ТӨРҮКТІҢ ИЕСІ – КӨКБӨРІНІҢ КИЕСІ
ТӨРҮКТІҢ ИЕСІ – КӨКБӨРІНІҢ КИЕСІ
“Ұлыт → ұлт” сөзінің шығу тегі
“Ұл[ы]т” сөзінің шығу тегі туралы зерттеушілер еңбектерінде дерек
мардымсыз деуге болады. Ғылыми ортада бұл ұғымды еуроцентристік
көзқарастағы ғалымдардың пайымдауынша, ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі
әлеуметтік халықтық толқулардың нәтижесінде пайда болды дейтін бейдауа
пікірдің үстемдігі аңғарылады. Асылы, сөз ұғымды ғана білдіріп қоймайды,
сол тілді тұтынып, сөйлейтін жұрттың дүниетанымын, әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін, тыныс-тіршілігін, т.т. белгілерін қамтитын қыр-сыры көп өте
күрделі феномен.
Ұлт – қазақ этносының қалыптасуы мен дамуы жолындағы шешуші тілдік
фактор. Елдің ең қымбат қазынасы осы этномәдени лексемалардың тарихи уақыт
сынынан өтіп, бүгінгі дәуірге жетуі әсте оңай болған жоқ. Бұл тарихи
адыммен соншалықты ұзақ мерзім демесек те, адамзат ғұмырымен салыстырғанда
едәуір уақыт кеңістігін алатұғын аралық өлшем екені рас. Он томдық “Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде” ұлт сөзіне “Тіл, территория, экономикалық
өмір тұтастығы негізінде және психологиялық мінез-құлықтың ортақтығы
негізінде қалыптасқан адамдардың тарихи әлеуметтік, этникалық тұтастығы”
(А.: Ғылым, 1986, 9 том, 475-бет) деген сипаттама берілген. Анықтаманың
түсіндірме сөздікте стилдік шұбалаңқылығы біз ерекшелеген сөз қайталаудан
көзге қораш көрінеді. Ақиқатын айтар болсақ, бұл өзге тілдегі түсіндірме
сөздіктерге тән үлгі қалыпты бұлжытпай қайталап, дәлме-дәл көшіріп
аударғандай әсер қалдырады. Мәселен, орыс тіліндегі “народ” (Владимир Даль.
Толковый словарь живого великорусского языка. Т. ІІ. М., 1955. С. 461)
сөзіне берілген сипаттамамен әлгі қазақ тіліндегі нұсқасының егіздің
сыңарындай ұқсастығы көшірінділіктің айғағы демеске шара жоқ. Ең бастысы,
лексикалық атаудың мағыналық шығу тегіне байланысты ғылыми әдебиеттерде
ешбір дерек кездеспейді.
Көшпелі елді қоршаған сыртқы күштердің әсерінен төлтума қоғамдық-
саяси атаулардың тілдік қолданыстағы белсенділігінен айырылуы мен жұмсалу
аясы шектелген тұсы да болды. Алайда, қазақ зиялылары қай дәуірде де тіл
тазалығы мен мәдениетіне ерекше көңіл аударып, жанын салып күресіп бақты.
Әсіресе, жазба дәстүрдің қайта жанданып, төл мерзімді баспасөздің тарала
бастауымен қатар ғасырлар бойы санада орныққан сыртқы саяси-әлеуметтік
үстемдіктің салқыны ана тілінің шұбарлануы мен жөнсіз ластануына қарсы
тосқауыл жасамасқа лажы болмады. Сондықтан тұңғыш жарық көрген “Айқап”
журналының (1911–1915 ж.) бетінде араб тілінен енген милләт пен ұлыт сөзі
жарыса қолданылып, дүйім жұрттың таңдауы көбірек ауған нұсқасы лексикалық
қордан берік орын алды. Егер, мысалға жүгінер болсақ, “... һәм сол халыққа
пайдалы жолдан шықбай ұлыт жұмысына жұмылуда дауам етсін!..” (“Айқап”,
1913, №19, 403-б.), – деген сөйлемде ұлыт атауы бастапқы лексикалық
тұлғасында жұмсалған. Бұл емлелік заңдылық Мағжан Жұмабайұлы орыс тілінен
аударып, араб графикасында 1926 жылы Мәскеуде басылған Нәзір Төреқұлұлының
“Ұлыт мәселесі мен мектеб” атты еңбегінде сол қалпында сақталған.
Халел Досмұхамедұлы қазақ тіліндегі сингармонизм заңы бойынша:
“Қазақтың түбір сөзінде екі дауыссыз дыбыс көршілес қатар тұрмайды,
өнемейін арасында дауысты дыбыс тұрмақшы, қазақ сөзінде екі дауыссыз дыбыс
көршілес қатар тұрса, онда сөздің екі сөзден құралғанын я сөздің ішінде
жалғаудың барлығын көрсетеді, – деп пайымдап, “Сананың” бірінші санында
емле қағидасы туралы жазғанда Ф.Ғ. ұлыт (ел), ұлыт (итті), жылыт (көріну),
жылыт (ысыту) секілді үлгілер көрсетіп, бұлардың әрқайсысы әр түрлі
айтылады, бұларды жазғанда мағынасын айыру қиын, сондықтан бітеу буында “ы”
(“і”) дыбысын қалдырмай жазу керек дейді. Жоғарғы көрсетілген сөздердің
бәрінде де “ы” дыбысы бар, бірақ сөзде бұл дыбыс ұзындау айтылады,
біреулерінде қысқалау айтылады...
Бірқатар сөздерде дауыссыз дыбыстың арасындағы дауысты дыбыс жоқ
секілді болып көрінуі де “ы” дыбысының өте шолақтанып, қысқа айтылуынан
болса керек” (Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991, 98-б.), –
деген қорытынды жасайды. Демек, ұлыт дегендегі “ы” дыбысы бір әліпбиден
екіншісіне көшу барысындағы реформалық өзгерістің құрбаны болған, бірақ
бүгінгі емлелік ережеге сәйкес “ы” дыбысы жазылмаса да имплицитті түрде
сақталғаны ғылыми еңбектерде ескертілмеген. Жалпы, төрүк тілдес ұлт пен
ұлыс ішіндегі қазақ, қарақалпақ, қырғыздан басқалары семиттің милләт сөзін
тұтынатыны баршаға мәлім.
Енді осы ұл[ы]т сөзінің номинативті мағынасы нені білдіреді, әңгіме
желісін соған қарай бұралық. Кез келген этностың ана тілі – тарихи бірігу,
қалыптасу жолындағы нәсілдік сенім-нанымының, таным-талғамының, ырым-
сырымының, әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің, тұрмыс-тіршілігінің материалдық
нақты көрсеткіші. Тілі арқылы сол ұлт пен ұлыстың ақыл-ой өресі мен даналық
қабілет-қарымын, мәдени-рухани күш-қуатын зерделеп, ұғынудың мол мүмкіндігі
бар. Ұл[ы]т сөзінің төркінін анықтау үшін мәселені осы тұрғыдан кешенді,
этностың болмыс табиғатымен тұтас қарастырғанда ғана диалектикалық жағынан
жан-жақты қыры ашылады. Бұл орайда адамзат қоғамының сапалық даму сатысына
байланысты жазу үлгісінің жетілуі мен өзгеруі сөйлеу тіліне, сөздік қорға
әжептәуір ықпалын тигізді. Әсіресе, төрүктектес ұлт пен ұлыстардың төлтума
бағзы руникалық жазуымен бүгінгі қолданыстағы алфавиті арасында графикалық
қаншалықты жер мен көктей айырмашылық болса, соншалықты дыбыстық жүйесі мен
ерекшелігінде, лексикалық құрамы мен сөйлем құрылысының конструкциясында
елеулі ауытқушылықтың бары белгілі. Осының бәрінің себеп-салдарын, құбылу
заңдылықтарын ежелгі төрүк руна жазуын терең игермей тұрып, салыстырмалы
түрде ғылыми зердеден өткізу мүлдем бекершілік. Демек, байырғы
бітіктастардағы ескерткіштердің құндылығы сол дәуірдегі ұлыстық дүниетаным
мен наным-сенімнің қаймағы бұзылмаған күйінде сақталып, бүгінгі күнге
жетуінде. Бәлкім, тасқа бәдізделген бұл ұлттық мұрамыз болмаса, сырттан тон
пішкен жат пиғылдағы шет жұрттық ғалымдардың қазақтың этникалық жаратылуын
жыл санауымыздың XV ғасырымен байланыстырған “ғылыми қақпаны” еріксіз
“өмірлік шындыққа айналып”, құрылған жалған тұжырым ата-бабадан қалған
қымбат қазынамыз – ұлан-байтақ жерімізге аяқ астынан “иелік етушілердің де”
табылмасына кім кепіл?! Бұл қауіптің әлі де сейілмегендігі отандық
қоғамтанушы ғалымдарымыздың өзгенің ғылыми әдістемелік құрған торынан шыға
алмай, жоқтан өзгені дәлелдемек боп далақтаумен жүргені өкінішті.
Сондықтан, мәңгі тасқа тоқылған бағзы ескерткіштің баға жетпес құндылығы –
ұлттың тарихи болмыс-бітімін, бет-бағдарын айқындау қадыр-қасиетінде,
мемлекеттік стратегиялық маңыздылығында.
Сонымен, “ұл[ы]т” атауының әр дәуірдегі тарихи еңбектер тіліндегі
жұмсалуы біркелкі еместігіне көз жеткіземіз. Керісінше, ұлыс синонимдік
сыңарының ежелгі тасқа жазылған ескерткіштерден бастап кең қолданысқа
түскені аян. Солай бола тұра, тілтанушы оқымыстылар ұлыс сөзінің түп-
төркінін семантикалық мағынасына қарай талдауды мақсат тұтпай-ақ, бұрыннан
үйреншікті әдістемелік дағды бойынша салыстырмалы тілдік деректерге
сүйеніп, төрүк-монғол тілдеріне ортақ “көне сөз” деген таптаурын қорытынды
жасайды. “Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде “халық” мағынасында
жұмсалады; монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет, халық, адамдар, династия.
Мысалы, Монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс “ірі ру, орда” ұғымында да
қолданылған. Көне түркі ескерткіштерінде “халық” деген сөздің орнына ұлыс
сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде бұл шығармалар
жөнінен жазылған сөздіктерде, “Бабур-намада” – бәрінде де ұлыс сөзі “халық”
мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне
байланысты “халық” сөзін (бұл араб сөзі) ол туралы сөздік жасаушылар “ұлыс”
деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі-монғол тілдерінде
“халық” мағынасында қолданылып келген көне сөз”. І.К. және Ж.Б. (Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. А., Ғылым, 1966, 202-бет). Әлбетте,
сөз тарихына мұндай жеңіл-желпі, атүсті сипаттама бере салу кәсіби
лингвистке абырой әпермейді. Қазақ ғалымдары төлтума негізгі қазық
сөздердің түп-төркінін морфологиялық жағынан талдап, семалық мағынасын
анықтаудың орнына бастарын қатырмайтын ең оңай жолы “өзге тілден енген”
деуге бейім тұрады. Зады, бұл қазақтанушылардың, төрүктанушылардың көзқарас
танымындағы осалдығы, ұзақ мерзім үстемдік еткен отаршыл идеологияның сана-
зердеге, ақыл-ой әлеміне шым-шымдап сіңіп, қалып қойған кеселі.
Ғалымдар дәйек орнына жүретін ілкі тарихи құжатқа сүйенгенде, әлбетте,
тасқа бейнеленген таңбалар мен суреттерге, жазба деректерге жүгінуі
заңдылық. Бұл ретте ежелгі төрүк руна тасбітіктерінің ақпараттық маңызы өте
зор екендігі ойланған жанға түсіндіруді қажет етпейді. Алғашқы есті адамдар
ойын тасқа, ағашқа бедерлеп заттандырып, айнада кескінделгендей бейнеледі,
сол арқылы алдына қойған бағыт-бағдарын айқындады. Жер бетіндегі қоғамдық
ойды қаттау негізі тау-тастардағы сызылған таңбалар мен пиктографиялардан,
идеограммалар мен эпиграфикалардан, руникалық жазу үлгісінен бастау алады.
Бұл кең құлашты, кемелденген суреткердің іргелі де күрделі шығармасы туар
алдындағы толғанысын қағаз бетіне алғаш түсірген штрихтар сияқты көшпелі
бағзы төрүктердің жасампаздығына тән маңызды белгілер. Туған елінің ежелгі
тарихын сомдайтын зерттеуші сол дәуірдің қоғамдық ойын бәдіздеген графика
тілін игермесе, уақыт кеңістігіндегі этностың тыныс-тіршілігіне қатысты
жұмбақ сырларын аша алмасы хақ. Міне, қоғамдық ғылым саласындағы біздің
бірсыпыра оқымыстылардың осы дәрменсіздігі мен шарасыздығы ұлттық тарихи
танымымыздың көкжиегін кеңейтіп, жарқыратып көрсетіп беруге басты кедергі
болып отыр. Төлтума төрүк руна жазуының орфографиялық ереже, қағидаларын
дұрыс меңгермегендіктен бүгінге жеткен сирек жәдігерлердің ақпараттық
маңызы толық ашылып, ғылыми айналысқа түгелдей дерлік түскен жоқ.
Тасбітіктердегі соқталы-соқталы ескерткіштердің мәтіні бүтіндей
транскрипцияланып, түпнұсқа бойынша дәлме-дәл оқылды деуге әзірге ертелеу.
Өйткені, жарияланған еңбектердегі олқылықтар мен ауытқулар осындай түйін
жасауымызға негіз. Әсіресе, руникалық қазынамыздың мәдени жас шамасын нақпа-
нақ анықтау мен мәтінін қате қисындап, жасанды бұрмалау төрүктану ғылымында
жиі кездеседі. Мәселен, мәлім болған руникалық жазба мұрамызды
хронологиялық тәртіппен түзгенде Есіктен табылған Алтын Адам жанындағы
күміс тостаған мен Талас ескерткіштерін бұған дейін оқыған ғалымдар
әрқайсысы өзінше байлам жасап, түрліше баяндауы осының айғағы. Демек, бұл
әрекет ғылыми зерттеуден гөрі жазба ескерткіштердегі тарихи ақпаратты
мақсатты түрде жоғалтумен пара-пар. Осы тұрғыдан келгенде аталған баға
жетпес рухани игілігімізді ғылыми жаңаша оқылуын жаңғыртқан Тайжан
Досановтың сіңірген еңбегі еленуге тұрарлық. Ол Таластан табылған үшінші
тасбітіктегі мәтінді оқу барысында “усын улыты”, яғни “усын мемлекеті”
деген сөз тіркесін қалпына келтірді. Бұл лексема бағзы төрүк руникалық
ескерткіштерінде бірінші рет кездесіп, ұл[ы]т тарихының терең қабатын
зерделеу үшін мәні ерекше. Рунологтың тұжырымдауынша,
“–улыт” сөзі “улу+ит” екі бөліктен құралып, “ұлыған ит,
яки бөріні”, ауыспалы мағынада “қасқырлар үйірі” я “қасқырлар қоғамдастығы”
немесе “ұялы қасқыр” дегенді білдіреді. Осыған орай оның шығу тегі бөрімен
байланысты болуы тиіс” (Досанов Т.С. Этюды по памятникам письменности
древних усуней. А., “Жалын баспасы” ЖШС, 2002. С. 60).
