Үстеме шығындар есебінің негізі
Жоспар:
Кіріспе
Үстеме шығындар есебінің негізі.
1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
2. Үстемелі шығындардың есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
Шығын – тауарға және жұмысқа төленетін ақша.
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор
Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар –
тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
( ақшалар ). Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф.
А.Д.Шеремет және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар
тұжырымдамасының абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін
экономикалық әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың
біртұтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар,
шығыстар, жұмсалған қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс
шығындары немесе өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада
қолданылады. Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға
байланысты түрлі мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр
түрлі мақсаттар үшін бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы
ғана емес. Шығын факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген
оқиғалар не жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат керек.
Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің типтес
топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
классификациялауға болады.
1. Құрамы бойынша:
Нақтылай.
Жоспарлы немесе болжамды.
2. Өндірістің көлеміне байланысты:
Ауыспалы.
Тұрақты,т.б.
3. Орташаландыру дәрежесі бойынша:
Жалпы.
Орташа.
4. Басқару тәсілдері бойынша:
Өндірістік.
Коммерциялық.
Әкімшілік.
5. Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
Тікелей.
Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
Өнімге.
Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай қаражаттар ) немесе
міндеттемелердің артуы ( кретиторлық қарыз ) енеді. Шығындар мен
шығыстар ұғымдарын толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы
стандарттары бойынша Шығыстар - есепті кезеңде активтерді пайдалану
немесе есептен шығару жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың
кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері
бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді.
Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)
1.Кесте.
Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі (
классификациясы ).
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) әдісіТікелей және жанама
бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы бойынша Айнымалы және тұрақты
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
2. Үстемелі шығындардың есебі
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастарымен байланысты шыңыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады.
- екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір буйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Қатар Шығындар баптарының атауы
рс
А. Құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары бойынша
1 Өндіріс жабдықтары мен көлік (танспорт) құралдарының амортизациясы
2 Жөндеу қорына қаржы бөлу немесе өндіріс жабдықтары мен көлік
құралдарын жөндеу жөніндегі шығындар
3 Жабдықтар мен көлік құралдарын пайдалану жөніндегі шығындар
4 Аспаптар мен ыңғайластырылған құрылғыларды (тетіктерді) жөндеу
және қалпына келтіру
5 Құрал-жабдықтармен байланысты басқа да шығыстар
Б. Үстеме шығыстары
6 Өндірісті шикізатпен, материалдармен, отынмен, энергиямен
қамтамасз ету бойынша шығындары
7 Цех аппараттарын ұстау, еңбек ақыдан аударылатын аударымда қоса
алғанда
8 Ғимараттардың, қондырғылардың, және басқа да мүліктердің
амотризациясы
9 Ғимараттардың, қондырғылардың жөндеу қорына аударымдар жасау
немесе оларды жөндеу бойынша шығындары
10 Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды күтіп ұстау шығындары
11 Сынақтар, тәжірибелер, зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындар
12 Рационализаторлық пен өнертапқыштық жөніндегі шығындар
13 Цехтар қызметкерлерінің еңбегңн қорғау: қауіпсіздік техникасының
құралдарын күтіп ұстау, пайдалану және ағымдық жөндеу жөніндегі
шығындарды; желдеткіш күтіп ұстау және ағымдық жөндеу жөніндегі
шығындары; санитарлық тұрмыстық құрылғыларды күтіп ұстауға
арналған шығындары; арнаулы киім мен бейтараптандырушы
(нейтралиттеуші) құрылғыларға арналған шығындарды; еңбекті қорғау
жөніндегі басқа да шығындарды
14 Басқа да үстеме шығындары (өндіріс құралдары үшін жалға ақы төлеу
іс сапар шығыстары, берілген кепілдіктер үшін қызмет көрсету
шығындары және өнім өндіру бойынша құрал-жабдықтарды жөндеу)
15 Өнімсіз шығындардың барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік
себептері бойынша тоқтап қалудан болған шығындарды, цехтарда
сақтау кезінде материалдық игіліктердің бүлінуінен болған
шығындарды; табиғи кему нормаларының шегінде материалдық
игіліктердің жетіспеуінен және аяқталмаған өндірістен болған
шығындары; басқада өнімсіз шығындарды
*Техника және т.б. ерекшеліктеріне қарап, үстеме шығыстарына өзгерістер
енгізлуі мүмкін.
