ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ. ҚАЛА МЕН ДАЛА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ. ҚАЛА МЕН ДАЛА.

Жүздесу мен тілдесу және алыс-беріс байланыстары б. з. дсйінгі III—ІІ-
мыңжылдықтарда басталған. Бадахшан тауынан лазурит және Хотан маңындағы
Яркендария өзенінің жоғарғы жағынан нефрит кен орындары табылып, оларды
ендіре бастауға сәйкес бүл байла-ныстар реттеліп, женге келтіріледі.
Б. з. дейінгі І-мыңжылдьіқтың орта кезівде Қара теңіз өңірінен Дон бойьша,
содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып
Алтайға, жоғарғы Ертіс пен Зайсан келі алқабын мекендеген агрипейлер еліне
кететін Дата жшіы жүмыс істей бастаған сді. Осьшау жолмен жібек, үлпандар
мен терілер, иран кілемдері, асыл мсталдардан жасалған буйымдар сауда
арқылы таратылыл жататьш.
Қымбат бағалы жібек түрлерін таратуга сақтар мен скифтердің көшпелі
тайпалары да қатысқан, осылардың дәнекерлік демеуі арқасында сол кез үшін
тансық болған бүл тауар Орта Азия мен Орта теңіз аймағына дейін жеткен.
Б. з. дейінгі II ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің жәнс сауда-
саттықтыңт^рақт-ы желісі рстінде қызмет атқара бастайды.
Б. з. II—V ғғ. егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытай-дың ежелгі
астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжоу маңындағы Ху-анхэ өткеліне баратын да,
одан әрі Нань-Шаннің солтүстік схтсмдерімен жүріп отырып, Үлы Қытай
қамалының батыс шстінсн, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан
сара жол екіге айырылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан
айналып өтетін. Терістік жолы Хами, Түрфан, Бесбалык, Шихо көгал аймақтары
арқылы Іле алқабына жететш; ортадагы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға, сосын
Бедел асуы арқылы Ыссық келдін, оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, Хотан,
Яркенд, Бак-трияларды басып етіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай
шырқап кететін; бүл Оңтүстік жолы деп аталатын. Ал, Солтүстік жолы
Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бүқар, Мерв арқылы Хамаданға,
Сирияға баратын.
XI—XII ғг. Қытайдан шығып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа
қарай өтетін жол борінен де жанданып кетсді. Жолдың бүлай ауытқуын бірнеше
себептермсн түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін
сауда жолдарьш бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден,
Ферғана арқылы жүретін жол VII г. ішкі қырқыс салдарынан қауып-ты болып
қалған еді, үшіншіден, аса бай түрік қагандары мен олар-дың айналасындағы
кісілер, теңіздің аргы бетінен келген тауарлар-ды аса көп түтынатындар
қатарынан саналатын.
VII—XIV ғғ. елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жо-лымен жүретін.
Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырган, оның бір учаскелері айрықша
маңыз алып, керкейіп жатса, екінші бір учаскелері жабылып, ондағы қалалар
мен сауда бскеттері қаңырап бос қалған. Мәселен, VI—VIII ғг. негізгі күре
жол Сирия
— Иран — Орта Азия — Оңтүстік Қазақстан — Талас алқабьг — Шу алқабы — Ыссық
көл шүңқыры — Шығыс Түркістан болган. Осы-нау жолдың бір тармағы, дәлірек
айтсак, тағы бір багыты Византи-ядан шығып, Дербент арқылы Каспий еңірі
даласына — Маңғыстау
— Арал еңірінен өтіп, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. Бү жол Саса-нилар
Иранына қарсы, Батыс түрік қаганаты мен Византия ара-сында сауда-елшілік
одағы жасалған кезде, Иранды айналып өтетін болған. IX—XII ғғ. жолдың бүл
желісі, Орта Азия мен Таяу шығыс арқылы Кіші Азия мен Сирияға, Мысыр мен
Византияға баратын жолға қарағанда, едәуір аз пайдаланылған, ал XIII—XIV
ғг. қайта-дан жанданады. Қүрлықтағы саяси хал-ақуал елшілср мен
саудагерлердің және басқа да саяхат-серуенде жүрген кісілердің қай жолды
таңдап алатынын аньгқтап отырған.
Сақтар, үйсіндер мен қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, тірлік кешіп жатқан
доуірде, б. з. дейінгі II ғ. және б. з. І-мыңжылдығында, Жібск жолы
қарақүрым жолшыдан тыныс ала алмай жатқан кездері, Қазакстанға рим ойнегі
мен теңгелері, қытай жібегі, айна-сы мен лактелген ыдыс-аяқтары, еуропалык
фибул-қапсырмалар, Сасанилер Иранынан асыл тастар жеткізіліп түрған. Осынау
кезендс Шу мсн Талас, Сырдария алқаптарында қала орталықтары бой түзеп,
қүрыла бастайды, соның алдында ғана бүл аймақтарда ай-наласы мүнаралы
бскініс-камалдармен қоршалған егіншілік қоныс-тар пайда болған еді.
VI ғ. екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан, Коре-ядан
Каратеңізге дейін созылып жатқан орасан зор көшпелі импе-рия Турік
қаганатының қүрамына снеді. VI ғ. соңғы кезіндс Жібек жолының Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстанды қамтитын учаскесі өзгеше'жанданып, осы аймақтың
қалалық мәдениетін өркендетуге
82
көп кемегін тигізеді. Жетісуда ол бірқатар қалалық орталықтардың тууына
әсер етсе, Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың тез керкеюіне себепші
болады. Орта Азия арқылы Оңтүстік Казақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы
XIV ғ. дейін, қашан ішкі қырқыстар мен согыстар қала мэдениетін аздырып-
тоздырғанға дейін, Қытайға баратын теңіз жолы игеріліп, бүрынғы көне жол-
дың жүлдызы сөнгенге дейін жүмыс істейді.