Қазақ “Бөрі жоқ деме – бөрік астында” деп еріккеннен мақалдамайды.
Олжас Сүлейменов “Ғұндар бастарына киген киімін бөрі тайпасының белгісі
ретінде қасқыр терісінен тікті. Содан бері төрүктерде кез келген теріден
жасалған бас киімді – бөрік дейді” (Язык письма. А.-Рим, 1998. С. 468), –
деп пайымдайды. Біздіңше, бөрінің терісінен аяққа киетін киім тікпей, бас
киім тіккенінің өзі оған аса құрмет көрсеткенінің белгісі. Бұл –
төрүктердің бөріні киесі санағандықтан, ардақтап төбесіне шығарудан
қалыптасқан ғұрыптық бас киім. Бөрік – климаттық жағдайға сәйкес жарасымды
әрі сәнді тігілетін бас киім. Сонымен бірге бөрікте ой ойлайтын есті
пенденің ақыл тұнған қасиетті ми сауытын сырт көздің сұғынан қорғап,
көрінбейтін теріс күштерден күзететін Бөрі-Атаның рухы бар деп ырымдаған.
Қадым заманнан жеткен “Татсыз төрүк болмас, бассыз бөрік болмас” деп
мәтелдеудің сыры да осыған саяды. Тат деп көшпелі төрүктердің жайлы мекен,
құтты қонысы үшін сыртқы жауларымен арадағы шайқаста жат жұрттан қолға
түскен тұтқындар мен түрлі себептермен ел ішіне сіңген бөгде кірмелерді
атаған. Демек, бөрік кигеннің бөрі ұрпағы санатына қосылатындығының
белгісі. Бөрі болу – бейнелі тілмен айтқанда, қашанда алысып-жұлысуға
сақадай сай, қарсылас жауына демде тойтарыс беруге дайын жортуылшыл
жауынгерге лайық қасиет. “Басыңдағы бөрік пе, орамал ма?” дегенде
“бөріктінің бөрі мінезі қайда?” деген емеурінді жазбай білдіріп тұр.
“Бөріктінің намысы бір” деудің мәні де дәп осында.
Қазақта қасқыр терісінен тігілген бөрік, ішік, тұлыпты жастарға киюге
рұқсат етпеген. Өйткені жас адам кисе, өз қызуын жояды, құрт ауруына
ұшыраиды деп есептеген. Бұл арада “құрт” сөзі табуланған бөріні білдіреді.
Демек, бөрі ауруына ұшыратады деп, қанындағы көкбөрінің мінезі оянып
кетуінен қауіптенген. Қазақ даласын кезіп, шиырлай аралаған төрүктанушы
ғалым В.В.Радлов ел ауызынан “Қасқыр, қазақ және орыс-казак – үш ағайын”
(“Волк, казах[к] и руский казак – три брата”) (Из Сибири. М., 1989 г. С.
248), – деген мәтелді жазып алған. Бұл “туыстықтың” сыры – үшеуінің
(қасқыр, қазақ және орыс-казак) табиғатына тән мінез-құлық, стихиясының
жақындығына байланысты айтылған. VIIІ ғасырдағы Күлтегіннің құрметіне
қойылған эпитафиялық ескерткіштің жоғарғы екі жағынан салбыраған қос
бөрінің басы бейнеленуі немесе Бұғұты тасбітігінің ұшар басында баланы
емізген ұрғашы қасқыр кейіпінің мүсінделуі тотемдік сенімге орай
жаратушысын төбесіне көтеріп, ұлықтаудан туған идея еді. Қазақ тіліндегі
“тас төбесіне көтеру” тұрақты тіркесінің қалыптасуы, сол заманның салтынан
жеткен реликт. Шетсіз-шексіз жапан далада жел ұшырған қаңбақтай қарсы
ұшырасқан салт атты бейтаныс жолаушылар бір-біріне:
– Жортқанда жолың болсын! – деп тіл қатады. Бұл көшпелі қазақтың үнемі
жортуылда жүргенінің айғағы. Осы тілектестікпен аман-есендік жөн сұрасу
этикетінің өзінде сайын даланың қожасына тән менмендік, өрлік, өжеттік,
жүрек жұтқан ерлікке шақыратын рух қуаты тұр. Өйткені киіз туырлықты
көшпелілердің ес білгеннен құлағы үйренген тәрбиелік өнегесі “Ер азығы мен
бөрі азығы жолда” деп өсетін. Демек, жолға шығу – “қасқырды асырайтын
аяғы”, жігіттің қанжығасы қанданып, несібе ырыздығын айыратын қара қазанның
қамы. Тәкәппар табиғатпен бетпе-бет жеке-дара сынға түсіп, есесін жібермей
олжалы қайту ердің еріне ғана біткен ерендік. Ал, ауыл-аймақтан ұзап, қарыс
жерге қия баспаған жанды далалық дүниетаным “үй күшік” деп жазғырды.
Көшпелі қоғамның қатаң тіршілік үрдісі – қыр түлегін аттың жалы, түйенің
қомында шынығып, ширауына, ақылы мен ептілігі, жүректілігі мен қайсарлығы,
қаһармандығы мен табандылығы шыңдалып өсуін талап етті. Түз тағысындай
табиғи емін-еркін, бұла өскен көшпелі қазақтарды орыстың, Еуропаның
жиһанкездері XVI–XIX ғасырларда жазған еңбектерінде әуелде “тағы, жабайы”
деп әсерлі, образды бейнелеген болса, кейін саяси мүддесіне сәйкес
“туземцы, варвары” сөздері жағымсыз, кемсіту мағынасында қалыптасты.
Ұлттың болмыс-бітімі мен мінез-құлқы, наным-сенімі мен таным-түсінігі
өзіне лайық қалыптасуына негіз болды. Кез келген халықтың қоршаған табиғи
ортасы мен айналысқан кәсіби шаруашылығына, арман аңсары мен мұрат-
мақсатына байланысты әлеуметтік-эстетикалық, моральдық-этикалық тәлім-
тәрбиесі ұлттық ойын-сауығынан көрініс табады. Бұл тұрғыда көшпелілердің
көкпар (көкбөрі) тарту ұлттық ойыны – жігітті төзімділікке, шапшаңдыққа, ат
үстінде айқасуға шынықтыратын, табандылыққа баулитын, күш-қайратты сынайтын
нағыз мықтылардың сайысы. Қазақта әлі күнге дейін ұнатып қалған аруын
қалыңдығы ретінде жігіттің алып қашу ғұрпы сақталған. Басқа төрүк тектес
халықтардан гөрі қыз алып қашу негізінен қазақтар арасында жиі кездеседі.
Өйткені осы ғұрыптан маң даланың тағы бөрісіне ғана тән “берсең қолыңнан,
бермесең жолыңнан” деген қанына сіңген менмендік, өктемдік, өз дегені
болмаса көнбейтін қайсар мінез-құлық айқын аңғарылады. “Всемирная
Иллюстрация” журналының 1875 жылғы №354 санында “Қыз-бөрі”–“Волк-Дева”
аталатын қазақтың ұлттық ойыны туралы жазылған. Ойынның талабы бойынша, ер
жігіт астына мінген атымен көкбөрінің ұрпағын жалғастыратын қалыңдығын, яки
Қызбөріні иемдену үшін ақылы мен қайраты, күші мен төзімі, табандылығы мен
ептілігі арқылы қауіп пен қатерге толы сынақтан сүрінбей өтіп, алып қашуы
шарт. Тіліміздегі “Біреу қыз алып қашады, біреу қызығына қашады” деген
фразеологиялық тіркесте осы дәуірдің шындығы сақталған. Көшпелі тұрмыс
тауқыметі ғасырлар бойы қалыптастырған үрдіс пен дүниетаным өмірдің
моральдық-этикалық жүйесіне із-бедерін қалдыруы заңды құбылыс. Қоғамдық
тәртіп салт-дәстүрге бағындырылған заманда жігіт ұнатқан ғашығын, болашақ
сүйген жарын атқа өңгеріп, ебін тауып алып қашу серіліктің, теңдессіз
ерліктің белгісіндей саналды. Қасқырдан жаратылу мифтік сюжеті төрүктердің
наным-сеніміне ұялағаны сондай, өнеге-үлгілік күллі өмірлік дағдысы мен
амал-айласы тотемдік ататегіне еліктеуден туған. Сондықтан дүниеге сәби
келгеннен бастап орындалатын ырым-сырым, әдет-ғұрып еркіндік пен
қайсарлықтың, мәрттік пен өжеттіктің ұрығын санаға егуге арналады. Құрсақ
көтерген кейбір аналардың қасқырдың жүрегіне, бауыр етіне, т.т. жерік болуы
соның нышаны. “Егер осы асы таптырмаса, ол босанғанша ішкен асын құса
береді, тамағы бойына сіңбейді” деген сенім болған. Мұны халық “ит жерік
болу” деп атаған” (Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. І-том.
Алматы: Арыс, 2005, 211-б.). Мысалы, зерттеушілердің мәліметінше,
Оразалыұлы Сейтек күйшінің анасы аяғы ауыр кезінде қасқырдың жүрегіне жерік
болыпты. Ноғайбай деген аңшы арқылы қасқырдың жүрегін алдырып, жерігі
қайтыпты. Бәлкім, содан да шығар Сейтек қайсар мінезді болған деседі.
Қазақтың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлының материалистік дүниетанымның
шырқап тұрған дәуірінде ешкімнен тайсалмайтын тік мінезіне бағып “Дарвин
маймылдан, ал, мен бөріден жаратылдым” деп жар салуы тегіне тартқан
қайсарлықтың белгісі.
Көшпелі қазақтар қасқырдың табиғатына орай бөрі, сақ, құрт, т.т. деп
түрліше атаған. Олжас Сүлейменов: “Kurt – 1) “волк”, 2) “червяк” (тур.).
Екі түрлі мағынаны туыстырған қандай белгі болды екен? Қазақ тілінде тек
екінші мағынасы ғана сақталған: kurt – “червяк, червь”. Бірақ, мен
ойлаймын, күрделі kaskur – “волк” сөзінде умлаут варианты жасырылған
(Kas–kirkas–kur)” (Язык письма. А.-Рим, 1998. С. 468), – дейді.
Өкініштісі, “құрт” лексемасының “қасқыр” мағынасы қазақ тіліндегі
этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атауларда сақталғандығын О.Сүлейменов
ғылыми екшеп, талдап беруге өре деңгейі жетпеген. Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде “құрт” сөзінің төрт түрлі мағынасы берілген:
1. Құрт – кептірілген сүт тағамы; 2. денесі ұзынша, жұмыр, ирелеңдеп
жүретін, омыртқасыз жәндік; 3. туберкулез ауруы; 4. құрт – көзін жою, жоқ
қылу. Осы соңғы семалық белгісі – негізгі ұйытқы номинативті мағынасы
болғандықтан сөздікте бірінші келтіріліп, ғылыми жан-жақты түсінік берілуі
тиіс еді. Түсіндірме сөздікке енбеген “құрт” лексемасының “бөрі”, яғни тиым
салынған, табуланған, жасырылған “тазалық сақшысы” мағыналық реңкі тілдік
тәжірибеде сирек жұмсалғандықтан ұмытыла бастаған. Демек, табиғи тепе-
теңдікті үйлестіріп, жабайы хайуанаттар арасында, әсіресе аша тұяқтылардың
санын реттеп, санитарлық қызметіне байланысты қыру, жою, құрт+у бөрі
сөзімен синонимдік қатар түзеді. Мәселен, Қызыл ҚұртҚызылғұрт, Құртқа
(эпостық шығарма кейіпкері), Қазы[қ]ғұрт сияқты ру мен кісі атауларында,
топонимде “құрт” лексемасының сақталуы – тіл қабатының бағзылығынан ақпарат
беретін белгісі. Ру атауындағы күшейткіш шырай “қызыл” анықтауышы бөрінің
қасиетін сипаттайтын, яғни қызыл көрсе, қанның исін сезсе тұмсығы тиіп,
дәмін алғанша құмары тарқамайтын, тағылық, жыртқыштық нәпсісі қозып, шектен
тыс ашқарақ, ашкөздік есіл дертін билеп, бәрін ұмытатын бірбеткейлігіне
байланысты тағылған жанама аты. Қасқырдың түрік әдеби тіліндегі қолданысы
“құрт”, түрікмендерде “гурт” тұлғасында сақталған. Қазақ тіліндегі “құрт”
(сүт тағамы) – кептіру, бойындағы сұйықты, ылғалды құрғату функционалдық
сапалық өзгерісіне байланысты аталса, “құрт” (жәндік) – жегенін жеміріп,
жалмап, түк қалдырмайтын атына заты сайлығына орай қойылған. Егер қасқыр
сөзін морфологиялық талдау жасасақ: қас – 1. жау; 2. негізгі, басты; 3.
қас[ақана]; қырқұрт[жою] мағынасындағы мәндес сөздер. Сонымен,
ҚызылғұртБозғұрт*БашқұртҚасқ[ұ]ы р[т] лексемаларының сөзжасам амал-
тәсілдері ұқсастығы және сол дәуірдегі тотемдік-этникалық наным-сенім мен
таным-түсінікке сәйкес титулдық, этнонимдік атауға айналғаны байқалады.
Х.Г.Көроғлының атап көрсеткеніндей Фирдоуси “Шахнама” поэмасында халық
эпосына сүйеніп, төрүк елін “Горгсар” (“Кешваре горгсар”) – “Қасқыр
жайлаған мекен” немесе “Қасқырлар жайлаған ел” (Короглы Х. Огузский
героический эпос. М., 1976. С. 77), – дейді. Орыс жылнамашыларының
дереккөздеріне сілтеме жасаған С.А. Плетнева еңбегінен мынадай мәліметтерді
оқимыз:
“В записях ХІІ в. неоднократно упоминалась в летописи орда Бурчевичей.
Представляется вероятным, что территория, занятая этой ордой, может быть
локализована на речке Волчьей – притоке Самары (левом притоке Днепра),
поскольку название орды происходит, скорее всего, от тюркского bori – волк
(бурчевичи – волки). В этой связи интересен поэтический рассказ, помещенный
в русской летописи под 1097 г., о волховании хана Боняка перед битвой на
Вягре: “...и яко бысть полунощии встав Боняк и отъеха от рати и поча
волчьски выти” (ПСРЛ, II: Полное собрание русских летописей. Т. 2. М.,
1962. С. 245). Так хан-жрец культа волка-покровителя просил и испрашивал
победу у волков, которые, ответив ему, предсказали и обеспечили будущую
победу”. (Плетнева С.А. Половцы. М.: Наука, 1990. С. 102.). Көшпелі
төрүктердің салт-дәстүрі мен таным-түсінігіне ден қойып ғылыми зерделеген
автор “бурчевичи” сөзін бөрімен шатастырып, қатеге ұрынған. Дұрысы –
“бурчевичи” лексемасы қазақтың беріш руын білдіретіндігін ғалым ажырата
алмаған. Ал, хан Боняк [БойнақМойнақ – А.Мек.] кескілескен ұрысқа кірер
алдында айдалада ұлыған қасқырларға үн қосып, қорғаушы киесінен күш алып,
рухани демеуі мен жеңіске жетуіне жебеуін тілеуі культтік сенімінің белгісі
екені күмәнсіз.
“Бөрі басы – ұраным...”
Еуроазия құрлығына шашылып, ру-руға бөлініп мекендеген көшпелі
төрүктердің, яки қазақтардың жеке иелігіне енетін аумақтық жер көлемі –
сыртқы әлем таныған этникалық меншігі. Түз тағысы дала бөрілері сияқты бір
ру екінші рудың иелігіндегі жерге рұқсатсыз аяқ басуға еш құқы жоқ.
Руаралық келісімді құрмет тұтуға, жазылмаған Дала заңына бағынуға аса зор
мән берілді. Егер әлдеқалай бұл шартты бұзған жағдайда опасыздық жасағанмен
тең саналып, екі арада бітіспес соғыс жарияланды. Руаралық тектік жақындық
пен тарихи тамырластық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени мүдделестік
ұлыстық ықпалдастық пен тұтастыққа себеп болса, олардың аумақтық жер
меншігі генетикалық шекарасын межелеп, осының негізінде мемлекеттік шекара
сызығы айқындалды. Көшпелі төрүктер өркениеті заманында ЕуроАзия құрлығының
аттың тұяғы жеткен жерін меңгерген алып ел болғандығына тарих куә. Мұншама
кеңістікті игеру үшін қағанаттың идеологиясы кемелденген, рухани-мәдени
деңгей өресі жоғары болуы шарт. Әйтпесе рулық конфедерациядан тұратын
көшпелі елді органикалық бір мақсат-мұратқа жұмылдыру мүлдем мүмкін емес
еді. Осы ретте көкбөрінің төрүк ұлты мен ұлыстарының генеологиялық ататек,
анатегі болумен қатар ұлттық символдық нышандарды туғызған жаратушылық
қызметін осыған дейін ескермей келдік.
“Оғызнама” эпосында “Оғыз қағанның шатырына сәуле болып күндей бір
жарық енді. Сол жарықтан көк түкті, көк жалды арлан бөрі шықты” (Щербак
А.М. Огуз-наме. Муххабат-наме. М., 1959. С. 37), – дейді. Жарық
Жаратушылықпен шендестіріліп, көктен түскен құт – көкжал бөрі Оғыз қағанның
жорықта жолбасшылық қызметін атқарады. Айта кеткен абзал, арлан
лексемасының түбірі ар, яғни семалық мағынасы кіршіксіз таза, - лан
қосымшасы арқылы тазартушы ұғымын білдіретін дербес жаңа сөз жасалған.
Лексикографиялық еңбектегі бұл атаудың дефинициясы: “Адамгершілік қасиет,
намыс пен ұят” (ҚТТС. 1 том. А.; Ғылым, 1974, 301-б.). Сөздік жасаушылар
неге сүйенгені бізге беймәлім, ар лексемасы араб тілінен енген делінген.
Тегінде, төрүктің төл сөзі екендігіне дәлел жеткілікті. Қазақ араб
шапқыншылығына дейін “ассалаумағалейкүм” немесе еврейше “шалум”“сәлем”
деудің орнына “армысыз” иә “есенсіз бе?!” деп амандасқаны аян.
11 қаңтар 2006 жылы жаңа мерзімге сайланған Елбасының мәртебелі
міндетіне кірісуіне орай ұлықтау рәсімінде салтанатты әскери шеруді
қабылдаған Нұрсұлтан Назарбаев құрметті сапқа тұрған сарбаздарға –
Сәлематсыздар ма? – деп жауынгерлік амандасу ишаратын жасады.
“Сәлематсыздар ма?” дегенде тілдің үндестік заңы бұзылып, буын жіңішке
басталып жуан аяқталады. Демек, дауыс қыстығып шығып, сөздің дыбыстық қуат
әсері солғын тартады. Ал егер “Ар-мы-сыз-дар, сар-баз-дар?!” деп буын-
буынға бөлсе, ауыз қуысы еркін ашылып, дауыс әуені таудан арқырап аққан
асау өзендей әскери әмірге лайық екпінмен айтылып, сөздің қуаты бойға
ерекше рух берер еді. Екіншіден, Елбасының ұлықтау рәсімін тамашалауға
келген шетелдіктер арасындағы семит тілді қонақтар “қазақ амандасуды бізден
үйренген” деген ойда кетпесіне кім кепіл. Ендеше, ұлттың қалыптасқан
мәдениетін білдіретін өзіне тән байырғы амандасу жөн-жосығын қалпына
келтірудің саяси-рухани мәні өте зор екен.
Сондай-ақ, қазақ қыздарын ару деп, дүниеден озған қимас жандарын Жер-
Ананың қойнына арулап береді. Тәрбиеге көнбеген, көргенсізді жазғырғанда
“Арсызға айтқан сөз жетім” деп түңіледі. Демек, арлан аталуы бөрінің табиғи
функционалдық қасиетіне орай тазартушы, аластаушы ұғымын білдіруден туған.
“Төрүк қағандарының киіз үйі алдына алтыннан бейнеленген бөрі басты байрақ
қадайтын салты болғандығы – бөріні қаншалықты құрмет тұтқанын куәландырады”
(История Сибири. Том первый Древняя Сибирь. Л., 1968. С. 283). Бұл ретте
бөрі басты тотемдік байрақ ұстаған сарбаздар суреті жартастарға бедерленген
эпиграфикалық ескерткіштерден таныс (Самашев З. Наскальные изображения
Верхнего Прииртышья. А.: Гылым, 1992. С. 206–208.), мұны археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған заттай айғақ та растайды. Белгілі ғалым
М.В. Горелик бағзытөрүк дәуіріндегі жауынгерлік жорық киімдері мен соғыс
жалауының эскизін археологиялық материалдарға сүйеніп, технологиялық
жағынан түпнұсқасымен толық сәйкес келетіндей кәсіби шеберлікпен жаңғыртып,
о бастағы қалпына келтірді. М.В.Гореликтің осы эскизінің негізінде суретші-
дизайнер Қырым Алтынбеков VII–VIII ғасырдағы төрүк қағанатының рәмізі –
бөрілі байраққа реконструкция жасады. Ежелгі төрүктердің байрағы ақ матадан
жасалып, штандартына бөрінің алтыннан бас мүсіні құйылып ағаш сапқа
бекітілді. Тудың композициясында төрүк ұлысының бағзы құпия ілімі
графикалық дизайнмен нақышталған геометриялық орнамент, қос кестеде
сақталған. Төрүк өркениетінің рухани баға жетпес құндылығы – руникалық
концепциясы ою-өрнек үлгісінде өнер түріне көшіп, декоративтік стилизацияға
түскен. Жалаудың желбіреген ұшындағы үш қиық, яки үш тілік – төрүктекті ұлт
пен ұлыстың генетикалық үш нәсілден (раса) жаратылғанынан ақпарат береді.
Қазақтың үш санын қасиет тұтуының астарында (жоғарғы әлем, ортаңғы әлем,
төменгі әлем; ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз; т.т.) нышандық белгісі бар.
Тудың рәміздік идеясы – конструкциялық тұтастығымен төрүк қағанатының
интеллектуалдық қуатын танытатын сакралды код.
“Байырғы түріктердің тотемі (киесі) қасқыр болғандықтан, көбінесе
алтынмен апталған қасқыр бейнелі ту көтеріп жүру дәстүрі болған. Басы
қасқыр бейнелі болғанымен, бөксесі айдаһарша шұбатылып, ат үстінде алып
жүргенде жан біткендей бұлғақтап, оның үстіне қасқыр бейнесінің көмейіндегі
арнайы жасалған қуыс өзгеше гуілдеп дыбыс шығарып отырған. Мұның өзі түрк
жауынгерлерінің мерейін тасытса, жауының құтын қашырған...” (А.Сланұлы.
Бөрілі байрақ астында байырғы түріктердің қару-жарағы. “Аудитория” газеті,
№2, 2001). Зады, бұл туды ұстап тұрған жауынгер-сарбаздың қанында
көкбөрінің мінезі оянып, ел мен жерін қорыған киесінің күші бойын кернеп,
рухани-патриоттық сезімін ерекше қоздырары шүбәсіз. Сол сияқты оның
айналадағы жасақтарға да тигізетін әсер күші тап сондай болуы әбден
ықтимал. Ежелгі дәуірден сыр шертетін мемлекеттік атрибутты еске алғанда,
ХІХ ғасырда өмір сүрген импровизатор, дүлдүл ақын Сүйінбай Аронұлының
шабытты жыр шумақтары еріксіз ойға оралады:
“Бөрілі байрақ астында –
Бөгеліп көрген жан емен!
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен!
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен!..
Бөрі басы – ұраным,
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым!” (Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. А., 1996, 121
б.).
Тарихшы Сәбетқазы Ақатай: “Толғауға рулық тотемдік аңыз арқау болған.
Ел аузындағы аңызға қарағанда, шапырашты руының батырлары Сұраншы мен
Бұғыбайдың найзасының ұшы алтынмен апталып, киелі бөрінің бейнесімен
безендіріледі екен. Домалақ ана Шапыраштыны көтерерде қасқырдың бауыр етіне
жерік болыпты деген де аңыз бар” (Күн мен көлеңке: Ғылыми-танымдық аңсар.
А.: Жалын, 1990, 66-б.), – деп жазады.
Ел ішінде дүйім жұртты соңынан үйіріп, ілестіріп ертіп әкететін
жолбасшы санаткерлер бар. Егер ондай дарабоздарынан айырылса, ұлыс тобырға
айналып, ата-анасынан ажырап, аңырап қалған баладай жетімнің күйін кешеді,
басы ауған жаққа адасады. “Көк бөрінің көркем бейнесі” туралы зерттеу
жүргізген Амантай Шәріп: “Ноғайлы мырзаларының бас-басына би болып,
бүліншілікке ұшырай бастағанын көзбен көрген жыраулық поэзияның жүйрігі
Шалкиіз (Шәлгез) Тіленшіұлы:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер,
Һәр бөрінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар.
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәрбір итке жем болар! – деп, “бөрінің де тәңірісі бар” екендігін және
одан көз жазса, басқаларынан бақ таятындығын білдірген. Біздіңше,
“бөрілерді” бұлайша “жіктеу” арқылы ынтымақ-ымыраға, бір ауызды болуға
шақыру – өлең өрнегінде бұрын кездеспеген белгі” (“Парасат” журналы, 2000,
№ 2, 8-б.) – дейді ол. Мұндағы абадан – күшті, мықты; ауыспалы мағынада
қаны таза, нағыз текті қасқыр дегенді білдіреді. Түсіндірме сөздікті
түзушілер (ҚТТС. А.: Ғылым, 1974, 32-б.) қазақтың төл сөзін ажырата алмай,
араб тілінен енген деп ағаттық жіберген.
Қазақ ауыз әдебиеті мен этнографиясы туралы құнды-құнды ғылыми
еңбектер жазған Г.Потанин “...Ертеде ғұн қағанының асқан сұлу екі қызы
болыпты. Оларды ақсүйектер Құдайға балапты. Әкесі күйеуге бергісі келмей,
қала сыртындағы аулақтан биік мұнара тұрғыздырып, оған қыздарын құлыптап,
көк иесінен қабылдауын өтінеді. Үш жылдан соң бөрі пайда болып, мұнара
түбінен ін қазып, ұли бастайды. Кіші қыз бөрімен көңіл қосып, ұл туады.
Оның ұрпағы сондықтан көмекейімен ән салатын [Таулы алтайлықтар,
түрікмендер мен Сыр бойы сүлейлерінің мақамдарында сақталған – А.Мек.] әуен
ырғағын ұнатып, бөрілерше ұлиды. (Осы арада автордың сілтемесіне назар
аударуды мақұл көреміз – А.Мек.).[1] Дәл осындай аңыз қазарлардың
(хазарлардың) тұқым-тегі Қазар туралы да сақталған. Олай болса, егер Гәсәр
(Гэсэр) қазар атауы синонимінің бірі десек, ондай жағдайда, себебі, Орта
Азия тарихынан үлкен, кішісіне қарамай бірде-бір ұлыстың бұл атты
иемденбейтінін біле тұра, Гәсәр жырының Орта Азияда сақталуын немен
түсіндіреміз? Егер қазарлар өздерін қазар емес, басқаша атаса, онда эпостық
жырдағы Қазар батыр сол халықтың этнонимдік атауы болуы мүмкін емес.
Ендеше, бұл атаудың Қазар-қаған титулымен тікелей байланысы бар болар.
Рашид-аддин Хасар [Қазар] атының мағынасын “арыстаннан” шығарады...”