Үстеме шығыстарды ... жалғасы
Кіріспе
Үстеме шығындар есебінің негізі.
1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
2. Үстемелі шығындардың есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
Шығын – тауарға және жұмысқа төленетін ақша.
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор
Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар –
тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
( ақшалар ). Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф.
А.Д.Шеремет және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар
тұжырымдамасының абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін
экономикалық әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың
біртұтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар,
шығыстар, жұмсалған қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс
шығындары немесе өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада
қолданылады. Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға
байланысты түрлі мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр
түрлі мақсаттар үшін бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы
ғана емес. Шығын факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген
оқиғалар не жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат керек.
Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің типтес
топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
классификациялауға болады.
1. Құрамы бойынша:
Нақтылай.
Жоспарлы немесе болжамды.
2. Өндірістің көлеміне байланысты:
Ауыспалы.
Тұрақты,т.б.
3. Орташаландыру дәрежесі бойынша:
Жалпы.
Орташа.
4. Басқару тәсілдері бойынша:
Өндірістік.
Коммерциялық.
Әкімшілік.
5. Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
Тікелей.
Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
Өнімге.
Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай қаражаттар ) немесе
міндеттемелердің артуы ( кретиторлық қарыз ) енеді. Шығындар мен
шығыстар ұғымдарын толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы
стандарттары бойынша Шығыстар - есепті кезеңде активтерді пайдалану
немесе есептен шығару жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың
кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері
бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді.
Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)
1.Кесте.
Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі (
классификациясы ).
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) әдісіТікелей және жанама
бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы бойынша Айнымалы және тұрақты
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
2. Үстемелі шығындардың есебі
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастарымен байланысты шыңыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады.
- екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір буйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Қатар Шығындар баптарының атауы
рс
А. Құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары бойынша
1 Өндіріс жабдықтары мен көлік (танспорт) құралдарының амортизациясы
2 Жөндеу қорына қаржы бөлу немесе өндіріс жабдықтары мен көлік
құралдарын жөндеу жөніндегі шығындар
3 Жабдықтар мен көлік құралдарын пайдалану жөніндегі шығындар
4 Аспаптар мен ыңғайластырылған құрылғыларды (тетіктерді) жөндеу
және қалпына келтіру
5 Құрал-жабдықтармен байланысты басқа да шығыстар
Б. Үстеме шығыстары
6 Өндірісті шикізатпен, материалдармен, отынмен, энергиямен
қамтамасз ету бойынша шығындары
7 Цех аппараттарын ұстау, еңбек ақыдан аударылатын аударымда қоса
алғанда
8 Ғимараттардың, қондырғылардың, және басқа да мүліктердің
амотризациясы
9 Ғимараттардың, қондырғылардың жөндеу қорына аударымдар жасау
немесе оларды жөндеу бойынша шығындары
10 Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды күтіп ұстау шығындары
11 Сынақтар, тәжірибелер, зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындар
12 Рационализаторлық пен өнертапқыштық жөніндегі шығындар
13 Цехтар қызметкерлерінің еңбегңн қорғау: қауіпсіздік техникасының
құралдарын күтіп ұстау, пайдалану және ағымдық жөндеу жөніндегі
шығындарды; желдеткіш күтіп ұстау және ағымдық жөндеу жөніндегі
шығындары; санитарлық тұрмыстық құрылғыларды күтіп ұстауға
арналған шығындары; арнаулы киім мен бейтараптандырушы
(нейтралиттеуші) құрылғыларға арналған шығындарды; еңбекті қорғау
жөніндегі басқа да шығындарды
14 Басқа да үстеме шығындары (өндіріс құралдары үшін жалға ақы төлеу
іс сапар шығыстары, берілген кепілдіктер үшін қызмет көрсету
шығындары және өнім өндіру бойынша құрал-жабдықтарды жөндеу)
15 Өнімсіз шығындардың барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік
себептері бойынша тоқтап қалудан болған шығындарды, цехтарда
сақтау кезінде материалдық игіліктердің бүлінуінен болған
шығындарды; табиғи кему нормаларының шегінде материалдық
игіліктердің жетіспеуінен және аяқталмаған өндірістен болған
шығындары; басқада өнімсіз шығындарды
*Техника және т.б. ерекшеліктеріне қарап, үстеме шығыстарына өзгерістер
енгізлуі мүмкін.
Үстеме шығыстарды ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz