен қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ол қылмысты дұрыс
дәрежелеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көздемейді.
Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелеуге ғана
нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде қателесу ауыр зардаптарға әкелеп
соғады (негізгісіз ауыр жаза тағайындау ұзақ мерзімге бас бостандығынан
айыру).
Мысалы: кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір
адамға жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін
бұзақалық үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін
бас бостандығынан айыруға жаза тағайындалады, ал денсаулыққа қасақана
жеңіл түрде зиян келтіргені үшін бір жылға дейін мерзімге түзеу жұмыстарына
не үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмысты жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз – бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық –
құқықтық баға беру.
Қайсібір әрекеті дұрыс дәрежелеу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәләнің кім екенімен және қылмыс істеген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты. Қылмыстық әрекетті
дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын қылмыстық іс-әрекетке сәйкес
қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс
жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру,
жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін
құқықтық негіз болады. Барлық жағдайларда қылмысты дұрыс дәрежелеу
дегеніміз соттардың, прокурорлық, тергеу және алдын ала анықтау
органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып табылады.

Қылмыс объектісі туралы түсінік және оның мәні

Қылмысты іс-әрекет жасаушының қиянаты бағытталған, қылмыстың
салдарынан зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нәрсе қылмыс объектісі болып
табылады.
Қылмыс объектісінің заңды тізімі ҚР Қылмыстық кодексінің 2- бабының 1-
ші бөлігінде көрсетілген. Олар адам мен азаматтық құқықтары, бостандықтары
мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері,
қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта. ҚР-н
конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам мен мемлекеттік
заңмен қорғалатын мүдделері және бейбітшілік пен азамат қауіпсіздігі.
Кеңестік заң әдебиеттерінде қылмыс объектісі, әдетте, қылмысты
қиянаттан қылмыс заңымен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде айқындалып
келді. Ал қоғамдық қатынастар ретінде біз адамдар арасындағы бірлесіп
атқарған әрекетті немесе өзара араласудың нәтижесінде пайда болған,
құқықтың және моральдық нормалармен бекітілген қатынастарды түсініп келдік.
Көпшілік жағдайларда қылмыс объектісін кейбір қоғамдық қатынастар ретінде
пайымдау орынды да, мысалы, бұған ұрлау, тонау немесе басқа да бөтеннің
мүлкін талан-таражға салу кезіндегі меншікке қатынастың қылмыс объектісі
деп танылуын жатқызуға болады.
Бұл жағдайда, шынында да қылмыс объектісі ретінде ұрланатын мүліктің
тікелей өзі емес оған ешқандай келтірілмеуі де мүмкін, меншік құқығынан
туындайтын қатынастар танылады.
Кейбір жағдайларда қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар ретінде