(Г.Потанин. Монгольское сказание о Гэсэрь-хане. По вопросу о происхождении
русских былин. Журнал “Вестник Европы”, 1890, №9. С. 158.), – деген біз
үшін маңызы зор, тарата талдауды қажет ететін пікір білдіреді. Әлбетте,
мифтік танымның ежелгі дәуір кеңістігіне қатысты қоғамдық ойлау жүйесін
аңғартатынын және ақпаратты өзіне лайықты әдіспен астарын қат-қабат орап
жеткізетін қасиеті бары ғылыми ортаға аян. Осы тұрғыда білікті ғалым Гэсэр
батырлық эпосы сюжетінің о баста қазақтан [төрүктен] Тибет арқылы монғолға
ауысып, кейін Шыңғысханның жортуыл заманында Қапқаз бен Ресейге кең
тарағанын дәйекті түрде дәлелдейді. Және Гэсэр атауы қазар сөзінің бір
тілдік жүйеден екіншісіне өтуге байланысты дыбысталу ерекшелігіне сәйкес
қалыптасқан нұсқасы екеніне назар аудартады. Алайда, эпостағы Қазар
батырдың Орта Азия төрүктерінің арасында этнонимдік атты сақтап қалған
ұлысты Григорий Потаниннің таппай қалуы қайран қалдырады?! Өйткені, Гэсэр
мен Қазар лексикалық тұлғасының варианттылығын ажыратқан әйгілі
зерттеушінің Қазар мен Қазақ этнонимінің мағынасы бір, синоним сөз
екендігін неғып айқындауға шамасы жетпеген?! Дей тұрғанмен, ғалымның қазар
сөзінің шығу тегін Қазар қаған титулымен байланыстыруы ішкі түйсік
сезімінің алдамағандығының айғағы. Ал, Рашидаддинге сілтеме жасап, “Хасар
[Қазар] атын “арыстан” мағынасынан іздеу” амалына сүйенуінің тарихи
негіздерін ілкідегі өткен өмірлік мысалдарға жүгініп, талдай келе шығыс
халықтарының ділі мен дәстүрінде қалыптасқан мәшһүр тұлғаның атынан
берілетін күш-қуатқа сену әдеті барлығын да жасырмай, ескертуді ұмытпаған.
Жалпы, осы еңбегінде фольклортанушы монғол ханзадаларының атақ,
лауазымдарының қайдан шыққандығына қатысты бірсыпыра сұрақтарға жауап
табуға болатынын еске салады. Қысқасы, қазақ этномәдени өміріне қанық,
білікті оқымыстының зерделеген ғылыми жұмысынан мынадай нақты қорытынды
шығаруға әбден болады:
1. Ғұн [Хұн→Құн] мен Қазар аңызының сюжеттік ұқсастығы, демек,
бұлардың этникалық тегінің бірлігін айқындайтындығының куәсі;
2. Гэсэр – Қазар есімінің синонимдік қатарының бірі, яғни, Гэсэр
[төрүк тілінен жүйесі бөлек тілдегі дыбысталуына орай әліптелуі деп
түсінген абзал – А.Мек], Қазар лексикалық тұлғасы Қазақ этнонимімен мәндес
екені анық;
3. Қазақ ән әуеніне еліктеген монғолдардың иесіз жұртта қалған кәрі
иттің ұлығанын сол ұлыстың сазына ұқсатып, үйренуінде гәп бар. Аңыз
қазақтар ауызынан алынғанмен автор Бичуриннің мәліметіне иек артуында “жел
тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды” дейтіндей қарапайым қисынға құрылған.
Демек, Бичурин мифтік танымның этноспен қоса жарыса жасасатын бағзыдан
жеткен белгілерінің бірі ұл[ы]ттық музыка сарынының табиғаты қазақтың
монғолға тигізген ықпалын аңызбен астарлаған нәзік емеурінді аңғартады. Бұл
ұдайы сыңаржақ пайымдайтын еуроцентристік бағыттағы оқымыстылардың
көзқарасына идеялық кереғар қазақтың монғол этносына әсерін бейнелейтін
елеусіздеу болса да, өте өзекті ғылыми мәселе. Сондай-ақ, монғолдардың
иттің, яки бөрінің ұлуы мен адамның ауыз қуысынан шығатын акустикалық дыбыс
әуезін айыра білмеді деген сыңаржақ күстаналау емес, мифтік әңгіменің
мақсаты бөріні тотемі санаған қазақтардан үйренгендігінен ақпарат беретін
әдеби жасырын әдіс.
Біз жоғарыда Қазар мен Қазақ атауының мәндестігіне тоқталдық. Тарихи
деректер мен әдебиеттерде қазар сөзі хазар, козар, т.т. алуан түрлі
лексикалық тұлғалық пішінде таңбаланып, транскрипцияланғаны мәлім. Бұл
этникалық ұлыс туралы орыс тарихшысы Н.М.Карамзин: “Козарлар немесе
хазарлар ежелден Шығыстық Географияда Хазар аталып, төрүктермен бір рулас,
тегі бір Каспий теңізінің батыс бөлігін мекендеген ” (Карамзин Николай
Михайлович. История государства Российского. Том І. М., 1989. С.59), – деп
жазады. Осы арада тарихи тағы бір ақиқаттың бетін ашудың реті келіп
тұрғанын айтпасқа болмайды. Қазар қағанатының мемлекеттік наным-сенімі
зерттеушілердің бірсыпырасы пұтқа табынушылық деп пайымдайтын Теңрілік
ұстаным еді. Алайда, біздің жыл санауымыздың VIII ғасырының аяғында иудеи,
ислам және христиан діндеріне қағанат тарапынан кеңшіліктің жасалуы сыртқы
жағдайға байланысты тарихи ахуалдың себебінен қалыптасқан деген жорамал
жасауға болады. Өкініштісі, осы діни конфессиялардың өзара әкімшілік
билікке жүргізген пәрменді бақталастық әрекеті, әсіресе, мемлекеттің иудеи
дінін ресми қабылдауы – қағанаттың дағдарысқа түсіп, ұзақ уақыт өмір сүруін
тежеген саяси теріс қадам болды. Қазар қағанатының әлемдік тарихтағы
маңызына қатысты іргелі зерттеу жүргізіп, сүбелі еңбек қалдырған
М.Артамоновтың бұл мәселеге орай:
“Төрүк қағанаты құлаған соң да қазарлар [автор монографиясында қазар
этнонимінің хазар болып тұлғалануы “Қ” фонемасын дәлме-дәл бейнелейтін орыс
тіліндегі баламасы “Х” фонемасына сәйкес келгендіктен екенін ескертіп
өтеміз – А.Мек.] ежелгі төрүктердің салт-дәстүріне беріктігін сақтап,
көршілес ұлыс пен руларды қылыштың өткір жүзі, найзасының ұзындығымен өз
үстемдігінің шеңберіне топтастыра білді.
Дей тұрғанмен, бұл дәуірдегі қазарлардың рөлі тарих үшін прогрессивтік
қызмет атқарды. Олар арабтардың тегеурінді шабуылын тоқтатып, Византия
мәдениетіне есік ашты, Каспий мен Қара теңіз жағалауындағы аумаққа
қауіпсіздік пен тәртіпті орнатты, осының нәтижесінде бұл елдердің
шаруашылығының дамуы мен орманды Шығыс Еуропаның ашық алқаптарына
славяндардың орналасуына мүмкіндік жасады. Бірақ иудей дінін қабылдау олар
үшін өте қатерлі қадам болды. Сол мезеттен бастап үкімет пен халықтың екі
арасында байланыс үзіліп, егіншілік пен мал шаруашылығының қарқындап
дамуының орнына билік басындағылар делдалдық сауда мен жатыпішер,
арамтамақтық өмір салтына жол берді. Жаңа үкімет әділетті өз халқына сенбей
мұсұлман жасағы найзасының ұшымен ұстады. Көргенінен жазбайтын, сананың
соқырлығы (талмудшылық) қалың бұқараны баурай алмай, аз ғана топтың
жағдайын жеңілдетуге пұрсат берді. Сол – сол-ақ екен, Қазар қағанаты
қадырынан күрт айырылып, мәдениеті басқа Шығыс Еуропа халықтарының
арнасымен аға бастады... Қазар иудейлері діннің әлеуметтік біріктіретін
қуатты фактор екенін ескермегендігі өз алдына, тіпті бұған экономикалық
негіздің де қажеттілігі жоқтығын есепке алмады.
Ал, иудеи діні өзінің күшіне тән Қазар мемлекетінің құрамына енетін
көптеген халықтардың дініне айнала алмауы былай тұрсын, тіпті қазарлардың
өздеріне де тұтас сіңбеді” (Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.:
Издательство “Лань”, 2001. – С. 623–624.), – деген байламға келіп,
қорытынды пікір жасайды.
Қазар қағанатының ордасы – Ит[і]ил
Қазар қағанатының астанасы Итіл болғандығын кәсіби қоғамтанушы
ғалымдарымыздың бәрі бірдей біле бермеуі қайран қалдырады. Тағы да сол
дәуірдің жылнамасына сүйенген еңбекке назар аударалық: “Хазар (немесе
Козар) жердің атауы, орталық қаласы, яки елордасы Итіл; Ресей мен Бұлғарды
кесіп ағатын өзен (Волга) атауы да дәл осылай Итіл аталады...” (Карамзин
Н.М. История государства Россиского. Том І. М., 1989. С. 323). Қазар
қағанатының куәсі болған араб жиһанкездері қалдырған жазбалар да бұл
деректі растайды. Истахридің мәлімдеуінше: “Хазар имя народа, что же
касается города, то столица у них называется Итиль, название по имени реки”
(Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.: Издательство “Лань”, 2001.
– С. 535.). Қазар, яки Қазақ қағанатының бас қаласы Ити[і]л, оны қақ бөліп,
жарып ағатын өзенін де Ити[і]л деп атаудың тарихи мәні өте терең
екендігінен ақпарат береді. Жер-су атауларын арнайы зерттеген Э.М. Мурзаев:
“...р. Волга в мордовском – Ра, в тюркском – Итиль, в марийском – Йул; р.
Белая – Акитиль у татар и башкир (где ак – “белый”)”(Очерки топонимики.
Москва: Мысль, 1974. С. 14.), – деп жазады. Татар ғалымы М.З. Закиев “Если
обратить внимание на этимологию этого гидронима, то легко заметить, что он
состоит из двух частей: тюрк. иди – иде “великий, большой, бог” и ел (самая
древняя форма гидронима елга “река”). Тюркское ел заимствовано и марийским
языком для обозначения самой Волги. Таким образом, Иди+ел (Идель)
применялось и сейчас применяется в значении “большая река, великая река”.
Если так, то и самой древней формой этого гидронима является не Атал, Этил
или Итиль, а Идель (Иди-ел). Исходя из сказанного, видно, что арабское
начертание этого гидронима должно транслитеровано как Итиль, Ител или
Идель” (Происхождение тюрков и татар. – М.: ИНСАН, 2003. – С.324), – деп
қате пайымдайды. Дұрысы, бұл бөріні тотемі санаған [Ит+іл, яғни ит
табуланған бөрі [сақ] + іл [ил, ел], салт-дәстүрін қасиет тұтқан көшпелі
қағанаттың дүниетанымынан хабар беретін ат қою үрдісі. Өйткені біріккен
сөздің екінші буыны – іл[ил] байырғы көк төрүк тілінде мемлекет дегенді
білдіреді. Сонда Итіл [кейін қазақ тілінде ауызекі Еділ нұсқасында
қалыптасқан] (Итиль, Ател болып жазба деректерде әртүрлі таңбаланған –
А.Мек.) жер-су атауы табуланған мемлекет атын бейнелеп тұр. Вестбергке
сілтеме жасаған Артамонов: “Он (Итиль – А.Мек.) возродился только в ХІІ в.,
но тогда он принадлежал уже не хазарам, не хорезмийцам и не руси, а гузам.
Его новое имя было Саксин” (Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.:
Издательство “Лань”, 2001. – С. 609.), – дейді. Ит[і]ил атауының құпиясын
білмейтін жат жұрттық оқымыстылар төрүктердің Сақсын лексемасы мағыналық
жағынан жаңғырған мәндес Бөрісің дегенді білдіретін табуланған сөз екенін
ажырата алмаған. Тарихтың атасы: “Парсылар скифтердің бәрін сақ деп атайды”
(Геродот. История в девяти книгах. Ленинград: Наука, 1972. С. 332-333), –
десе, “Парсылар сақтарды сақ дегенде оларға “ит” деп ат таққандағысы.
Сақтардың тілінде сақ сөзінің мағынасы ит дегенді білдірді... “Ит” аталған
халыққа тарихта мысал бір бұл ғана емес. “Ит” деп соңғы кезге дейін
Ресейдің еуропалық бөлігінде өмір сүрген төрүктің мықты руларының бірі
аталды; ...Ноғай аты “ит” дегенді білдіреді, алайда төрүк тілдерінде бұл
ұғымды білдіретін мағынасы қолданыстан шығып қалған... Сақтар өздерін сақ
деп атады, бұл жауласқан көршілерінің қойған аты емес. Сондай-ақ, ежелгі
парсылар итке құрметпен қарап, тіпті кие тұтқанын да ұмытуға болмайды.
Парсылардың сақтарды “ит” деп атады деу, бұл христиан мен мұсұлман
халықтарының көзқарас пайымдауы тұрғысынан айтылған” (Григорьев В.В. О
скифском народе саках. Алматы: ТОО “ХАНТ”, 1998. Стр. 74-75), – деп жазады.
Вестберг Сақсын (Саксин) мен Итиль екеуі бір ұғымды білдіретінін дәлелдеген
(Бартольд В.В. Том ІІ, часть 1, М., 1963, стр. 706). Сонымен бағзы
төрүктердің графикалық рулық таңба белгілері мен ұлыстың жады – жер-су
атауларының астарында жасырылған қатпар-қатпар құпия ақпарат сақталған. Ал
сөздің тылсым сырын ұқпай, тура мағынасын талдауға машықтанған ғалымдардың
баяндау тәсілі шындықты мүлдем бере алмайды. Осыған орай салтына берік ел
ішіндегі ат тергеуге байланысты мына бір әңгіме еске түседі:
– Келіннің аталарының есімдері Күшікбай мен Итбай екен. Күндердің
күнінде есік алдындағы алаңға жиналған ауыл иттері мен күшіктері бір-
бірімен жұлысып, маңайын азан-қазан, у-шу қылады. Мұны көрген келіні үйге
кіре сап атасына: – Ата, ата! сыртта аталар таласып, жұлысуда деген екен.
Ат қою демекші қазақтың бір аты – Сақ. Өйткені, көкбөрі қазақтың тотемдік
атауы. Ұйғырлар қасқыритті (овчарка) бөрісақ деуі бөрі сақтардың табуланған
ататегі екенін ардақтағанының белгісі. Қазақтың “Құдай: сақтансаң –
сақтаймын дейді” деуі сақ болудың астарын емеурінмен егіздегені. Сол сияқты
керей руынан тармақталатын бір атасы ите[і]лі, байұлы құрамындағы таз[ы],
адай руы, қазақ антропониміне тән Итбай, Италмас, Итемген, Итжан, Бөрібай,
Қасқырбай, Күшікбай, Құртқа, Көкжал Барақ, т.т. есімдердің өмірде жиі
кездесуі бағзы төтемдік түсініктің тілдегі қалдырған із-бедері.
Орыстың “Алеша Попович” былинасында қас дұшпаны қазар жауынгерін
суреттегенде итке теңейді:
“Вышина у собаки ведь трех сажон,
Ширина у собаки ведь двух охват”.
Бұлайша қазар сарбазының образын итке телуінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Ұлыт → ұлт” сөзінің шығу тегі
“Ұл[ы]т” сөзінің шығу тегі туралы зерттеушілер еңбектерінде дерек
мардымсыз деуге болады. Ғылыми ортада бұл ұғымды еуроцентристік
көзқарастағы ғалымдардың пайымдауынша, ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі
әлеуметтік халықтық толқулардың нәтижесінде пайда болды дейтін бейдауа
пікірдің үстемдігі аңғарылады. Асылы, сөз ұғымды ғана білдіріп қоймайды,
сол тілді тұтынып, сөйлейтін жұрттың дүниетанымын, әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін, тыныс-тіршілігін, т.т. белгілерін қамтитын қыр-сыры көп өте
күрделі феномен.
Ұлт – қазақ этносының қалыптасуы мен дамуы жолындағы шешуші тілдік
фактор. Елдің ең қымбат қазынасы осы этномәдени лексемалардың тарихи уақыт
сынынан өтіп, бүгінгі дәуірге жетуі әсте оңай болған жоқ. Бұл тарихи
адыммен соншалықты ұзақ мерзім демесек те, адамзат ғұмырымен салыстырғанда
едәуір уақыт кеңістігін алатұғын аралық өлшем екені рас. Он томдық “Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде” ұлт сөзіне “Тіл, территория, экономикалық
өмір тұтастығы негізінде және психологиялық мінез-құлықтың ортақтығы
негізінде қалыптасқан адамдардың тарихи әлеуметтік, этникалық тұтастығы”
(А.: Ғылым, 1986, 9 том, 475-бет) деген сипаттама берілген. Анықтаманың
түсіндірме сөздікте стилдік шұбалаңқылығы біз ерекшелеген сөз қайталаудан
көзге қораш көрінеді. Ақиқатын айтар болсақ, бұл өзге тілдегі түсіндірме
сөздіктерге тән үлгі қалыпты бұлжытпай қайталап, дәлме-дәл көшіріп
аударғандай әсер қалдырады. Мәселен, орыс тіліндегі “народ” (Владимир Даль.
Толковый словарь живого великорусского языка. Т. ІІ. М., 1955. С. 461)
сөзіне берілген сипаттамамен әлгі қазақ тіліндегі нұсқасының егіздің
сыңарындай ұқсастығы көшірінділіктің айғағы демеске шара жоқ. Ең бастысы,
лексикалық атаудың мағыналық шығу тегіне байланысты ғылыми әдебиеттерде
ешбір дерек кездеспейді.
Көшпелі елді қоршаған сыртқы күштердің әсерінен төлтума қоғамдық-
саяси атаулардың тілдік қолданыстағы белсенділігінен айырылуы мен жұмсалу
аясы шектелген тұсы да болды. Алайда, қазақ зиялылары қай дәуірде де тіл
тазалығы мен мәдениетіне ерекше көңіл аударып, жанын салып күресіп бақты.
Әсіресе, жазба дәстүрдің қайта жанданып, төл мерзімді баспасөздің тарала
бастауымен қатар ғасырлар бойы санада орныққан сыртқы саяси-әлеуметтік
үстемдіктің салқыны ана тілінің шұбарлануы мен жөнсіз ластануына қарсы
тосқауыл жасамасқа лажы болмады. Сондықтан тұңғыш жарық көрген “Айқап”
журналының (1911–1915 ж.) бетінде араб тілінен енген милләт пен ұлыт сөзі
жарыса қолданылып, дүйім жұрттың таңдауы көбірек ауған нұсқасы лексикалық
қордан берік орын алды. Егер, мысалға жүгінер болсақ, “... һәм сол халыққа
пайдалы жолдан шықбай ұлыт жұмысына жұмылуда дауам етсін!..” (“Айқап”,
1913, №19, 403-б.), – деген сөйлемде ұлыт атауы бастапқы лексикалық
тұлғасында жұмсалған. Бұл емлелік заңдылық Мағжан Жұмабайұлы орыс тілінен
аударып, араб графикасында 1926 жылы Мәскеуде басылған Нәзір Төреқұлұлының
“Ұлыт мәселесі мен мектеб” атты еңбегінде сол қалпында сақталған.
Халел Досмұхамедұлы қазақ тіліндегі сингармонизм заңы бойынша:
“Қазақтың түбір сөзінде екі дауыссыз дыбыс көршілес қатар тұрмайды,
өнемейін арасында дауысты дыбыс тұрмақшы, қазақ сөзінде екі дауыссыз дыбыс
көршілес қатар тұрса, онда сөздің екі сөзден құралғанын я сөздің ішінде
жалғаудың барлығын көрсетеді, – деп пайымдап, “Сананың” бірінші санында
емле қағидасы туралы жазғанда Ф.Ғ. ұлыт (ел), ұлыт (итті), жылыт (көріну),
жылыт (ысыту) секілді үлгілер көрсетіп, бұлардың әрқайсысы әр түрлі
айтылады, бұларды жазғанда мағынасын айыру қиын, сондықтан бітеу буында “ы”
(“і”) дыбысын қалдырмай жазу керек дейді. Жоғарғы көрсетілген сөздердің
бәрінде де “ы” дыбысы бар, бірақ сөзде бұл дыбыс ұзындау айтылады,
біреулерінде қысқалау айтылады...
Бірқатар сөздерде дауыссыз дыбыстың арасындағы дауысты дыбыс жоқ
секілді болып көрінуі де “ы” дыбысының өте шолақтанып, қысқа айтылуынан
болса керек” (Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991, 98-б.), –
деген қорытынды жасайды. Демек, ұлыт дегендегі “ы” дыбысы бір әліпбиден
екіншісіне көшу барысындағы реформалық өзгерістің құрбаны болған, бірақ
бүгінгі емлелік ережеге сәйкес “ы” дыбысы жазылмаса да имплицитті түрде
сақталғаны ғылыми еңбектерде ескертілмеген. Жалпы, төрүк тілдес ұлт пен
ұлыс ішіндегі қазақ, қарақалпақ, қырғыздан басқалары семиттің милләт сөзін
тұтынатыны баршаға мәлім.
Енді осы ұл[ы]т сөзінің номинативті мағынасы нені білдіреді, әңгіме
желісін соған қарай бұралық. Кез келген этностың ана тілі – тарихи бірігу,
қалыптасу жолындағы нәсілдік сенім-нанымының, таным-талғамының, ырым-
сырымының, әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің, тұрмыс-тіршілігінің материалдық
нақты көрсеткіші. Тілі арқылы сол ұлт пен ұлыстың ақыл-ой өресі мен даналық
қабілет-қарымын, мәдени-рухани күш-қуатын зерделеп, ұғынудың мол мүмкіндігі
бар. Ұл[ы]т сөзінің төркінін анықтау үшін мәселені осы тұрғыдан кешенді,
этностың болмыс табиғатымен тұтас қарастырғанда ғана диалектикалық жағынан
жан-жақты қыры ашылады. Бұл орайда адамзат қоғамының сапалық даму сатысына
байланысты жазу үлгісінің жетілуі мен өзгеруі сөйлеу тіліне, сөздік қорға
әжептәуір ықпалын тигізді. Әсіресе, төрүктектес ұлт пен ұлыстардың төлтума
бағзы руникалық жазуымен бүгінгі қолданыстағы алфавиті арасында графикалық
қаншалықты жер мен көктей айырмашылық болса, соншалықты дыбыстық жүйесі мен
ерекшелігінде, лексикалық құрамы мен сөйлем құрылысының конструкциясында
елеулі ауытқушылықтың бары белгілі. Осының бәрінің себеп-салдарын, құбылу
заңдылықтарын ежелгі төрүк руна жазуын терең игермей тұрып, салыстырмалы
түрде ғылыми зердеден өткізу мүлдем бекершілік. Демек, байырғы
бітіктастардағы ескерткіштердің құндылығы сол дәуірдегі ұлыстық дүниетаным
мен наным-сенімнің қаймағы бұзылмаған күйінде сақталып, бүгінгі күнге
жетуінде. Бәлкім, тасқа бәдізделген бұл ұлттық мұрамыз болмаса, сырттан тон
пішкен жат пиғылдағы шет жұрттық ғалымдардың қазақтың этникалық жаратылуын
жыл санауымыздың XV ғасырымен байланыстырған “ғылыми қақпаны” еріксіз
“өмірлік шындыққа айналып”, құрылған жалған тұжырым ата-бабадан қалған
қымбат қазынамыз – ұлан-байтақ жерімізге аяқ астынан “иелік етушілердің де”
табылмасына кім кепіл?! Бұл қауіптің әлі де сейілмегендігі отандық
қоғамтанушы ғалымдарымыздың өзгенің ғылыми әдістемелік құрған торынан шыға
алмай, жоқтан өзгені дәлелдемек боп далақтаумен жүргені өкінішті.
Сондықтан, мәңгі тасқа тоқылған бағзы ескерткіштің баға жетпес құндылығы –
ұлттың тарихи болмыс-бітімін, бет-бағдарын айқындау қадыр-қасиетінде,
мемлекеттік стратегиялық маңыздылығында.
Сонымен, “ұл[ы]т” атауының әр дәуірдегі тарихи еңбектер тіліндегі
жұмсалуы біркелкі еместігіне көз жеткіземіз. Керісінше, ұлыс синонимдік
сыңарының ежелгі тасқа жазылған ескерткіштерден бастап кең қолданысқа
түскені аян. Солай бола тұра, тілтанушы оқымыстылар ұлыс сөзінің түп-
төркінін семантикалық мағынасына қарай талдауды мақсат тұтпай-ақ, бұрыннан
үйреншікті әдістемелік дағды бойынша салыстырмалы тілдік деректерге
сүйеніп, төрүк-монғол тілдеріне ортақ “көне сөз” деген таптаурын қорытынды
жасайды. “Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде “халық” мағынасында
жұмсалады; монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет, халық, адамдар, династия.
Мысалы, Монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс “ірі ру, орда” ұғымында да
қолданылған. Көне түркі ескерткіштерінде “халық” деген сөздің орнына ұлыс
сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде бұл шығармалар
жөнінен жазылған сөздіктерде, “Бабур-намада” – бәрінде де ұлыс сөзі “халық”
мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне
байланысты “халық” сөзін (бұл араб сөзі) ол туралы сөздік жасаушылар “ұлыс”
деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі-монғол тілдерінде
“халық” мағынасында қолданылып келген көне сөз”. І.К. және Ж.Б. (Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. А., Ғылым, 1966, 202-бет). Әлбетте,
сөз тарихына мұндай жеңіл-желпі, атүсті сипаттама бере салу кәсіби
лингвистке абырой әпермейді. Қазақ ғалымдары төлтума негізгі қазық
сөздердің түп-төркінін морфологиялық жағынан талдап, семалық мағынасын
анықтаудың орнына бастарын қатырмайтын ең оңай жолы “өзге тілден енген”
деуге бейім тұрады. Зады, бұл қазақтанушылардың, төрүктанушылардың көзқарас
танымындағы осалдығы, ұзақ мерзім үстемдік еткен отаршыл идеологияның сана-
зердеге, ақыл-ой әлеміне шым-шымдап сіңіп, қалып қойған кеселі.
Ғалымдар дәйек орнына жүретін ілкі тарихи құжатқа сүйенгенде, әлбетте,
тасқа бейнеленген таңбалар мен суреттерге, жазба деректерге жүгінуі
заңдылық. Бұл ретте ежелгі төрүк руна тасбітіктерінің ақпараттық маңызы өте
зор екендігі ойланған жанға түсіндіруді қажет етпейді. Алғашқы есті адамдар
ойын тасқа, ағашқа бедерлеп заттандырып, айнада кескінделгендей бейнеледі,
сол арқылы алдына қойған бағыт-бағдарын айқындады. Жер бетіндегі қоғамдық
ойды қаттау негізі тау-тастардағы сызылған таңбалар мен пиктографиялардан,
идеограммалар мен эпиграфикалардан, руникалық жазу үлгісінен бастау алады.
Бұл кең құлашты, кемелденген суреткердің іргелі де күрделі шығармасы туар
алдындағы толғанысын қағаз бетіне алғаш түсірген штрихтар сияқты көшпелі
бағзы төрүктердің жасампаздығына тән маңызды белгілер. Туған елінің ежелгі
тарихын сомдайтын зерттеуші сол дәуірдің қоғамдық ойын бәдіздеген графика
тілін игермесе, уақыт кеңістігіндегі этностың тыныс-тіршілігіне қатысты
жұмбақ сырларын аша алмасы хақ. Міне, қоғамдық ғылым саласындағы біздің
бірсыпыра оқымыстылардың осы дәрменсіздігі мен шарасыздығы ұлттық тарихи
танымымыздың көкжиегін кеңейтіп, жарқыратып көрсетіп беруге басты кедергі
болып отыр. Төлтума төрүк руна жазуының орфографиялық ереже, қағидаларын
дұрыс меңгермегендіктен бүгінге жеткен сирек жәдігерлердің ақпараттық
маңызы толық ашылып, ғылыми айналысқа түгелдей дерлік түскен жоқ.
Тасбітіктердегі соқталы-соқталы ескерткіштердің мәтіні бүтіндей
транскрипцияланып, түпнұсқа бойынша дәлме-дәл оқылды деуге әзірге ертелеу.
Өйткені, жарияланған еңбектердегі олқылықтар мен ауытқулар осындай түйін
жасауымызға негіз. Әсіресе, руникалық қазынамыздың мәдени жас шамасын нақпа-
нақ анықтау мен мәтінін қате қисындап, жасанды бұрмалау төрүктану ғылымында
жиі кездеседі. Мәселен, мәлім болған руникалық жазба мұрамызды
хронологиялық тәртіппен түзгенде Есіктен табылған Алтын Адам жанындағы
күміс тостаған мен Талас ескерткіштерін бұған дейін оқыған ғалымдар
әрқайсысы өзінше байлам жасап, түрліше баяндауы осының айғағы. Демек, бұл
әрекет ғылыми зерттеуден гөрі жазба ескерткіштердегі тарихи ақпаратты
мақсатты түрде жоғалтумен пара-пар. Осы тұрғыдан келгенде аталған баға
жетпес рухани игілігімізді ғылыми жаңаша оқылуын жаңғыртқан Тайжан
Досановтың сіңірген еңбегі еленуге тұрарлық. Ол Таластан табылған үшінші
тасбітіктегі мәтінді оқу барысында “усын улыты”, яғни “усын мемлекеті”
деген сөз тіркесін қалпына келтірді. Бұл лексема бағзы төрүк руникалық
ескерткіштерінде бірінші рет кездесіп, ұл[ы]т тарихының терең қабатын
зерделеу үшін мәні ерекше. Рунологтың тұжырымдауынша,
“–улыт” сөзі “улу+ит” екі бөліктен құралып, “ұлыған ит,
яки бөріні”, ауыспалы мағынада “қасқырлар үйірі” я “қасқырлар қоғамдастығы”
немесе “ұялы қасқыр” дегенді білдіреді. Осыған орай оның шығу тегі бөрімен
байланысты болуы тиіс” (Досанов Т.С. Этюды по памятникам письменности
древних усуней. А., “Жалын баспасы” ЖШС, 2002. С. 60).
Қазақ “Бөрі жоқ деме – бөрік астында” деп еріккеннен мақалдамайды.
Олжас Сүлейменов “Ғұндар бастарына киген киімін бөрі тайпасының белгісі
ретінде қасқыр терісінен тікті. Содан бері төрүктерде кез келген теріден
жасалған бас киімді – бөрік дейді” (Язык письма. А.-Рим, 1998. С. 468), –
деп пайымдайды. Біздіңше, бөрінің терісінен аяққа киетін киім тікпей, бас
киім тіккенінің өзі оған аса құрмет көрсеткенінің белгісі. Бұл –
төрүктердің бөріні киесі санағандықтан, ардақтап төбесіне шығарудан
қалыптасқан ғұрыптық бас киім. Бөрік – климаттық жағдайға сәйкес жарасымды
әрі сәнді тігілетін бас киім. Сонымен бірге бөрікте ой ойлайтын есті
пенденің ақыл тұнған қасиетті ми сауытын сырт көздің сұғынан қорғап,
көрінбейтін теріс күштерден күзететін Бөрі-Атаның рухы бар деп ырымдаған.
Қадым заманнан жеткен “Татсыз төрүк болмас, бассыз бөрік болмас” деп
мәтелдеудің сыры да осыған саяды. Тат деп көшпелі төрүктердің жайлы мекен,
құтты қонысы үшін сыртқы жауларымен арадағы шайқаста жат жұрттан қолға
түскен тұтқындар мен түрлі себептермен ел ішіне сіңген бөгде кірмелерді
атаған. Демек, бөрік кигеннің бөрі ұрпағы санатына қосылатындығының
белгісі. Бөрі болу – бейнелі тілмен айтқанда, қашанда алысып-жұлысуға
сақадай сай, қарсылас жауына демде тойтарыс беруге дайын жортуылшыл
жауынгерге лайық қасиет. “Басыңдағы бөрік пе, орамал ма?” дегенде
“бөріктінің бөрі мінезі қайда?” деген емеурінді жазбай білдіріп тұр.
“Бөріктінің намысы бір” деудің мәні де дәп осында.
Қазақта қасқыр терісінен тігілген бөрік, ішік, тұлыпты жастарға киюге
рұқсат етпеген. Өйткені жас адам кисе, өз қызуын жояды, құрт ауруына
ұшыраиды деп есептеген. Бұл арада “құрт” сөзі табуланған бөріні білдіреді.
Демек, бөрі ауруына ұшыратады деп, қанындағы көкбөрінің мінезі оянып
кетуінен қауіптенген. Қазақ даласын кезіп, шиырлай аралаған төрүктанушы
ғалым В.В.Радлов ел ауызынан “Қасқыр, қазақ және орыс-казак – үш ағайын”
(“Волк, казах[к] и руский казак – три брата”) (Из Сибири. М., 1989 г. С.
248), – деген мәтелді жазып алған. Бұл “туыстықтың” сыры – үшеуінің
(қасқыр, қазақ және орыс-казак) табиғатына тән мінез-құлық, стихиясының
жақындығына байланысты айтылған. VIIІ ғасырдағы Күлтегіннің құрметіне
қойылған эпитафиялық ескерткіштің жоғарғы екі жағынан салбыраған қос
бөрінің басы бейнеленуі немесе Бұғұты тасбітігінің ұшар басында баланы
емізген ұрғашы қасқыр кейіпінің мүсінделуі тотемдік сенімге орай
жаратушысын төбесіне көтеріп, ұлықтаудан туған идея еді. Қазақ тіліндегі
“тас төбесіне көтеру” тұрақты тіркесінің қалыптасуы, сол заманның салтынан
жеткен реликт. Шетсіз-шексіз жапан далада жел ұшырған қаңбақтай қарсы
ұшырасқан салт атты бейтаныс жолаушылар бір-біріне:
– Жортқанда жолың болсын! – деп тіл қатады. Бұл көшпелі қазақтың үнемі
жортуылда жүргенінің айғағы. Осы тілектестікпен аман-есендік жөн сұрасу
этикетінің өзінде сайын даланың қожасына тән менмендік, өрлік, өжеттік,
жүрек жұтқан ерлікке шақыратын рух қуаты тұр. Өйткені киіз туырлықты
көшпелілердің ес білгеннен құлағы үйренген тәрбиелік өнегесі “Ер азығы мен
бөрі азығы жолда” деп өсетін. Демек, жолға шығу – “қасқырды асырайтын
аяғы”, жігіттің қанжығасы қанданып, несібе ырыздығын айыратын қара қазанның
қамы. Тәкәппар табиғатпен бетпе-бет жеке-дара сынға түсіп, есесін жібермей
олжалы қайту ердің еріне ғана біткен ерендік. Ал, ауыл-аймақтан ұзап, қарыс
жерге қия баспаған жанды далалық дүниетаным “үй күшік” деп жазғырды.
Көшпелі қоғамның қатаң тіршілік үрдісі – қыр түлегін аттың жалы, түйенің
қомында шынығып, ширауына, ақылы мен ептілігі, жүректілігі мен қайсарлығы,
қаһармандығы мен табандылығы шыңдалып өсуін талап етті. Түз тағысындай
табиғи емін-еркін, бұла өскен көшпелі қазақтарды орыстың, Еуропаның
жиһанкездері XVI–XIX ғасырларда жазған еңбектерінде әуелде “тағы, жабайы”
деп әсерлі, образды бейнелеген болса, кейін саяси мүддесіне сәйкес
“туземцы, варвары” сөздері жағымсыз, кемсіту мағынасында қалыптасты.
Ұлттың болмыс-бітімі мен мінез-құлқы, наным-сенімі мен таным-түсінігі
өзіне лайық қалыптасуына негіз болды. Кез келген халықтың қоршаған табиғи
ортасы мен айналысқан кәсіби шаруашылығына, арман аңсары мен мұрат-
мақсатына байланысты әлеуметтік-эстетикалық, моральдық-этикалық тәлім-
тәрбиесі ұлттық ойын-сауығынан көрініс табады. Бұл тұрғыда көшпелілердің
көкпар (көкбөрі) тарту ұлттық ойыны – жігітті төзімділікке, шапшаңдыққа, ат
үстінде айқасуға шынықтыратын, табандылыққа баулитын, күш-қайратты сынайтын
нағыз мықтылардың сайысы. Қазақта әлі күнге дейін ұнатып қалған аруын
қалыңдығы ретінде жігіттің алып қашу ғұрпы сақталған. Басқа төрүк тектес
халықтардан гөрі қыз алып қашу негізінен қазақтар арасында жиі кездеседі.
Өйткені осы ғұрыптан маң даланың тағы бөрісіне ғана тән “берсең қолыңнан,
бермесең жолыңнан” деген қанына сіңген менмендік, өктемдік, өз дегені
болмаса көнбейтін қайсар мінез-құлық айқын аңғарылады. “Всемирная
Иллюстрация” журналының 1875 жылғы №354 санында “Қыз-бөрі”–“Волк-Дева”
аталатын қазақтың ұлттық ойыны туралы жазылған. Ойынның талабы бойынша, ер
жігіт астына мінген атымен көкбөрінің ұрпағын жалғастыратын қалыңдығын, яки
Қызбөріні иемдену үшін ақылы мен қайраты, күші мен төзімі, табандылығы мен
ептілігі арқылы қауіп пен қатерге толы сынақтан сүрінбей өтіп, алып қашуы
шарт. Тіліміздегі “Біреу қыз алып қашады, біреу қызығына қашады” деген
фразеологиялық тіркесте осы дәуірдің шындығы сақталған. Көшпелі тұрмыс
тауқыметі ғасырлар бойы қалыптастырған үрдіс пен дүниетаным өмірдің
моральдық-этикалық жүйесіне із-бедерін қалдыруы заңды құбылыс. Қоғамдық
тәртіп салт-дәстүрге бағындырылған заманда жігіт ұнатқан ғашығын, болашақ
сүйген жарын атқа өңгеріп, ебін тауып алып қашу серіліктің, теңдессіз
ерліктің белгісіндей саналды. Қасқырдан жаратылу мифтік сюжеті төрүктердің
наным-сеніміне ұялағаны сондай, өнеге-үлгілік күллі өмірлік дағдысы мен
амал-айласы тотемдік ататегіне еліктеуден туған. Сондықтан дүниеге сәби
келгеннен бастап орындалатын ырым-сырым, әдет-ғұрып еркіндік пен
қайсарлықтың, мәрттік пен өжеттіктің ұрығын санаға егуге арналады. Құрсақ
көтерген кейбір аналардың қасқырдың жүрегіне, бауыр етіне, т.т. жерік болуы
соның нышаны. “Егер осы асы таптырмаса, ол босанғанша ішкен асын құса
береді, тамағы бойына сіңбейді” деген сенім болған. Мұны халық “ит жерік
болу” деп атаған” (Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. І-том.
Алматы: Арыс, 2005, 211-б.). Мысалы, зерттеушілердің мәліметінше,
Оразалыұлы Сейтек күйшінің анасы аяғы ауыр кезінде қасқырдың жүрегіне жерік
болыпты. Ноғайбай деген аңшы арқылы қасқырдың жүрегін алдырып, жерігі
қайтыпты. Бәлкім, содан да шығар Сейтек қайсар мінезді болған деседі.
Қазақтың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлының материалистік дүниетанымның
шырқап тұрған дәуірінде ешкімнен тайсалмайтын тік мінезіне бағып “Дарвин
маймылдан, ал, мен бөріден жаратылдым” деп жар салуы тегіне тартқан
қайсарлықтың белгісі.
Көшпелі қазақтар қасқырдың табиғатына орай бөрі, сақ, құрт, т.т. деп
түрліше атаған. Олжас Сүлейменов: “Kurt – 1) “волк”, 2) “червяк” (тур.).
Екі түрлі мағынаны туыстырған қандай белгі болды екен? Қазақ тілінде тек
екінші мағынасы ғана сақталған: kurt – “червяк, червь”. Бірақ, мен
ойлаймын, күрделі kaskur – “волк” сөзінде умлаут варианты жасырылған
(Kas–kirkas–kur)” (Язык письма. А.-Рим, 1998. С. 468), – дейді.
Өкініштісі, “құрт” лексемасының “қасқыр” мағынасы қазақ тіліндегі
этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атауларда сақталғандығын О.Сүлейменов
ғылыми екшеп, талдап беруге өре деңгейі жетпеген. Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде “құрт” сөзінің төрт түрлі мағынасы берілген:
1. Құрт – кептірілген сүт тағамы; 2. денесі ұзынша, жұмыр, ирелеңдеп
жүретін, омыртқасыз жәндік; 3. туберкулез ауруы; 4. құрт – көзін жою, жоқ
қылу. Осы соңғы семалық белгісі – негізгі ұйытқы номинативті мағынасы
болғандықтан сөздікте бірінші келтіріліп, ғылыми жан-жақты түсінік берілуі
тиіс еді. Түсіндірме сөздікке енбеген “құрт” лексемасының “бөрі”, яғни тиым
салынған, табуланған, жасырылған “тазалық сақшысы” мағыналық реңкі тілдік
тәжірибеде сирек жұмсалғандықтан ұмытыла бастаған. Демек, табиғи тепе-
теңдікті үйлестіріп, жабайы хайуанаттар арасында, әсіресе аша тұяқтылардың
санын реттеп, санитарлық қызметіне байланысты қыру, жою, құрт+у бөрі
сөзімен синонимдік қатар түзеді. Мәселен, Қызыл ҚұртҚызылғұрт, Құртқа
(эпостық шығарма кейіпкері), Қазы[қ]ғұрт сияқты ру мен кісі атауларында,
топонимде “құрт” лексемасының сақталуы – тіл қабатының бағзылығынан ақпарат
беретін белгісі. Ру атауындағы күшейткіш шырай “қызыл” анықтауышы бөрінің
қасиетін сипаттайтын, яғни қызыл көрсе, қанның исін сезсе тұмсығы тиіп,
дәмін алғанша құмары тарқамайтын, тағылық, жыртқыштық нәпсісі қозып, шектен
тыс ашқарақ, ашкөздік есіл дертін билеп, бәрін ұмытатын бірбеткейлігіне
байланысты тағылған жанама аты. Қасқырдың түрік әдеби тіліндегі қолданысы
“құрт”, түрікмендерде “гурт” тұлғасында сақталған. Қазақ тіліндегі “құрт”
(сүт тағамы) – кептіру, бойындағы сұйықты, ылғалды құрғату функционалдық
сапалық өзгерісіне байланысты аталса, “құрт” (жәндік) – жегенін жеміріп,
жалмап, түк қалдырмайтын атына заты сайлығына орай қойылған. Егер қасқыр
сөзін морфологиялық талдау жасасақ: қас – 1. жау; 2. негізгі, басты; 3.
қас[ақана]; қырқұрт[жою] мағынасындағы мәндес сөздер. Сонымен,
ҚызылғұртБозғұрт*БашқұртҚасқ[ұ]ы р[т] лексемаларының сөзжасам амал-
тәсілдері ұқсастығы және сол дәуірдегі тотемдік-этникалық наным-сенім мен
таным-түсінікке сәйкес титулдық, этнонимдік атауға айналғаны байқалады.
Х.Г.Көроғлының атап көрсеткеніндей Фирдоуси “Шахнама” поэмасында халық
эпосына сүйеніп, төрүк елін “Горгсар” (“Кешваре горгсар”) – “Қасқыр
жайлаған мекен” немесе “Қасқырлар жайлаған ел” (Короглы Х. Огузский
героический эпос. М., 1976. С. 77), – дейді. Орыс жылнамашыларының
дереккөздеріне сілтеме жасаған С.А. Плетнева еңбегінен мынадай мәліметтерді
оқимыз:
“В записях ХІІ в. неоднократно упоминалась в летописи орда Бурчевичей.
Представляется вероятным, что территория, занятая этой ордой, может быть
локализована на речке Волчьей – притоке Самары (левом притоке Днепра),
поскольку название орды происходит, скорее всего, от тюркского bori – волк
(бурчевичи – волки). В этой связи интересен поэтический рассказ, помещенный
в русской летописи под 1097 г., о волховании хана Боняка перед битвой на
Вягре: “...и яко бысть полунощии встав Боняк и отъеха от рати и поча
волчьски выти” (ПСРЛ, II: Полное собрание русских летописей. Т. 2. М.,
1962. С. 245). Так хан-жрец культа волка-покровителя просил и испрашивал
победу у волков, которые, ответив ему, предсказали и обеспечили будущую
победу”. (Плетнева С.А. Половцы. М.: Наука, 1990. С. 102.). Көшпелі
төрүктердің салт-дәстүрі мен таным-түсінігіне ден қойып ғылыми зерделеген
автор “бурчевичи” сөзін бөрімен шатастырып, қатеге ұрынған. Дұрысы –
“бурчевичи” лексемасы қазақтың беріш руын білдіретіндігін ғалым ажырата
алмаған. Ал, хан Боняк [БойнақМойнақ – А.Мек.] кескілескен ұрысқа кірер
алдында айдалада ұлыған қасқырларға үн қосып, қорғаушы киесінен күш алып,
рухани демеуі мен жеңіске жетуіне жебеуін тілеуі культтік сенімінің белгісі
екені күмәнсіз.
“Бөрі басы – ұраным...”
Еуроазия құрлығына шашылып, ру-руға бөлініп мекендеген көшпелі
төрүктердің, яки қазақтардың жеке иелігіне енетін аумақтық жер көлемі –
сыртқы әлем таныған этникалық меншігі. Түз тағысы дала бөрілері сияқты бір
ру екінші рудың иелігіндегі жерге рұқсатсыз аяқ басуға еш құқы жоқ.
Руаралық келісімді құрмет тұтуға, жазылмаған Дала заңына бағынуға аса зор
мән берілді. Егер әлдеқалай бұл шартты бұзған жағдайда опасыздық жасағанмен
тең саналып, екі арада бітіспес соғыс жарияланды. Руаралық тектік жақындық
пен тарихи тамырластық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени мүдделестік
ұлыстық ықпалдастық пен тұтастыққа себеп болса, олардың аумақтық жер
меншігі генетикалық шекарасын межелеп, осының негізінде мемлекеттік шекара
сызығы айқындалды. Көшпелі төрүктер өркениеті заманында ЕуроАзия құрлығының
аттың тұяғы жеткен жерін меңгерген алып ел болғандығына тарих куә. Мұншама
кеңістікті игеру үшін қағанаттың идеологиясы кемелденген, рухани-мәдени
деңгей өресі жоғары болуы шарт. Әйтпесе рулық конфедерациядан тұратын
көшпелі елді органикалық бір мақсат-мұратқа жұмылдыру мүлдем мүмкін емес
еді. Осы ретте көкбөрінің төрүк ұлты мен ұлыстарының генеологиялық ататек,
анатегі болумен қатар ұлттық символдық нышандарды туғызған жаратушылық
қызметін осыған дейін ескермей келдік.
“Оғызнама” эпосында “Оғыз қағанның шатырына сәуле болып күндей бір
жарық енді. Сол жарықтан көк түкті, көк жалды арлан бөрі шықты” (Щербак
А.М. Огуз-наме. Муххабат-наме. М., 1959. С. 37), – дейді. Жарық
Жаратушылықпен шендестіріліп, көктен түскен құт – көкжал бөрі Оғыз қағанның
жорықта жолбасшылық қызметін атқарады. Айта кеткен абзал, арлан
лексемасының түбірі ар, яғни семалық мағынасы кіршіксіз таза, - лан
қосымшасы арқылы тазартушы ұғымын білдіретін дербес жаңа сөз жасалған.
Лексикографиялық еңбектегі бұл атаудың дефинициясы: “Адамгершілік қасиет,
намыс пен ұят” (ҚТТС. 1 том. А.; Ғылым, 1974, 301-б.). Сөздік жасаушылар
неге сүйенгені бізге беймәлім, ар лексемасы араб тілінен енген делінген.
Тегінде, төрүктің төл сөзі екендігіне дәлел жеткілікті. Қазақ араб
шапқыншылығына дейін “ассалаумағалейкүм” немесе еврейше “шалум”“сәлем”
деудің орнына “армысыз” иә “есенсіз бе?!” деп амандасқаны аян.
11 қаңтар 2006 жылы жаңа мерзімге сайланған Елбасының мәртебелі
міндетіне кірісуіне орай ұлықтау рәсімінде салтанатты әскери шеруді
қабылдаған Нұрсұлтан Назарбаев құрметті сапқа тұрған сарбаздарға –
Сәлематсыздар ма? – деп жауынгерлік амандасу ишаратын жасады.
“Сәлематсыздар ма?” дегенде тілдің үндестік заңы бұзылып, буын жіңішке
басталып жуан аяқталады. Демек, дауыс қыстығып шығып, сөздің дыбыстық қуат
әсері солғын тартады. Ал егер “Ар-мы-сыз-дар, сар-баз-дар?!” деп буын-
буынға бөлсе, ауыз қуысы еркін ашылып, дауыс әуені таудан арқырап аққан
асау өзендей әскери әмірге лайық екпінмен айтылып, сөздің қуаты бойға
ерекше рух берер еді. Екіншіден, Елбасының ұлықтау рәсімін тамашалауға
келген шетелдіктер арасындағы семит тілді қонақтар “қазақ амандасуды бізден
үйренген” деген ойда кетпесіне кім кепіл. Ендеше, ұлттың қалыптасқан
мәдениетін білдіретін өзіне тән байырғы амандасу жөн-жосығын қалпына
келтірудің саяси-рухани мәні өте зор екен.
Сондай-ақ, қазақ қыздарын ару деп, дүниеден озған қимас жандарын Жер-
Ананың қойнына арулап береді. Тәрбиеге көнбеген, көргенсізді жазғырғанда
“Арсызға айтқан сөз жетім” деп түңіледі. Демек, арлан аталуы бөрінің табиғи
функционалдық қасиетіне орай тазартушы, аластаушы ұғымын білдіруден туған.
“Төрүк қағандарының киіз үйі алдына алтыннан бейнеленген бөрі басты байрақ
қадайтын салты болғандығы – бөріні қаншалықты құрмет тұтқанын куәландырады”
(История Сибири. Том первый Древняя Сибирь. Л., 1968. С. 283). Бұл ретте
бөрі басты тотемдік байрақ ұстаған сарбаздар суреті жартастарға бедерленген
эпиграфикалық ескерткіштерден таныс (Самашев З. Наскальные изображения
Верхнего Прииртышья. А.: Гылым, 1992. С. 206–208.), мұны археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған заттай айғақ та растайды. Белгілі ғалым
М.В. Горелик бағзытөрүк дәуіріндегі жауынгерлік жорық киімдері мен соғыс
жалауының эскизін археологиялық материалдарға сүйеніп, технологиялық
жағынан түпнұсқасымен толық сәйкес келетіндей кәсіби шеберлікпен жаңғыртып,
о бастағы қалпына келтірді. М.В.Гореликтің осы эскизінің негізінде суретші-
дизайнер Қырым Алтынбеков VII–VIII ғасырдағы төрүк қағанатының рәмізі –
бөрілі байраққа реконструкция жасады. Ежелгі төрүктердің байрағы ақ матадан
жасалып, штандартына бөрінің алтыннан бас мүсіні құйылып ағаш сапқа
бекітілді. Тудың композициясында төрүк ұлысының бағзы құпия ілімі
графикалық дизайнмен нақышталған геометриялық орнамент, қос кестеде
сақталған. Төрүк өркениетінің рухани баға жетпес құндылығы – руникалық
концепциясы ою-өрнек үлгісінде өнер түріне көшіп, декоративтік стилизацияға
түскен. Жалаудың желбіреген ұшындағы үш қиық, яки үш тілік – төрүктекті ұлт
пен ұлыстың генетикалық үш нәсілден (раса) жаратылғанынан ақпарат береді.
Қазақтың үш санын қасиет тұтуының астарында (жоғарғы әлем, ортаңғы әлем,
төменгі әлем; ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз; т.т.) нышандық белгісі бар.
Тудың рәміздік идеясы – конструкциялық тұтастығымен төрүк қағанатының
интеллектуалдық қуатын танытатын сакралды код.
“Байырғы түріктердің тотемі (киесі) қасқыр болғандықтан, көбінесе
алтынмен апталған қасқыр бейнелі ту көтеріп жүру дәстүрі болған. Басы
қасқыр бейнелі болғанымен, бөксесі айдаһарша шұбатылып, ат үстінде алып
жүргенде жан біткендей бұлғақтап, оның үстіне қасқыр бейнесінің көмейіндегі
арнайы жасалған қуыс өзгеше гуілдеп дыбыс шығарып отырған. Мұның өзі түрк
жауынгерлерінің мерейін тасытса, жауының құтын қашырған...” (А.Сланұлы.
Бөрілі байрақ астында байырғы түріктердің қару-жарағы. “Аудитория” газеті,
№2, 2001). Зады, бұл туды ұстап тұрған жауынгер-сарбаздың қанында
көкбөрінің мінезі оянып, ел мен жерін қорыған киесінің күші бойын кернеп,
рухани-патриоттық сезімін ерекше қоздырары шүбәсіз. Сол сияқты оның
айналадағы жасақтарға да тигізетін әсер күші тап сондай болуы әбден
ықтимал. Ежелгі дәуірден сыр шертетін мемлекеттік атрибутты еске алғанда,
ХІХ ғасырда өмір сүрген импровизатор, дүлдүл ақын Сүйінбай Аронұлының
шабытты жыр шумақтары еріксіз ойға оралады:
“Бөрілі байрақ астында –
Бөгеліп көрген жан емен!
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен!
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен!..
Бөрі басы – ұраным,
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым!” (Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. А., 1996, 121
б.).
Тарихшы Сәбетқазы Ақатай: “Толғауға рулық тотемдік аңыз арқау болған.
Ел аузындағы аңызға қарағанда, шапырашты руының батырлары Сұраншы мен
Бұғыбайдың найзасының ұшы алтынмен апталып, киелі бөрінің бейнесімен
безендіріледі екен. Домалақ ана Шапыраштыны көтерерде қасқырдың бауыр етіне
жерік болыпты деген де аңыз бар” (Күн мен көлеңке: Ғылыми-танымдық аңсар.
А.: Жалын, 1990, 66-б.), – деп жазады.
Ел ішінде дүйім жұртты соңынан үйіріп, ілестіріп ертіп әкететін
жолбасшы санаткерлер бар. Егер ондай дарабоздарынан айырылса, ұлыс тобырға
айналып, ата-анасынан ажырап, аңырап қалған баладай жетімнің күйін кешеді,
басы ауған жаққа адасады. “Көк бөрінің көркем бейнесі” туралы зерттеу
жүргізген Амантай Шәріп: “Ноғайлы мырзаларының бас-басына би болып,
бүліншілікке ұшырай бастағанын көзбен көрген жыраулық поэзияның жүйрігі
Шалкиіз (Шәлгез) Тіленшіұлы:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер,
Һәр бөрінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар.
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәрбір итке жем болар! – деп, “бөрінің де тәңірісі бар” екендігін және
одан көз жазса, басқаларынан бақ таятындығын білдірген. Біздіңше,
“бөрілерді” бұлайша “жіктеу” арқылы ынтымақ-ымыраға, бір ауызды болуға
шақыру – өлең өрнегінде бұрын кездеспеген белгі” (“Парасат” журналы, 2000,
№ 2, 8-б.) – дейді ол. Мұндағы абадан – күшті, мықты; ауыспалы мағынада
қаны таза, нағыз текті қасқыр дегенді білдіреді. Түсіндірме сөздікті
түзушілер (ҚТТС. А.: Ғылым, 1974, 32-б.) қазақтың төл сөзін ажырата алмай,
араб тілінен енген деп ағаттық жіберген.
Қазақ ауыз әдебиеті мен этнографиясы туралы құнды-құнды ғылыми
еңбектер жазған Г.Потанин “...Ертеде ғұн қағанының асқан сұлу екі қызы
болыпты. Оларды ақсүйектер Құдайға балапты. Әкесі күйеуге бергісі келмей,
қала сыртындағы аулақтан биік мұнара тұрғыздырып, оған қыздарын құлыптап,
көк иесінен қабылдауын өтінеді. Үш жылдан соң бөрі пайда болып, мұнара
түбінен ін қазып, ұли бастайды. Кіші қыз бөрімен көңіл қосып, ұл туады.
Оның ұрпағы сондықтан көмекейімен ән салатын [Таулы алтайлықтар,
түрікмендер мен Сыр бойы сүлейлерінің мақамдарында сақталған – А.Мек.] әуен
ырғағын ұнатып, бөрілерше ұлиды. (Осы арада автордың сілтемесіне назар
аударуды мақұл көреміз – А.Мек.).[1] Дәл осындай аңыз қазарлардың
(хазарлардың) тұқым-тегі Қазар туралы да сақталған. Олай болса, егер Гәсәр
(Гэсэр) қазар атауы синонимінің бірі десек, ондай жағдайда, себебі, Орта
Азия тарихынан үлкен, кішісіне қарамай бірде-бір ұлыстың бұл атты
иемденбейтінін біле тұра, Гәсәр жырының Орта Азияда сақталуын немен
түсіндіреміз? Егер қазарлар өздерін қазар емес, басқаша атаса, онда эпостық
жырдағы Қазар батыр сол халықтың этнонимдік атауы болуы мүмкін емес.
Ендеше, бұл атаудың Қазар-қаған титулымен тікелей байланысы бар болар.
Рашид-аддин Хасар [Қазар] атының мағынасын “арыстаннан” шығарады...”
