Фердоуси Шахнамасындағы мифтік ұғым

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе.
Негізгі бөлім.

а) Фердоуси «Шахнамасындағы» мифтік ұғым.

б) Шахнаманың негізгі қаһармандары.

в) Кероглы эпосының нұсқалары.

Қорытынды.

КІРІСПЕ

Данная книга состоит из двух разделов рассматривающих контактно-генетические связи.

Первый раздел Ирано-язычный эпос состоит из двух глав. В первой главе рассматриваются мифы мифологические истории народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана.

Во второй главе - исследуется этические памятники. Весь первый раздел охватывает материалы того времени, когда племена населявшие территорию рассматриваемого региона, имели между собой генетическую общность и единую культуру а следовательно, и неделимое культурное наследие.

Второй раздел Тюрко-язычный эпос также распадается на две главы: Первая глава посвящена анализу азербайджанского эпоса «Кероглы» в сопоставлении с туркменскими «Героглы».

Вторая глава посвящена исследованию многонационального эпоса об Ашик-Гарибе. Цель этого раздела - выявить межэтнические связи на анализе наиболее популярных памятников сложных у разных народов, почти одинаковых историко-культурных и социально-экономических условиях.

Фердоусидің *Шахнамасы* Иран аңыздарының негізінде құрылған этикалық туынды. Донинидің қаза болуына байланысты Донини бастаған бұл туынды Фердоуси өз мойнына алады да, жиырма шақты жылда жазып шығады. Фердоуси бұл туындыны сол кездегі Соманиттердің патшасы Махмуд сұлтанға арнайды. Шахнаманың сақталған көлемі 60 мың бәйіт, яғни 120 мың жол өлең, былайша айтқанда 20 *Евгений Онегин*. Эпосқа негізгі мазмұн болған Иран елінің арабтар жеңіп алғанға дейінгі тарихи өмірі. Кітаптің 50 шақты тарауында 50 түрлі патшаның патшалық дәуірі баяндалады. Сол себепті де эпостың аты *Шахнама* деп қойылған. *Шахнама* парсы сөзі қазақша патшалар туралы кітап деген мағынаны білдіреді. Кітаптың армандағы өмірі баяндайтын тараулары шеріеге құралады да, соңғы тараулары тарихи деректерге құралады.

*Шахнама* Рүстем, Исфандияр, Сияфум, Гив, Гударз, Иредж, Тус, Зал, Сухрап сиқырлы батырларды жырлаған дастандардың жүйелі жиынтығы деуге болады. Әль - Фарадун, Кейхарау, Искандар, Бахрам Гур, Хосрод Ануширван, Хосрод Парвиз және т. б. сол сықылды патшалар туралы баяндаулар эпосты эпизод түрінде беріледі. Иранның ескі мифологиясына сүйенген Фердоуси поэманың басында Коюмарстың патшалығынан сөз қозғайды. Сол мифтік ұғым бойынша Коюморс бірінші адам, Иранның бірінші патшасы. Оның Сиямон деген сүйікті ұлы болады. Әкесімен баласы жұрт егіншілікті әлі білмейтін, аң терісін киіп, тау - тасты мекен етіп жүрген көне заманда көп уақыт тұрақты патшалық құрып тұрса, мұны дию - перілердің басшысы Ахриманның бұзық баласы Қара дию күндеп, көре алмай, патшалыққа бүлік салмақ болады. Мұны білген Сиямон Қара диюға қарсы соғыс ашып майданда қаза табады. Сиямонның баласы Хушанг әкесінің кегін қайтарып, Қара диюді өлтіреді де, өзі таққа отырады. Бұл тұста жұрт егін салуды, мал асырауды үйренеді. Хушонгтың баласы Тахмурас таққа отырып диюларды бағындырып алған кезде жұрт жіп иіру, тоқу өнерін, ит жүгіртіп, құс салу кәсібін үйренеді. Жеңілген диюлар жұртқа жазу, оқу жұмысын да үйретеді. Ал бұдан кейінгі Жәмшид патшаның тұсында жұрт жіктерге бөлініп, әр түрлі кәсіп адамдары пацда болады, кірпіш үйлер салады, кемелер жүргізіп, кенелген дәуір орнайды. Бірақ кейін Жәмшид бұл дәуірін көтере алмай менменшіа кетеді де наразылық көбейіп, ақыры араб елінен диюлармен байланысты Зуххаң деген айдаһар патша келіп, билеп-төстеп тұрады. Оның иығындағы екі айдаһарға күнде екі жасты құрбан етуге керек болады. Бірақ жамандықпен ешқашан ұзаққа бармайды. Ал жақсылық қайткенде жеңіп шығу керек, солай болады да қалған жалғыз баласы патшаның айдаһарына жем болуға тиіс. Кава деген ұста халық көтерілісін бастап Зухахтың көзін жойғаннан кейін таққа Жәмшиттің ұрпағы Фаридун отырады. Ол бес жүз жыл патша болады. Фаридунның Тур, Сәлім, Иредж деген үш ұлы болады. Патшалықты бөлгенде кіші баласы Иреджге Иран тиеді де, оны көре алмаған екі ағасы оны алдап өлтіреді. Иредждің кегін оның қызынан туылған немересі Манучихр қайтарады да, ол жүз жийырма жыл тақта отырады. Эпопеяның негізігі қаһармандары Монучихр патшалық еткен дәуірден басталады. Ол былай - Манучихрдің әскеріндегі бас батыр Самнан көпке дейін бала болмай жүріп, ақыры Зал деген ақ шашты ұл туады. Мұндай бала туғанына Зал намыстанып тауға апарып тастайды. Баланы Самұрқ құс әкетіп ұясында өсіреді. Сам кейін батыр болып өскен баласымен табысып Зұхахтың ұрпағы Михробтың қызы Рудабаға үйлендіреді де бұларда атақты Рүстем туады. Поэманың негізгі арнасын құратын Сам, Зал, Рүстем есімімен байланысты қилы-*қилы оқиғалармен құбылыстар Сасонид батырларының толып жатқан жорықтары, ең ақыры Рүстемнің Ифандиярдың өлтіруімен, кейін өз інісінің қолынан құлап өлуімен тынса, одан кейінгі жыр Сасонидтер династиясының тарихи оқиғаларын, Санидтердің соңғы патшасы Иездигерд үшіншінің жеңіліп, арабтардың Иранды басып алуымен аяқталады. Гуштоп деген патша жас кезінде қайратты жауынгер болады, талай жорықтарда қаһармандығымен даңқы шығады, бірақ Мансобқарлық ниеті басым болып, тақ үшін әкесімен жан жолдасын Румға кетеді, кейін таққа отырған кезде, сол тақтан айырылған баласы Исфандиярды көріне өлімге айдайды. Осындай фаактілер ақынның патшалараға жасаған зілді ескертуі еді. Мәселен ақын Кей-Хосрауды үлгілі патша осындай болсын дегізетін қасиеттерге бөлейді. Ол баяғы қайып атасы Афрасиябтың алдап өлтірген адал, жас жігіт Зиявуштың баласы шешесімен бірге жат елде өскен жерінен оны Иранға дана Гударз әкеледі. Келген соң атасы Кей-Кавустың ризашылығымен Кей-Хосрау таққа отырады. Жас патша елді әділ басқарып атасының өрескелдігін түзейді. Ел жұртын аралап, жетім-жесірлерге көмектеседі. Кей-Хосрау бір мінезден аумайтын, бір бағыттан таймайтын, сабырлы ұстамды патша болады. Алып күш, ақыл, ой, адалдықпен адамгершілікпен, даналық және жүректілік бәрі батырдан табылады. Бұл ретте данышпан ақынның сүйсініп жырлаған образы Рүстем батырдың образы. Рүстем Шахнаманың көп тарауына өзек болған негізгі қаһарман Мұхит тәрізді ұшаң теңіз *Шахнама* Иран тарихының үш дәуірін қамтиды. Біріншісі мифтік аңыздарға құрылған, екіншісі героикалық эпосқа, үшіншісі тарихи-хроникаға құрылған десек, осылардың ішіндегі ең ұлы дәуірі екіншісі. Бұл дәуірді Систан облысынан шыққан батырлардың дәуірі деп атайды. Рүстем және оның атасы Сам, әкесі Зал осы дәуірдің батырлары Федаусидің ең жақсы патша деп үлгі өнеге тұтқаны Рүстем. Рүстем қара күштің иесі ғана емес, ол ізгі жанды адам, ақ көңіл ақылды адам, елін-жерін, отанын сүйетін ер көңіл батыр. Рүстемнің баласы Сухроб Иранның ежелгі жауы Тұран елінің көрнекті батыры. Ол Тұран патшасының қызы Тахминадан туған бейбітшілік кезінде Рүстем Тұранға аң аулап келген жолы Тахминамен табысып, іште қалған бала. Олда әкесі сықылды ақылды, адал батыр болып өседі де, шешесінен әкесінің Рүстем екенін біледі. Иран мен Тұранның соғысы басталарда Сухраб әкесін қанша іздесе де таба алмайды. Ақыры өз әкесі Рүстемнің қолынан қаза табады. Фердоусидің сүйсіне суреттеген батыры Гударз. Оны елі, жұрты шексіз сыйлайды. Оның екі баласы Гив пен Бахрам әкесі сықылды ер-жүрек батыр, отаншыл патриот. Гивтің баласы Бижанның образы романтикалық жүріс тұрыстарм ен айрықша көзге түскен. Ол сүйген қызы Манижа үшін қатерлі жауға шабады. Оның мықтылығында күмән жоқ, Тұранның Аржанын жеңеді. Бірақ, оның үлкен міні бар. Ақылы аз мақтаншақ, қыңыр, ашуланшақ. Иран патшаларының ішінде сұлулығымен көзге түскен Сиявуш образы Фердоуси бұл образды халық аңызынан алып енгізген. Сиявуш Кей-Кавус патшаның баласы Тұран әскерін соғыста жеңіп жеңілген елмен бітім жасауға уәде берген әкесі оның уәдесін бұзып, абыройын төгеді. Қорлыққа шыдай алмаған бала Тұран тағына шығып кетеді. Соңында Сиявуш жат елде жаладан өледі. *Шахнама* өзінің іс-әрекеттерімен ала бөтен суреттелген батыр Бахрам Чубин. Мұның прототипі тарихта болған Ормузд 4 патшаның әскер басшысы Фердоуси бұл батырды алғашында ақылды, құдіретті батыр ретінде бейнелей келе патшадан қиянат көріп өзгерген кек аламын деп көзіне қан толған ызалы адам ретінде суреттейді.

Ал Тұран жағының батырларын Фердоуси даралап көрсете бермейді. Соның ішінде Перон батырға айырықша назары түседі. Иран патшасының мұрагері Сиявушқа ол өз қызын беріп қиындық туған кезеңдерде көмектеседі. Сондай - ақ Сиявуштың баласы Кей-Хосрауды тәрбиелеп патшаның қаһарынан айлламен алып қалған. Е. Э. Бертельс 1935 жылы шыққан Абул-Касим Фердоуси и его творчество деген кітабында *Шахнама* поэмасының Европа еліне қашан, қалай табылғанын айта келіп. Орта Азия еліне ықпалын мықты болғанын көрсетеді. Шығыс әдебиетіне қанық Тұрмағанбет Ізтілеуов 100-120 мың жыл эпосты жолма-жол аударуды мақсат етпей, 40. 000 жол өлеңмен *Шахнаманың* парсы, түрік, араб тіліндегі версияларын сомдайды. Тұрмағанбеттің еңбегі туралы М. Әуезов былай деген: ол арғы-бергі қикалардың бәрінен құралып қазақ халқы арасында ертегіше тарап кеткен батыр жорықтарының жиынтық жыры. Көп тілдерде *Шахнама*, проза түрінде әңгімеленеді. Ал Тұрмағанбет өлеңдетіп отырады мысалы: Шахнаманың орыс тіліндегі академиялық аудармасынан үзіндісін алып, сол үзіндінің Тұрмағанбет қазақша қалай шыққанын салыстырып көрейік, орысшасы вдруг видит он - плачет младенец грудной, земля океан, излучающий зной, слетел с облаков, он мгновенно дитя, схватил и понес, точно ветер летя на самый высокий из горных зубцов. Вознеся туда, где растил он птенцов. Қазақшасы Самрұқ келіп бір күн сол жерге ұшып, балаға осы жатқан көзі түсіп, әкесін-деп ұядағы балаларын. Бүріп алып тырнағымен кеттіп қысып апарып балапанға берді мұны, аңдардай үстіне бар шыққан жүні, таңырқап тұрпатына тыңдадушы еді, ыңырсып анда-санда шықса үні.

Тұрмағанбет еңбегі өз кезінің міндетін жақсы орындағаны рас. Бірақ Фердоусидің ұлы туындысы қазақ тіліне тура мағынасында толық аудару әлі де алда тұрған үлкен міндет.

Эпос «Кероглы по своей распространенности не имеет аналогов. Сказание о легендарном Кероглы писменно- зафиксировано у тринадцати народов различной этнической принадлежности: азербайджанцев, армян, грузин, курдов, турок, туркмен, узбеков, казахов и др. Однако основной сюжет сложился, по видимому в Азербайджане. Герой всех основных версии эпоса, посвященного Кероглы, по происхождению. Это исторически объяснимо. Связь героических сказании туркмен - огузов, Азербайджана с ранее их родиной ощущаются буквально в каждом эпизоде и мотиве эпоса и объясняются, что Огузы, туркмены переселившихся на запад в частности в Азербайджана продолжали общаться со Средней Азии, где осталось не малое число соплеменников н/р. Героические сказание туркмен героглы или недавно обнаруженные версии кероглы условно названные нами Тбилисское рукопись которую мы подробно анализируем в настоящей книге. Азербайджанский эпос, а через него и другие западные версии сказании о народном мстителе кероглы сохранили более достоверно историческую основу по сравнению с восточными версиями. Основной герой сохранил главную функцию мстителя действие совершаемые ими отличается от исторических событии, связанных с народными движениями в среднем веке, лишь в деталях и в следствии эпической гиперболизации. Иную картину представляют восточные версии эпоса узбекская, казахская и особенности таджикская в этих версиях исторический сюжет изменен в корне в соответствии с реальной действительностью каждого из перечисленных народов. Туркменский кероглы в отличии от азербайджанского кероглы содержит много архоических элементов связанных с родоплеменным строем. Туркмены являлись кочевниками, обитали в степях и их жилищами были палатки. Арханчна была и система правления туркменским обществом выборы хона, беков решения дел рода или племени происходили на сходках. На сходке Кероглы был избран в версиях представлена войско героя. В Азербайджанском версии эпоса дружина героя напоминает военную организацию сильного феодального государства. Герой сам по собственной инициативе тщательно подбирает себе соратников людей, отважных и смелых, создает регулярное войско. Во главе каждого отряда он ставит наиболее испытанных воинов.

Основной мотив туркменского эпоса, как и азербайджанского месть. Однако в Кероглы герой мстит не только за ослепленного отца, но из за поруганную честь семьи, за убитого дядю, за свое племя, которое пострадало от арабрейхона. Социальный мотив мести в Туркменском эпосе более релефен, чем в азербайджанском, тем более туркменском, где внимание акцентируется главным образом наличной обиде героя. В азербайджанском эпосе например, основной костяк соратников героя составляют беглецы обреки в туркменском полуфеодальное дружина: Кероглы принимает ханство и вокруг него собираются распавшаяся после смерти вождя дружина его отца в отличии от кероглы западных версии туркменский герой отличается скромностью. Он никогда не стремится к внешнему эффекту, у него нет ни похвальства, ни удальства. Все что он делает выглядит совершено естественно и в тоже время чрезвычайно выразительно. Скромность героя привлекает внимание и в его отношениях с соратниками. Он говорит с ними спокойно с уважением, не в тоне приказания а скорее в тоне просьбы друга. Прежде чем взяться за