тұжырымдайтын бұл теория іске аспай қалды, бұл әсіресе, жеке адамдарға
қарсы жасалатын қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге өте қытысты,
адамның маңыздылығы туралы оны барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы
деген марксистік тұрғыдан түсініп келгендіктен, кеңестік қылмыстық заң
ғылымында кісі өлтіру объектісі адам өмірінің өзі емес, тек қана қоғамдық
қатынастар жиынтығы деген түсінік орын алып келеді. Р. Нерингтің құқық
жөніндегі анықтамасына сүйене отырып, неміс криминалисті Ф. Лист қылмыс
объектісін құқық пен қорғалған өмірлік мүдде деп түйіндеген. Революцияға
дейінгі Ресейдің қылмыстық құқық ғылымының ең ірі өкілі Н. С. Таганцев та
бұл көзқарасқа жақын тұрған. Оның анықтауынша, қылмыс нормамен қорғалатын
өмір мүддесіне қиянат жасайтын іс-әрекет және ол мүдденің белгілі бір елде,
белгілі бір кезеңде маңызды деп саналатындығы соншалықты, тіпті мемлекеттің
өзі қиянат жасаушыны жазамен қорқытады. Қылмыстық объектіні анықтау
барысында оны қылмыскер арқылы қылмыстық-құқықтық норманың бұзылуы деп қана
қарастыратын тар нормативті тұрғыны өзгертуге де Таганцевтің еңбегі зор.
Қылмыстық объектіні мұндай тұрғыдан қарастыру классикалық қылмыстық құқық
көлемінде өткен ғасырдың орта шенінде ойлап шығарылған нормативті теорияға
тән.
Кейбір мүдделерді қылмыс объектілерінің қатарына қосуымыз бұл
мүдделердің тек қана қылмыстық құқықтық қорғаудың объектілері екендігінен
емес. Бірдей объектілер құқықтың әр түрлі саласының нормаларымен
қорғалатындығы жиі кездеседі. Мысалы: меншіктік қатынастар ең алдымен
азаматтық-құқықтық нормалары арқылы қорғалып, реттеліп отырады. Ал бұл
объектілерге аса қауіпті қиянат төнгенде ұрлау, тонау, алаяқтық жасау,
шабуыл жасап тонау, қорқытып алушылық немесе басқа әдіспен мүлікті
талан–таражға салу оларды қылмыстық-құқық өз қорғауына алады.
Меншікке қарсы бағытталған қиянат аса қауіпті болмаған жағдайда ол
азаматтық құқықтың нормаларымен қорғалады. Мысалы: (Қарыз ақшаны қайтару).
Белгілі бір мүдделерді қылмыстық құқықтармен қорғалатындардың қатарына
жатқызу бұл мүдделерге жасалған қиянаттың кез келген түрі қылмыстық жазаға
тартылады деген сөз емес. Олардың қатарына, қылмыстық заңда
қарастырылғандай, бұл объектілерге жасалған ең қауіпті қиянаттар ғана
жатады.
Қазақстан Республикасының жаңадан шыққан Қылмыстық кодексінде
қылмыстық–құқықтық қорғау объектілерінің иерархиясы мен олардың
салыстырмалы құндылығы бағалауда өзгерістер бар екендігін айтып өту керек.
Қазақ КСР-нің 1959 ж. Қылмыстық кодексінде ең басты мәселе ретінде алдымен
мемлекет мүддесі, тек содан кейін ғана жеке бастың мүддесі мен қоғамдық
мүдделер қарастырылатын.
Адам бостандығы мен негізгі құқықтары ешбір ескертілмеген, мемлекеттік
билік органдарының тарапынан жеке бастың барлық мүдделеріне, қоғам
өміріндегі барлық өзгерістерге түгелдей дерлік бақылау орнатылған.
Қылмыс объектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы
маңызы үлкен.
Жасалынған қылмыс объектісін дұрыс анықтау қылмыстық іс-әрекетті дұрыс
саралауға мүмкіндік береді.

Қылмыс объектілерінің түрлері

Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісінің ролі мен маңызына
терең талдау жасау үшін, қылмыс объектілерін, әдетте, жалпы, тектік және
тікелей деп ажыратуға болады. Қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмысты
қол сұғушылықтан қылмыстық заң арқылы қорғалатын мүдделер жиынтығы
айтылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-ші бабы 1-ші
бөлігіне сәйкес бұл адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта, Қазақстан Республикасының
Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы және бейбітшілік пен азамат
қауіпсіздігі. Бұл объектілердің ерекшелігі сол, кез келген қылмыс, бір
жағынан, тек осы объектілерге қиянат көрсету мүмкін, ал екінші жағынан –
қылмыстың кез келгені бұл объектілердің біреуіне ғана қиянат көрсете алады,
себебі жалпы объект дегеніміздің өзі қылмыстық заңмен қорғалатын
объектілердің жиынтығы.
Объектіге қол сұғушылықты одан әрі айқындау қылмыстардың меншік және
тікелей объектілері бойынша іске асырлады.
Тектік объект – бұл жалпы объекттің бөлігі. Ол бұрынғы қылмыстардың
тобы қиянат жасайтын бір текті мүдделердің тобын құрайды. Тектік объект
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің жүйесін құрастыруда маңызы зор.
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің құрылыс жүйесі негізіне қылмыстардың
меншік объектісі қойылады.
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің әрбір тарауында өзінің тектік
объектісі бар.
Айталық Қылмыстық кодекстің 1-ші тарауына біріктіріліп, баптарында
қарастырылған қылмыстардың меншік объектісі адамның жеке басы болып
табылады.
Тектік объектілер бір қатар тараулардың атауларында да көрсетіледі.
Қылмыстық кодекстің 14-ші тарауы басқару тәртібіне қарсы қылмыстар.
Кейбір жағдайларда тектік объект қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
тарауына негізделген нақты қылмыс құрамына талдау жасау арқылы анықталады.
Қылмыстардың тектік объектісін анықтаудың қылмыстарға, әсіресе сырттай
ұқсас қылмыс құрамдарына байланысты қылмыстық іс-әрекетті саралауда
тәжірбиелік маңызы үлкен.
Мұндай жағдайлар адамның жеке басына қарсы қылмыстар мен бұзақылық
арасында кездеседі. Біріншісінің объектісі адамның жеке басы болса,
соңғысының объектісі – қоғамдық тәртіп.
Тікелей объект – бұл тектік объектінің бөлімі, яғни қылмыстық заңмен
қорғалатын бір немесе бірнеше қиянат бағытталған нақты бір мүдде, я болмаса
нақты бір қылмыстың салдарынан зиян шегуші нақты игілік. Ерекше бөлімінің 1-
ші тарауындағы баптарға сәйкес қылмыстардың тікелей объектілері болып
табылатын адам өмірі мен денсаулығы жеке басқа түгелдей қатысты болғанымен,
тектік объектінің бөлігі ретінде қарастырылады. Тікелей объектінің
қылмыстық түрін анықтаудағы тәжірбиелік маңызы зор, себебі ол кейбір
жағдайларда қылмысты осы тектес басқа қылмыстардан ажыратып алуға мүмкіндік
береді.
Тікелей объект кейбір реттерде әртүрлі қылмыс құрамында бірдей болуы
мүмкін.
Мысалы: Қылмыстық кодексінің 96–бабының 1, 2 – бөліктері, 97, 98, 99
баптар. Аталған қылмыстар тікелей объектіге қарап ажыратылмайды, қылмыс
құрамының басқа элементтерінің белгілеріне қарап ажырамылады.
Әр қылмыстың өзінің тікелей бір объектісі болады. Алайда бір мезгілде
екі тікелей объектіге қиянат көрсететін қылмыс түрлері де кездеседі. Қос
объектілі қылмыс. Бұл жағдайларда объектілердің біреуі басты, ал екіншісі
қосымша болып есептеледі.
Ал тікелей объектінің қайсысы негізгі, қайсысы – қосымша екендігі
туралы сұрақ құқықтық тұрғыдан қорғанушы игіліктің өз маңыздығына емес,
оның тектік объектімен байланысына қарай шешіледі.
Мысалы: Сот төрелігін жүзеге асыруға немесе алдын ала тергеу жүргізуге
байланысты қорқыту немесе күш көрсету әрекеттері сияқты қылмыстардың
тікелей объектісі сот төрелігінің мүддесі, әрі жеке басы болып табылады.
Бұлардың алғашқысы негізгі объекті, ал соңғысы бұл арада қосымша объект
болып қарастырылады. Негізгі объект – ол басты тікелей объект. Негізгі
объектіге қарсы қиянат жасау барысында жол жөнекей түсетін зардапқа
төзетін объект, қосымша объект болып табылады. Мысалы: Шабуыл жасап жасауда
негізгі объект – меншік, қосымша объект нақты адамның денсаулығы.
Факультативті объект – қылмыс жасау барысында белгілі бір зиян
тигізілуі де, тигізілмеуі де мүмкін қатынас. Мысалы: Бұзақылық жасау
барысында негізгі объект қоғамдық тәртіп, ал жеке адамның мүддесі бұзылуы
да, бұзылмауы да мүмкін.
Қылмыстық негізгі объектіні анықтау іс-әрекетке әлеуметтік–саяси
сипаттама беруге, оның қоғам үшін қауіптілік бөлімінің қай бабына қолдану
мәселені шешуге, яғни болған іс-әрекетті қалай саралау керектігін оңайлатып
береді[1].

Қылмыстың заты

Қылмыс объектісінен қылмыстың затын ажырата білу керек. Қылмыс затына
қылмыскер тиісті объектіге қылмысты қол сұғу кезінде осы қылмыскердің
тікелей әсеріне ұшыраған сыртқы ортадағы материалдық заттар жатады.
Бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде. Мысалы: автокөлік қылмыстық заты тікелей
автокөлік болса, ал объектісі оған байланысты меншік құқығы.
Материалдық заттарға – қылмыстар қандайда бір белгілі қылмыстық іс-
әрекетті жасаған уақытта өзінің ізін қалдырған бұйым жатады. Қылмыстың
заты мен қол сұғылған объект тығыз байланыста болғанымен оларды бір–бірімен
шатастырмау керек.
Қылмыстық объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделі, қоғамдық
қарым-қатынас болса, қылмыстың заты материалдық дүние. Затының сипаты мен
қасиеті жаза қолдануға да әсер етеді. Мысалы: ұрлап алынған мүліктің
мөлшері қылмысқа баға беруге және жазаның мөлшерін белгілеуге әсер етеді.
Қылмыстық қол сұғу кезінде зат, әдетте, зиян шегуі де, шекпеуі де
мүмкін. Мысалы: ұрланған зат өзінің алғашқы формасын өзгертпеуі де мүмкін.
Ақша оның жеке басының есеп барысы бойынша сақталып қалуы мүмкін. Басқа
жағдайда тағамдар толығымен өзгеріп, құртылуы мүмкін, бірақ қылмыстың заты
жасалатын қылмыстардың барлығында кездесе бермейді.
Ол жоғарыда айтылғандай, қылмыс объектісіне жасалатын қол сұғушылық
сыртқы орталық материалдық заттарына әсер ету арқылы жасалған қылмыстарда
кездеседі. Мысалы: әйел зорлау, қорлау сияқты қылмыстардың заты жоқ.
Қылмыс затының қылмыс жасау құрамдарынан, яғни қылмыскердің қылмыс
жасау кезінде пайдаланған заттарды ажырата білу керек. Мысалы: кісі өлтіру
мен шабуыл жасап тонау кезінде қолданылған атылатын қару мен пәтер тонау
кезінде қолданылған кілт, аталған заттар қылмыс заты емес, қылмыс құрамы
болып табылады.
Ұрланған пистолет – қылмыстың заты, ал оны шабуыл жасап тонау кезінде
пайдаланған болса, ол – қылмыс құрамына айналады.

Қылмыстық объективтік жағы

Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз – қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттің сыртқы көрінісінің жиынтығы. Олардың
қатарына мыналар жатады: қоғамға қауіпті іс-әрекет әрекет немесе
әрекетсіздік, қоғамға қауіпті салдар, қоғамға қауіпті іс-әрекет пен қоғамға
қауіпті салдар арасындағы себепті байланыс, қылмысты жасаудық әдісі, орны,
уақыты, жағдайы, қаруы және құрамы.
Қылмыстың объективтік жағы – қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғы
шарты.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыс деп адамның жүзеге асырылған күнде жеке
төндіретін ойын немесе пікірін емес, оның тек қылмыстық – құқықтық
нормаларды бұзушы қоғамдық қауіпті іс-әрекетті ғана мойындайды.
Қылмыстық объективтік жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын бағалауға
негізгі бөлігі болып табылады. Сонымен қатар объективтік жақтың
белгілерінсіз субъективтік жақтың мәселелері қозғалмайды да, себебі соңғысы
алғашқымен байланыссыз іске аса алмайды. Қылмыстық объективтік жағының
белгіліері тек қылмыстық істерді бір-бірінен ажыратудың негізі болып
қалмай, кейбір жағдайларда қылмыстарды жіктеуге де негіз болады – бір
жағынан – басқа құқық бұзушылық Мысалы: Ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу
қылмыс ретінде дәл осындай әкімшілік құқық бұзушылықтан объективті жақтың
белгісімен ажыратылады.
Қылмыстық іс-әрекетті саралауда қылмыстық объективтік жағының маңызы
зор.
Мысалы: ҚР күші бар қылмыстық заңдары бөтеннің мүлкін талан–таражға
салуға байланысты қылмыстық жауаптылықты, олардың жасау нысанына қарай
анықтайды.

Қоғамға қауіпті іс-әрекеті

Қылмыстық іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) объективтік жақтың ең
маңызды белгісі болып табылады, себебі ол объективті жақтың түгелдей
алғанда, оның жеке бір белгілерінің де негізгі желісі, өзегі.
Іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болады. Қоғамдық қауіпті
деп қылмыстық заңмен қорғаушы объектіге зиян келтіретін немесе зиян келтіру
қауіп төндіруші әрекет табылады.
Егер әрекет қоғам үшін қауіпсіз болса, ол қылмысты деп танылмайды және
қылмыстық жауптылық тудыра алмайды. Объективтік жағынан алғанда қылмыс тек
әрекет арқылы ғана емес, әрекетсіздік арқылы жасалады. Қылмыстық–құқықтық
әрекетсіздік қоғамдық қауіпті ерекше, енжар қылықтан тұрады. Ол адамның өз
мойнындағы міндеттері болғандықтан орындауға тиіс және де орындай алатын
істерді орындалмауына тіреледі. Адам қылығының енжарлыға ол оның сыртқы
көрінісі емес әлеуметтік сипаты. Сырттан қарағанда адам белсенді
әрекеттеніп жүруі мүмкін, бірақ ол сөйте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.