Үлы Жібек жолының бағыттары мен тармақтары.
Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы
учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Түрбат асуы арқылы Исфиджабқа, Сайрам
(Сарьямга) келеді.іЕжелгі қаланың аты осы күнге дейін сақталган. Шымкент
түбіндёгі бір қыстақ тап осылай аталады, оның дол кіндік түсында Жібек
жолындағы бір кездегі ең ірі орталықтардың бірі болған орта ғасырлық қала
жүртының қалдығы сақталған. Исфиджабтан қүлдарды, бөз мата-ларды, қару-
жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді окетіп жатқан.
Испиджабтан шыққан керуендер шыгысқа қарай бет алып, Ша-раб және Будухкент
қалалары арқылы Таразға барады екен.
Казақстанның аса ірі қалаларының бірі Тараз VI ғ. бүрыи белгілі болған. 568
ж. түрік қағаны Дизабүл Византия императоры Юсти-нианның стратег Земарх
бастап келген елщілігін тап осы қалада қабылдаған. Бастаухаттар оны
кепестер қаласы деп атаған. Мүның үстіне ол түргештердің, содан кейін
қарлықтар мен қарахандардың тарихи орталығы болган.
Таразбен қатар Жамухат деғен шаһар түрған, ол да VI ғ. хатқа түскен.
Жамухаттың жодігерліктері Талас алқабьғнда, Жамбылға таяу жерде, Талас
езенінің бойындагы Михайловка селосына қара-ма-қарсы бетте жатыр, оның
үйінділерін кәзір Қостөбе деп атайды.
Алқаптың жазық жағында Атлах қаласы бар, 751 ж. оның түбінде осы араны
ықпалында үстау үшін арабтар қытай әскерімен шайқасқан болатын. Тараздан
таяқ тастам жерде, Талас бойымен томен, теріскейге қарай кстетін сауда жолы
үстінде Адақкет пен Дех Нуджикес қаласы түратын. Талас алқабының таулы
бөлегінде сол сияқты Шелжі, Сүс, Күл және Текабкет деген қалалар болған.
Олар күміс кендеріне жуық жерден қоныс тепкенді.
Керуендер Талас алқабына Ферғана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш
асуьі жоне Талас Алатауындағы Қарабура асуы арқылы да өтіп келетін. Жолдың
осы бөлегі Жібек жолынын. Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын
біріктіретің^
Тараздан шыққан жол шығысқа, Күлан қаласына қарай асатын сді. Тараз бүн
Қүлан аралығындағы территория қарлуктерге жата-тын. Күланға бара жатқанда
жол Касрибас, Күлшөп, Жолшөп сияқты қалалардан өтетін. Күланнан орірек
шығыста бір-бірінен төрт фарсақтай жерде Меркі мен Аспара қалалары барды.
Сосын сауда керуендсрі Нүзкент, Харраджуан, Жол қалаларына согып өтетін.
Жолдан кейін ол Сарығ, түрік қағанының қыстагына, Кырмырауга баратын.
Кырмыраудан жол салдырып отырып, Жетісудың ең ірі қалала-рының бірі —
Науакентке (Кытаііша Синчэн) апаратын. Бүл екі
атау да Жаңа қала деп аударылады. Науакент түрік қағандарының сарайы жөне
соғдылардың қаласы болған.
Жол Науакенттен шыққасын Пенджикент (Бунджикет) арқылы Жетісудын, аса үлкен
қаласы, Батыс Түріктерінің астанасы (кейін түргештер, қарлықтар астанасы)
Суябқа келеді. Бү қала туралы қытай, араб саяхатшылары X ғ. дейін жазып
келген. Соңынан аста-на рөлі Баласағүнға кешеді, тегі оның ертеректегі аты
Беклиг неме-се Семекна болса керек. Баласағүн қарахандардың, сосын
қарақытайлардын, астанасы ретінде белгілі, оны кейін XIII ғ. бас ксзінде
қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта салынады, бірақ XIV ғ. тағы да
ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бү қалалардын, түрған жері кәзіргі
Тоқмақ қаласына жақын жерде жоне орта гасыр-дың көпке белгілі скі
ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қалажүртына сәйкес келеді.
Суяб қаласынан керуен жолдың не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен жүріп,
Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер Жогаргы
Барысхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстіқ тармагында
шагын керусн сарай-лар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін жетпсген.
Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да, не осы
асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Кашғар мен Ақсудан барып шығады.
Ал керуен жолы Ыссық кел қазан шүңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара
жайлауына барып, темендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын
бойлап отырып, Үсек, пен Хорғос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады,
ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Түрфан
көгал аймақтарын басып, Дунхуан мен Қытайга жететін болған.
X—XII гғ. Жібек жолының бір тармағы күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс
жагынан кектей етіп, солтүстік шығысқа қарай кетеді екен. Бүл тармақ
Науакенттен басталып, Бунджикен және Қастек асуы арқылы жүріп, Іле
Алатауының теріскей жоталарына әкелген Әлгі асуға тағы бір жол
Баласағүннан келетін болған. Бүл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.