(Г.Потанин. Монгольское сказание о Гэсэрь-хане. По вопросу о происхождении
русских былин. Журнал “Вестник Европы”, 1890, №9. С. 158.), – деген біз
үшін маңызы зор, тарата талдауды қажет ететін пікір білдіреді. Әлбетте,
мифтік танымның ежелгі дәуір кеңістігіне қатысты қоғамдық ойлау жүйесін
аңғартатынын және ақпаратты өзіне лайықты әдіспен астарын қат-қабат орап
жеткізетін қасиеті бары ғылыми ортаға аян. Осы тұрғыда білікті ғалым Гэсэр
батырлық эпосы сюжетінің о баста қазақтан [төрүктен] Тибет арқылы монғолға
ауысып, кейін Шыңғысханның жортуыл заманында Қапқаз бен Ресейге кең
тарағанын дәйекті түрде дәлелдейді. Және Гэсэр атауы қазар сөзінің бір
тілдік жүйеден екіншісіне өтуге байланысты дыбысталу ерекшелігіне сәйкес
қалыптасқан нұсқасы екеніне назар аудартады. Алайда, эпостағы Қазар
батырдың Орта Азия төрүктерінің арасында этнонимдік атты сақтап қалған
ұлысты Григорий Потаниннің таппай қалуы қайран қалдырады?! Өйткені, Гэсэр
мен Қазар лексикалық тұлғасының варианттылығын ажыратқан әйгілі
зерттеушінің Қазар мен Қазақ этнонимінің мағынасы бір, синоним сөз
екендігін неғып айқындауға шамасы жетпеген?! Дей тұрғанмен, ғалымның қазар
сөзінің шығу тегін Қазар қаған титулымен байланыстыруы ішкі түйсік
сезімінің алдамағандығының айғағы. Ал, Рашидаддинге сілтеме жасап, “Хасар
[Қазар] атын “арыстан” мағынасынан іздеу” амалына сүйенуінің тарихи
негіздерін ілкідегі өткен өмірлік мысалдарға жүгініп, талдай келе шығыс
халықтарының ділі мен дәстүрінде қалыптасқан мәшһүр тұлғаның атынан
берілетін күш-қуатқа сену әдеті барлығын да жасырмай, ескертуді ұмытпаған.
Жалпы, осы еңбегінде фольклортанушы монғол ханзадаларының атақ,
лауазымдарының қайдан шыққандығына қатысты бірсыпыра сұрақтарға жауап
табуға болатынын еске салады. Қысқасы, қазақ этномәдени өміріне қанық,
білікті оқымыстының зерделеген ғылыми жұмысынан мынадай нақты қорытынды
шығаруға әбден болады:
1. Ғұн [Хұн→Құн] мен Қазар аңызының сюжеттік ұқсастығы, демек,
бұлардың этникалық тегінің бірлігін айқындайтындығының куәсі;
2. Гэсэр – Қазар есімінің синонимдік қатарының бірі, яғни, Гэсэр
[төрүк тілінен жүйесі бөлек тілдегі дыбысталуына орай әліптелуі деп
түсінген абзал – А.Мек], Қазар лексикалық тұлғасы Қазақ этнонимімен мәндес
екені анық;
3. Қазақ ән әуеніне еліктеген монғолдардың иесіз жұртта қалған кәрі
иттің ұлығанын сол ұлыстың сазына ұқсатып, үйренуінде гәп бар. Аңыз
қазақтар ауызынан алынғанмен автор Бичуриннің мәліметіне иек артуында “жел
тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды” дейтіндей қарапайым қисынға құрылған.
Демек, Бичурин мифтік танымның этноспен қоса жарыса жасасатын бағзыдан
жеткен белгілерінің бірі ұл[ы]ттық музыка сарынының табиғаты қазақтың
монғолға тигізген ықпалын аңызбен астарлаған нәзік емеурінді аңғартады. Бұл
ұдайы сыңаржақ пайымдайтын еуроцентристік бағыттағы оқымыстылардың
көзқарасына идеялық кереғар қазақтың монғол этносына әсерін бейнелейтін
елеусіздеу болса да, өте өзекті ғылыми мәселе. Сондай-ақ, монғолдардың
иттің, яки бөрінің ұлуы мен адамның ауыз қуысынан шығатын акустикалық дыбыс
әуезін айыра білмеді деген сыңаржақ күстаналау емес, мифтік әңгіменің
мақсаты бөріні тотемі санаған қазақтардан үйренгендігінен ақпарат беретін
әдеби жасырын әдіс.
Біз жоғарыда Қазар мен Қазақ атауының мәндестігіне тоқталдық. Тарихи
деректер мен әдебиеттерде қазар сөзі хазар, козар, т.т. алуан түрлі
лексикалық тұлғалық пішінде таңбаланып, транскрипцияланғаны мәлім. Бұл
этникалық ұлыс туралы орыс тарихшысы Н.М.Карамзин: “Козарлар немесе
хазарлар ежелден Шығыстық Географияда Хазар аталып, төрүктермен бір рулас,
тегі бір Каспий теңізінің батыс бөлігін мекендеген ” (Карамзин Николай
Михайлович. История государства Российского. Том І. М., 1989. С.59), – деп
жазады. Осы арада тарихи тағы бір ақиқаттың бетін ашудың реті келіп
тұрғанын айтпасқа болмайды. Қазар қағанатының мемлекеттік наным-сенімі
зерттеушілердің бірсыпырасы пұтқа табынушылық деп пайымдайтын Теңрілік
ұстаным еді. Алайда, біздің жыл санауымыздың VIII ғасырының аяғында иудеи,
ислам және христиан діндеріне қағанат тарапынан кеңшіліктің жасалуы сыртқы
жағдайға байланысты тарихи ахуалдың себебінен қалыптасқан деген жорамал
жасауға болады. Өкініштісі, осы діни конфессиялардың өзара әкімшілік
билікке жүргізген пәрменді бақталастық әрекеті, әсіресе, мемлекеттің иудеи
дінін ресми қабылдауы – қағанаттың дағдарысқа түсіп, ұзақ уақыт өмір сүруін
тежеген саяси теріс қадам болды. Қазар қағанатының әлемдік тарихтағы
маңызына қатысты іргелі зерттеу жүргізіп, сүбелі еңбек қалдырған
М.Артамоновтың бұл мәселеге орай:
“Төрүк қағанаты құлаған соң да қазарлар [автор монографиясында қазар
этнонимінің хазар болып тұлғалануы “Қ” фонемасын дәлме-дәл бейнелейтін орыс
тіліндегі баламасы “Х” фонемасына сәйкес келгендіктен екенін ескертіп
өтеміз – А.Мек.] ежелгі төрүктердің салт-дәстүріне беріктігін сақтап,
көршілес ұлыс пен руларды қылыштың өткір жүзі, найзасының ұзындығымен өз
үстемдігінің шеңберіне топтастыра білді.
Дей тұрғанмен, бұл дәуірдегі қазарлардың рөлі тарих үшін прогрессивтік
қызмет атқарды. Олар арабтардың тегеурінді шабуылын тоқтатып, Византия
мәдениетіне есік ашты, Каспий мен Қара теңіз жағалауындағы аумаққа
қауіпсіздік пен тәртіпті орнатты, осының нәтижесінде бұл елдердің
шаруашылығының дамуы мен орманды Шығыс Еуропаның ашық алқаптарына
славяндардың орналасуына мүмкіндік жасады. Бірақ иудей дінін қабылдау олар
үшін өте қатерлі қадам болды. Сол мезеттен бастап үкімет пен халықтың екі
арасында байланыс үзіліп, егіншілік пен мал шаруашылығының қарқындап
дамуының орнына билік басындағылар делдалдық сауда мен жатыпішер,
арамтамақтық өмір салтына жол берді. Жаңа үкімет әділетті өз халқына сенбей
мұсұлман жасағы найзасының ұшымен ұстады. Көргенінен жазбайтын, сананың
соқырлығы (талмудшылық) қалың бұқараны баурай алмай, аз ғана топтың
жағдайын жеңілдетуге пұрсат берді. Сол – сол-ақ екен, Қазар қағанаты
қадырынан күрт айырылып, мәдениеті басқа Шығыс Еуропа халықтарының
арнасымен аға бастады... Қазар иудейлері діннің әлеуметтік біріктіретін
қуатты фактор екенін ескермегендігі өз алдына, тіпті бұған экономикалық
негіздің де қажеттілігі жоқтығын есепке алмады.
Ал, иудеи діні өзінің күшіне тән Қазар мемлекетінің құрамына енетін
көптеген халықтардың дініне айнала алмауы былай тұрсын, тіпті қазарлардың
өздеріне де тұтас сіңбеді” (Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.:
Издательство “Лань”, 2001. – С. 623–624.), – деген байламға келіп,
қорытынды пікір жасайды.
Қазар қағанатының ордасы – Ит[і]ил
Қазар қағанатының астанасы Итіл болғандығын кәсіби қоғамтанушы
ғалымдарымыздың бәрі бірдей біле бермеуі қайран қалдырады. Тағы да сол
дәуірдің жылнамасына сүйенген еңбекке назар аударалық: “Хазар (немесе
Козар) жердің атауы, орталық қаласы, яки елордасы Итіл; Ресей мен Бұлғарды
кесіп ағатын өзен (Волга) атауы да дәл осылай Итіл аталады...” (Карамзин
Н.М. История государства Россиского. Том І. М., 1989. С. 323). Қазар
қағанатының куәсі болған араб жиһанкездері қалдырған жазбалар да бұл
деректі растайды. Истахридің мәлімдеуінше: “Хазар имя народа, что же
касается города, то столица у них называется Итиль, название по имени реки”
(Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.: Издательство “Лань”, 2001.
– С. 535.). Қазар, яки Қазақ қағанатының бас қаласы Ити[і]л, оны қақ бөліп,
жарып ағатын өзенін де Ити[і]л деп атаудың тарихи мәні өте терең
екендігінен ақпарат береді. Жер-су атауларын арнайы зерттеген Э.М. Мурзаев:
“...р. Волга в мордовском – Ра, в тюркском – Итиль, в марийском – Йул; р.
Белая – Акитиль у татар и башкир (где ак – “белый”)”(Очерки топонимики.
Москва: Мысль, 1974. С. 14.), – деп жазады. Татар ғалымы М.З. Закиев “Если
обратить внимание на этимологию этого гидронима, то легко заметить, что он
состоит из двух частей: тюрк. иди – иде “великий, большой, бог” и ел (самая
древняя форма гидронима елга “река”). Тюркское ел заимствовано и марийским
языком для обозначения самой Волги. Таким образом, Иди+ел (Идель)
применялось и сейчас применяется в значении “большая река, великая река”.
Если так, то и самой древней формой этого гидронима является не Атал, Этил
или Итиль, а Идель (Иди-ел). Исходя из сказанного, видно, что арабское
начертание этого гидронима должно транслитеровано как Итиль, Ител или
Идель” (Происхождение тюрков и татар. – М.: ИНСАН, 2003. – С.324), – деп
қате пайымдайды. Дұрысы, бұл бөріні тотемі санаған [Ит+іл, яғни ит
табуланған бөрі [сақ] + іл [ил, ел], салт-дәстүрін қасиет тұтқан көшпелі
қағанаттың дүниетанымынан хабар беретін ат қою үрдісі. Өйткені біріккен
сөздің екінші буыны – іл[ил] байырғы көк төрүк тілінде мемлекет дегенді
білдіреді. Сонда Итіл [кейін қазақ тілінде ауызекі Еділ нұсқасында
қалыптасқан] (Итиль, Ател болып жазба деректерде әртүрлі таңбаланған –
А.Мек.) жер-су атауы табуланған мемлекет атын бейнелеп тұр. Вестбергке
сілтеме жасаған Артамонов: “Он (Итиль – А.Мек.) возродился только в ХІІ в.,
но тогда он принадлежал уже не хазарам, не хорезмийцам и не руси, а гузам.
Его новое имя было Саксин” (Артамонов М.И. История хазар. 2-е изд. – СПб.:
Издательство “Лань”, 2001. – С. 609.), – дейді. Ит[і]ил атауының құпиясын
білмейтін жат жұрттық оқымыстылар төрүктердің Сақсын лексемасы мағыналық
жағынан жаңғырған мәндес Бөрісің дегенді білдіретін табуланған сөз екенін
ажырата алмаған. Тарихтың атасы: “Парсылар скифтердің бәрін сақ деп атайды”
(Геродот. История в девяти книгах. Ленинград: Наука, 1972. С. 332-333), –
десе, “Парсылар сақтарды сақ дегенде оларға “ит” деп ат таққандағысы.
Сақтардың тілінде сақ сөзінің мағынасы ит дегенді білдірді... “Ит” аталған
халыққа тарихта мысал бір бұл ғана емес. “Ит” деп соңғы кезге дейін
Ресейдің еуропалық бөлігінде өмір сүрген төрүктің мықты руларының бірі
аталды; ...Ноғай аты “ит” дегенді білдіреді, алайда төрүк тілдерінде бұл
ұғымды білдіретін мағынасы қолданыстан шығып қалған... Сақтар өздерін сақ
деп атады, бұл жауласқан көршілерінің қойған аты емес. Сондай-ақ, ежелгі
парсылар итке құрметпен қарап, тіпті кие тұтқанын да ұмытуға болмайды.
Парсылардың сақтарды “ит” деп атады деу, бұл христиан мен мұсұлман
халықтарының көзқарас пайымдауы тұрғысынан айтылған” (Григорьев В.В. О
скифском народе саках. Алматы: ТОО “ХАНТ”, 1998. Стр. 74-75), – деп жазады.
Вестберг Сақсын (Саксин) мен Итиль екеуі бір ұғымды білдіретінін дәлелдеген
(Бартольд В.В. Том ІІ, часть 1, М., 1963, стр. 706). Сонымен бағзы
төрүктердің графикалық рулық таңба белгілері мен ұлыстың жады – жер-су
атауларының астарында жасырылған қатпар-қатпар құпия ақпарат сақталған. Ал
сөздің тылсым сырын ұқпай, тура мағынасын талдауға машықтанған ғалымдардың
баяндау тәсілі шындықты мүлдем бере алмайды. Осыған орай салтына берік ел
ішіндегі ат тергеуге байланысты мына бір әңгіме еске түседі:
– Келіннің аталарының есімдері Күшікбай мен Итбай екен. Күндердің
күнінде есік алдындағы алаңға жиналған ауыл иттері мен күшіктері бір-
бірімен жұлысып, маңайын азан-қазан, у-шу қылады. Мұны көрген келіні үйге
кіре сап атасына: – Ата, ата! сыртта аталар таласып, жұлысуда деген екен.
Ат қою демекші қазақтың бір аты – Сақ. Өйткені, көкбөрі қазақтың тотемдік
атауы. Ұйғырлар қасқыритті (овчарка) бөрісақ деуі бөрі сақтардың табуланған
ататегі екенін ардақтағанының белгісі. Қазақтың “Құдай: сақтансаң –
сақтаймын дейді” деуі сақ болудың астарын емеурінмен егіздегені. Сол сияқты
керей руынан тармақталатын бір атасы ите[і]лі, байұлы құрамындағы таз[ы],
адай руы, қазақ антропониміне тән Итбай, Италмас, Итемген, Итжан, Бөрібай,
Қасқырбай, Күшікбай, Құртқа, Көкжал Барақ, т.т. есімдердің өмірде жиі
кездесуі бағзы төтемдік түсініктің тілдегі қалдырған із-бедері.
Орыстың “Алеша Попович” былинасында қас дұшпаны қазар жауынгерін
суреттегенде итке теңейді:
“Вышина у собаки ведь трех сажон,
Ширина у собаки ведь двух охват”.
Бұлайша қазар сарбазының образын итке телуінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz