Топырақ үлгілерін алу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
КЕАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 631.445.56.452.8 (574.53) Қолтаңба құқығында
Агробиология факультеті
ЕРКІН АҚБОТА НҰРЛАНҚЫЗЫ
Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу және олардың құнарлылығын арттыру
7М08102 - Топырақтану және агрохимия білім беру бағдарламасы бойынша
ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алуға ұсынылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі
PhD, қауымдастырылған профессор Наушабаев А.Х.
Рецензент
Ө.О.Оспанов атындағы Қазақтың Топырақтану және агрохимия ҒЗИ-ның ғылыми хатшысы, PhD доктор
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР,БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.
Табиғи топырақ түзуші факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2.1
Климат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Жер бедері және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Беттік және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5
Топырақ жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Зерттеу жүргізудің мақсаты мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1
Егістік жердің топырағына агрохимиялық зерттеу жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2
Агрохимиялық картограмма жасау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1
Зерттеу өңіріндегі шалғынды сұр топырақтың қалыптасуы, кескін құрылысы, құрамы және қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
4.2
Егістік жердегі шалғынды сұр топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3
Топырақ құрамындағы химиялық элементтерді мөлшерлеріне байланысты топтарға бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4
Суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынған:
МемСТ 2.105 - 95 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар
МемСТ 2.11 - 68 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Ережелерді бақылау.
МемСТ 6.38 - 90 Құжаттамаларды бірыңғайлау жүйесі. Құжаттамаларды ұйымдастырушы-бөлу жүйесі. Құжаттарды рәсімдеу талаптары
МемСТ 7.32 - 2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есеп. Құрылымы және ресімдеу ережелері
МемСТ 7.1 - 2003 Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптар мен құрастыру ережелері
МемСТ 27593 - 88 Топырақтар. Терминдер және анықтаулар
МемСТ 28168 - 89 Топырақтар. Топырақ үлгілерін алу
МемСТ 26205-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Мачигин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26204-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Чириков әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26423-85. Топырақ құрамындағы тұзды сүзіндіні дайындау және оны рН ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26213-91. Топырақ құрамындағы органикалық заттарды Тюрин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
Топырақ құрамындағы сілтілі ыдырайтын азотты Корнфилд әдісі бойынша анықтау (ЦИНАО нұсқасы) - Агрохимия бойынша практикум, ред. Минеева В.Г. ММУ, 2001ж.
МемСТ 26490-85. Топырақ құрамындағы жылжымалы күкіртті ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
АНЫҚТАМАЛАР,БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамалар, белгілер және қысқартулар қолданылған.
Топырақ - тірі және өлі организмдер мен табиғи сулардың тау жыныстарының беткі қабатына, әр климат пен жер бедері жағдайында, тигізетін әсерлері нәтижесінде түзілген, дербес тарихи жаратылысы, органикалық-минералдық дене.
Мониторинг - биологиялық сипатты объектілер (денелер, мысалы топырақ) мен құбылыстарды барлау; Мысалы: антропотекті (адам) әсерінен өзгерген табиғи орта күйін техникалық құралдармен байқау және оның болашағын болжау жұмыстарды қамтиды.
Гумус - өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азық-түлігі ыдырауы нәтижесінде топырақта түзілетін жоғары молекулалық азотты органикалық зат - қарашірінді.
Топырақ үлгілері - топырақ кескінінің әрбір генетикалық қабаттарынан немесе оның ортаңғы бөлігінен зертханалық талдауға алынған топырақ үгіндісі.
Топырақ қимасы - жер бетінен тереңдеген сайынкезек-кезек орналасқан генетикалық қабаттар жиынтығы.
Топырақтың су сүзіндісінің иондық құрамы - топырақтың қатты фазасынан дистилденген сумен ерітіндіге шығарылған иондар мөлшері.
Топырақтың гранулометриялық құрамы - топырақтағы механикалық элементтердің абсолютті құрғақ топырақ салмағына шағылған процентпен анықталатын салыстырмалы мөлшері.
Агрохимиялық картограмма - 1:10 000 масштабты топырақ картасын негізге ала отырып,топырақтағы қоректік заттардың түрінжәне мөлшерін көрсететін танаптыңкартасы.
Агроценоз - агрономиялық ценоз, белгілі территория егістігін құрайтын а.ш. дақылдарының жиынтығы; мағынасы тұрғысынан алғанда өсімдіктің өніп-өсу жағдайын және егістік жердің өнімділігін (немесе топырақта органикалық заттың түзілуін, құнарлылығын) талдау.
Топырақты талдау - топырақтың құрамы мен қасиеттерін, ондағы органикалық, минералдық заттар мөлшерін, физикалық, химиялық әдістермен анықтау.
Азот, фосфор және калий тыңайтқыштары - өсімдіктердің азотпен, фосформен және калиймен қоректенуіне қажетті құрамында аталған элементтер қоры бар органикалық және минералдық заттар.
Гидролизденетін азот - топырақты немесе гуминды заттарды 25% H2SO4 немесе 6н HCl-мен өңдегенде, автоклавта қыздырғанда ерітіндіге өтетін азот қосылыстары.
Грунт сулары - құрғақ жердің жоғарғы қабатында су өткізбейтін шөгінді жыныстар үстінде шоғырланған сулар. Деңгейі жауын-шашын мөлшеріне қарай жыл бойы өзгеріп отырады, ылдиға қарай қозғалады.
Дефляция - желдің топырақ пен борпылдақ тау жыныстары түйірлерін үрлеп шығу процессі. Нәтижесінде топырақ өзінің гумус қабатынан айырылып, құнарлылығы төмендейді.
Топырақтардың сортаңдануы - негізінен шөл және шөлейт аймақтарда топырақтарда суға еритін минералдық тұздардың жиналу процесі.
Топырақтардың морфо-генетикалық белгілері - топырақтардың кескін құрылысында генетикалық қабаттардың түсі, ылғалдылығы, нығыздалуы, түйіртпектілігі, гранулометриялық құрамы, кірмелері, жаңа жарандылары.
Ақкөздер - топырақта өтіп жататын әртүрлі химиялық, алмасты құбылыстарда жаралып, көбінесе саңырауқұлақтар шырмауығы (шілтері), борпылдақ шоғырлар және ақ дақ тәрізді топырақ қабатының бетіндегі карбонат тұздар көрінісі.
Топырақтарды жақсарту - әртүрлі әдістермен топырақтың қасиеттерінжақсарту арқылы олардыңқұнарлылығын арттыру.
ҚРСТ - Қазақстан Республикасының стандарттары
C:N - көміртегі мен азоттың қатынасы
Ажыр - А жыртылыс қабаты
ССШ - солтүстік және солтүстік-шығыс бағыттар
℃ - ауа температурасын өлшейтін шама,градус цельсия
мб - атмосфералық қысымды өлшейтін шама,миллибар
мсек - желдің жылдамдығын өлшейтін шама,метр секунд
РЕФЕРАТ
ТОПЫРАҚ, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, ТЫҢАЙТҚЫШ, ҚҰНАРЛЫЛЫҚ, КАРТОГРАММА, ТОПТАСТЫРУ, АГРОЦЕНОЗ
Магистрлік диссертация 79 беттен, 19 кестеден, 22 суреттен, 55 қолданылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Зерттеу обьектілері - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтеріне агрохимиялық мониторинг жүргізу және олардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Зерттеу әдістері - теориялық зерттеу әдістері (анализ және синтез), жаратылыстану ғылымдарының эмпирикалық әдістері (бақылау, сипаттау, өлшеу) аналитикалық және графо-аналитикалық әдістер.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.Жоғарыда аталған ауылдық округтың суармалы топырақтарында жыл сайын ауылшаруашылық жұмыстардың барлық түрлері дерлік жүргізіледі. Бірақта мәдени өсімдіктермен қоректік элементтер шығымы қажетті мөлшерде тыңайтқыштардың берілуімен толықтырылмайды. Сол себепті шалғынды сұр топырақтарды және тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, сонымен қатар зерттелінген топырақтардың құнарлылығын арттыру үшін агрохимиялық мониторинг жүргізу қажет. Зерттеу нәтижелері бірінші кезекте ауылдық округте қызмет ететін шаруашылық субъектілері үшін қажет болады.
Зерттеу материалдары бойынша жарияланған мақала:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуЗерттеулер, нәтижелер.№1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыҚазақстанның жоғарғы мектебі. №3. 2020. С. 214-217.
РЕФЕРАТ
ПОЧВА, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, УДОБРЕНИЕ, ПЛОДОРОДИЕ, КАРТОГРАММА, ГРУППИРОВКА, АГРОЦЕНОЗ
Магистрская диссертация состоит из 79страниц,19таблиц,22рисунков, 55использованных источников.
Обьекты исследований - элементы плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области.
Цель исследований - проведение агрохимического мониторингаэлементов плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области и разработать приемы повышения их плодородия.
Методика исследований - методика теоретического исследования (анализ и синтез), эмпирический метод естественных наук (контроль, характеристика, измерение) и аналитические и графо-аналитические методы.
Для достижения цели выработаны следующие основные задачи:
- проведение рекогносцировочного обследования территории сельского округа и выбор типичных участков для проведения полевых исследований;
- закладка разреза на заранее выбранных участках и проведение описаний морфологических признаков генетических горизонтов лугово-сероземных почв, определение полного номенклатурного названия почв;
- проведение лабораторных анализов почв на содержание гумуса и макро- и микроэлементов;
- проведение группировки почв по обеспеченности тем или иными питательными элементами в зависимости от их содержания;
- составление картограмм обеспеченности макроэлементами лугово-сероземных почв изучаемых полей сельского округа;
- на основании полученных результатов разработка приемов повышения плодородия лугово-сероземных почв опытных участков, находящиеся в пределах сельского округа.
Теоретическая и практическая значимость работы.На орошаемых почвахвышеотмеченного сельского округа ежегодно проводяться практически все виды сельскохозяйственных работ. Но вынос элементов питания культурной растительностью не компенсируется внесением достаточного количества удобрений. Поэтому для эффективного использования лугово-сероземных почв и удобрений, а также повышения плодородия изучаемых почв необходимо проведение агрохимического мониторинга. Результаты исследований в первую очередь будут полезны для хозяйствующих субъектов, трудящихся в сельском округе.
Опубликованные работы по материалом исследований:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуИсследования, результаты.№1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыВысшая школа Казахстана. №3. 2020. С. 214-217.
ESSAY
SOIL, AGROCHEMISTRY, MONITORING, FERTILIZER, FERTILITY, CARTOGRAPHY, GROUPING, AGROCENOSIS
The master's thesis consists of 79pages, 19 tables, 22 figures, 55 sources used.
Objects of research - fertility elements of irrigated meadow-sierozem soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region.
The purpose of the research is to conduct agrochemical monitoring of fertility elements of irrigated meadow-gray-earth soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region and to develop methods for increasing their fertility.
Research methods - theoretical research methods (analysis and synthesis), the empirical method of the natural sciences (control, characterization, measurement) and analytical and graph-analytical methods.
To achieve the goal, the following main tasks have been developed:
- conducting reconnaissance survey of the territory of the rural district and the selection of typical sites for field research;
- laying a section on pre-selected sites and carrying out descriptions of the morphological characteristics of the genetic horizons of meadow sierozem soils, determining the full nomenclature name of soils;
- laboratory analysis of soils for the content of humus and macro- and microelements;
- grouping of soils according to the availability of certain nutrients depending on their content;
- compilation of cartograms of macroelement supply of meadow sierozem soils of the studied fields of the rural district;
- on the basis of the results obtained, the development of methods for increasing the fertility of meadow-sierozem soils of the experimental plots located within the rural district.
Theoretical and practical significance of the work. Almost all types of agricultural work are carried out annually on irrigated soils of the aforementioned rural district. But the removal of nutrients by cultural vegetation is not offset by the application of a sufficient amount of fertilizer. Therefore, for the effective use of meadow-sierozem soils and fertilizers, as well as increasing the fertility of the studied soils, it is necessary to conduct agrochemical monitoring. The research results will primarily be useful for business entities working in the rural district.
Published works on research material:
1. Erkin A.N., Naushabaev A.K., Seytkali N. Agrochemical monitoring of soils Koksu rural district Turkistan region Research, Results. No. 1 (85). 2020. pp. 294-300.
2. Erkin A.N., Naushabaev A.K. Meadow-sierozem soils of Koksu rural district Shardara area and their fertility Higher School of Kazakhstan. Number 3. 2020.pp. 214-217.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Түркістан облысында құрғақ климаттық жағдайда ауылшаруашылығы жүргізіліп жатқандығы белгілі. Онда жалпы ауылшаруашылығында пайдаланылатын жерлерден (10122,3 мың га) егістік жерлер ауданы 939,6 мың га құрайды. Оның 466,5 мың га суарылатын жерлер [1]. Бұл өңірде мақта және көкөніс дақылдары өсіріледі.Бірақта соңғы кезде мақта монодақылын өсіру және ғылымы негіздері сақталмаған мақта-жоңышқа ауыспалы егістіктерді, агротехникалық және мелиоративтік шараларды сақтамау, қажетті мөлшерде тыңайтқыштарды қолданбау салдарынан суармалы сұр топырақтардың құнарлылығы төмендеген [2].Органикалық, минералды тыңайтқыштарды пайдалану мөлшерінің төмендеуі салдарынантопырақ құнарлығының төмендеуі әлі де жалғасуда, сонымен қатар сортаң жерлерді кешенді түрде ғаныштау бойынша жүргізілетін жұмыстардың тоқтатылуы, топырақта болатын жер беті эрозиясының артуына алып келеді. Құрамында құнарлы заттары аз жер телімдері ауданының өсу жағдайы жалғасуда. Топыраққа үнемі органикалық және минералды тыңайтқыштарды қажетті деңгейінде қолданбау, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігіне кері әсерін тигізеді.
Топырақ құнарлығының төмендеуіне, жерді тиімді пайдалануға, техникалық дәнді дақылдарды өндіруге, эрозияға қарсы агротехникалық, агрохимиялық іс-шаралар, кешенді зерттеулер жүргізіледі. Аталған мәселелерді шешу үшінбірінші кезекте үнемі жаңартылған ақпарат қажет екендігі белгілі. Ауылшаруашылығына арналған жерлердің топырақ құнарлылығын бағалау үшін Қазақстан Республикасының жерлерінде ірі көлемді агрохимиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіліп келе жатыр. Мұндай жұмыстар тек қана топырақ процесстерінің бағыттарын және қарқындылығын анықтап қана қоймай, сонымен қатар дақылдардың қоректік элементтерге деген қажеттілігін есепке ала отырып, олардың өнімділігін және сапасынарттыруды қамтамасыз етеді және топырақ құнарлылығын арттыруға бағытталған шараларды жасауға мүмкіндік береді.Сонымен қатар алынған материалдар ғылыми- негізделген қажеттіліктерді анықтау және ауылшаруашылығы өндірісіне минералды тыңайтқыштарды бөлу үшін қажет.
Шардара ауданында таралған шалғынды сұр топырақтар егіншілікте қарқынды пайдаланылатындықтан, олардың құнарлылық ерекшеліктерін зерттеу қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Оның 51,2 мың га. топырақтары әртүрлі дәрежеде тұзданған [3]. Бүгінгі күні бұл өңірде де жер телімдерін тиімді пайдаланудың ең маңызды мәселесі топырақ құнарлылығын арттыру болып табылады.
Жаңалығы.
Зерттеу жұмыстары нәтижесінде Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу және олардың құнарлылығын арттырудың жолдары анықталады.
Зерттеудің мақсаты және негізгі міндеттері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу арқылы олардың құнарлылығын арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Түркістан облысының топырақ жамылғысына ең бірінші зерттеулер ХХ ғасырдың басында көшпелі басқармасының топырақтанушылары Неуструевпен, Глинкамен және Никольскиймен жүргізілген.
Неуструев С.С 1908жылдың жазында бұрынғы Сыр-дария облысының Шымкент уезінің топырақтарына маршрутты зерттеулер жүргізген. Ол қазіргі Түркістан облысының барлық орталық және шығыс бөліктерін зерттеген. Онымен сол территорияның бірінші топырақ картасы жасалды [4] Онда таудың шалғынды топырақтары, қара және қараға ұқсас топырақтар, қара - қоңыр және ашық қара - қоңыр топырақтар, сұр (құмайтты және кебірленгендерін есептегенде) және әртүрлі саздау топырақтар көрсетілген. Бірақта осы ғылымның ең үлкен жетістігі оның бірінші рет мұнда сұр топырақтарды ерекше тип ретінде сипаттаған (бұрын сұр топырақтар эолды - лөсті немесе атмосфералық шаңды топырақтар, тіпті геологиялық түзіліс ретінде қарастырылған). Неуструев бойынша сұр топырақтар негізінен лөстерде және басқа да бос жыныстарда көктемде өсетін, жазда қурайтын өзінше өсімдіктер астында дамиды. Осы уақыттан бастап Қазақстанның тәуелсіздік алғанына дейінгі уақыттарда көптеген әйгілі кеңестің топырақтанушылары қазіргі Түркістан облысының топырақтарына зерттеулер жүргізді. Сол зерттеулердің тарихына шолу, нақтырақ айтқанда олар 1960 жылдарға дейін арнайы әдебиеттерде жақсы келтірілген [5].
М.К.Вяткин (1960) Оңтүстік Қазақстан облысының ашық, калыпты және күңгірт сұр, тақырлы - сұр топырақтарды қысқаша сипаттаған [6].
Е.В.Лобова (1960) Кеңес мемлекеттері негізгі шөлді аудандарының, Бетпақдала және Қызылқұмның табиғи-тарихи жағдайларын жан-жақты сипаттаған. Шөлді аймақ топырақтарының негізгі генетикалық қасиеттерін анықтаған. Ол үш топырақ типін бөлген: шөлдің сұр-күрең, шайылған сұр-күрең және тақырлар [7]. Лобова шөлдің сұр-күрең топырақтар типін, одан солтүстікке карай орналаскан күрең топырақтардан және сұр топырақтардан ажыратқан.
Лобова (1965) өзінің біршама кейінгі жұмыстарында ертеде құрастырылған (1960) шөлді топырақтардың жіктелуін біршама жетілдірген [8]. Ол алдындағыдай үшеу емес 4 топырақ типін ажыратады: сұр-күрең шөлді (типшелері - қалыпты, аз карбонатты немесе шығыс-қазақстандық және аридті немесе орталық-азиялық), қарапайым шөлді, құмды шөлді, тақырлар (типшелері қалыпты, хакты және шөлденген). Топырақтүзуші жыныстардың және реликтті белгілеріне байланысты типтер мен типшелер тектерге және түршелерге бөлінеді.
А.Б.Курмангалиев (1961) әдебиеттердегі мәліметтер бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының негізгі топырақтарын қысқаша сипаттаған [9].
Ж.Сеитбеков (1961,1962,1963) бірқатар жұмыстарында Шымкент облысының ауылшаруашылық тәжірибе станция және Сайрам ауданы Ленин атындағы колхоздың суармалы сұр топырақтарының агрономиялық және агрохимиялық қасиеттерін сипаттайды[10-11].
Ассинг Н.А. (1962) Қаратау тау алды жазықтығының кәдімгі сұр топырақтарының топырақ-мелиоративтік жағдайларын зерттеген [12].
КСРО-ны топырақ-географиялық аудандастыру кітабында [13]. Шымкент облысының территориясында келесі топырақ өңірлері және аймақтары бөлінеді:1) Арал-Балқаш өңірінің шөлді аймақтарының сұр-күрең топырақтары (Бетпақдала, Мойынқұм, Шу және Сарысу аңғарлары); 2) Солтүстік-Тянь-Шань маңы өңірінің тауалды-шөлді-дала аймағының аз карбонатты сұр топырақтары (Қаратаудың арғы жағы және Қаратау маңы тау алды жазықтығының солтүстік бөлігі); 3)Солтүстік Тянь-Шань тау өңірі (Оңтүстік Қаратау жотасы және Талас Алатау); 4) Шөлді аймақтың Солтүстік-Тұран өңірінің сұр-күрең топырақтары (Қызылқұм, Шардара шөлі); 5) Батыс-Тянь-Шань маңы өңірінің тау алды-шөлді-дала аймағының сұр топырақтар (Батыс Тянь-Шань, Оңтүстік және Солтүстік Қаратау биік жоталарының тау алды жазықтықтары); 6) Батыс- Тянь-Шань тау өңірі. 1-3өңірлер суббореалды белдеуге (қоңыржай), ал 4-6 өңірлер субтропикалық қоңыржай жылы белдеуге жатқызылған.
А.З.Генусов, Б.В.Горбунов, А.Б.Курмангалиев, А.А.Соколов (1965) Орталық Азия және Қазақстан топырақ танушыларының халықаралық экспедициялары туралы ақпарат берген[14]. Соколов пен Курмангалиев Батыс Тянь-Шань тау алды жазықтықтарында сұр-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардың ерекше типін бөлудің қажет екендігі туралы сұрақ қойылған (ертеректе бөлінген ашық қара-қоңыр, күңгірт сұр топырақ және қоңыр карбонатты топырақтардың орнына). Бірінші топырақ сұр және қоңыр арасындағы аралық топырақ болса, екіншісі қара және қоңыр арасындағы аралық топырақ. Олар қоңыр топырақ типін типшелерге гумустылығы бойынша (күңгірт және ашық) және тектерге сілтісізденуі бойынша (сілтісізденген,қалыпты,карбонатты) .
Гиркина Л (1965) Ақсу-Жабағлы қорығының топырақтарын зерттеп, мұнда қоңыр және басқа да топырақтар бөлген [15].
Курмангалиев А.Б, Рустамбаева Г.А, Соколов А.А. (1965) Шымкент облысының физико- географиялық жағдайын және табиғи аймақтылығын сипаттап, облыс топырақтарының жүйелік тізімі құрастырылды (Соколов). Облыста кең таралған топырақтарды қысқаша сипаттап (Генетикалық тектерге дейін қосымша) олардың өсімдіктерге қажетті қоректік элементтермен (жалпы және гидролизденетін азот, жылжымалы фосфор және калий) қамтамасыз етілуі туралы мәліметтер келтірілген. Авторлар ауданның табиғат ерекшеліктерін сипаттай отырып Шымкент облысының жер қорына сандық - сапалық толық сипаттама берді [16].
Грабаров П.Г., Султанбаева У.М., Курмангалиева А.Б., Квитко Б.Я(1966) Шымкент облысының оңтүстік-шығыс аудандарының ең басты топырақтарының құрамындағы мыс, мырыш, кобальт, молибден және бордың мөлшері зерттелген. Олардың мөлшері біршама гумустелгеннен төмен гумустелген топырақтарға қарай төмендейді. Бұл микроэлементтердің глейленген қабаттарда біршама жинақталуы байқалады. Барлық дерлік зерттелген топырақтар кобальтпен және молибденмен, ал сұр топырақтар мыспен жеткіліксіз қамтамасыз етілген [17].
Соколов А.А, Курмангалиев А.Б (1968) Шымкент облысында таудың қоңыр және сұрқоңыр топырақтардың арасында әктастардың заманауи үгілу өнімдерінде қалыптасқан қызылдау-қоңыр,сонымен қатар осы аумақтың сұрқоңыр топырақтарын сипаттаған [18].
Курмангалиев А.Б., Рустамбаева Г.А., Соколов А.А (1969) Шымкент облысының сұр топырақтар аймағының кебірлерін сипаттаған [19]. Сырдария өзенінің сол жақ жағалауындағы көне аллювиалды жазықтық Шардара даласы деп аталады және өзеннің биік жайылма үсті террасасымен сипатталған. Онда сұр топырақты белдеуге жазықтықтың тек кішігірім шеткі оңтүстік бөлігі жатады. Авторлардың есептеуі бойынша Шымкент облысында сұр топырақты кебірлердің жалпы ауданы 193,4 мың га құрайды. Шалғынды сұр кебірлер орташа тереңдікте орналасқан ыза суларының әсері жағдайында қалыптасқан және оларды жақсарту сұр-шалғынды кебір топырақтарға қарағанда жеңіл деп қорытынды жасайды.
Түркістан облысының топырақ жамылғысын территорияның агроэкологиялық мүмкіндігін және ғылыми негізделген егіншілік жүйесін жасамай қолдану топырақ құнарлылығының айтарлықтай төмендеуіне, деградациясына әкелген. Зерттеу жүргізілген Шардара ауданының 51,2 мың га. топырақтары әртүрлі дәрежеде тұзданған. [3]. Оған қоса су және жел эрозиясы әсерінен топырақ құнарлылығы төмендеген.
Бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданында мақта өсіретін шаруашылықтардың территориясындағы күшті тұзданған топырақтарды 2006 - 2008 жылдар аралығында агротехникалық шаралардың тиімділігін анықтаған. Ең тиімді 35 см тереңдікке жырту, 60 см - ге тереңдікте соқа қайырмасымен қопсыту, 20 м сайын уақытша дрен аясында 7000 м³га сумен 2 рет шаятын суғару [20].
Түркістан облысы- мақта өсіретін жалғыз ғана өңір екендігі белгілі. Бірақта мақта монодақылын өсіру және ғылымы негізі сақталмаған мақта-жоңышқа ауыспалы егістіктерді сақтамау, агротехникалық және мелиоративтік шараларды сақтамау, қажетті мөлшерде тыңайтқыштарды қолданбауынан суармалы сұр топырақтардың құнарлылығы төмендеген [2]. Топырақта фосфор тыңайтқықшарын қолданудан жалпы фосфордың мөлшері артқан, ал жалпы калий өзгермеген деседе болады. Жылжымалы азот болса, азот тыңайтқыштарын берумен реттеледі. Топырақтардың сәл тұздануы мақтаның өнімділігін 20-30% -ға, күшті тұздануда 80-90%-ға төмендейді.
Е.В.Савкинамен Оңтүстік-Қазақстан обылысыныңтопырақ нематодтарына тың және мақта егістіктерінде 2006 жылдың көктемінде жүргізілген. Мақта танаптарында тұзданбаған, орташа-және күшті тұзданған учаскелер зерттелген. Сөйтіп жұмыстың авторымен табиғи биогеоценоздарда және агроценоздарда нематодтардың сандық және сапалық құрамының қалыптасу заңдылықтары анықталған. Тың және ертеде жыртылған сұр топырақтарда нематодтардың 15 туысқа жататын 16 тегі табылған. Ал мақта егістерінде 14 туыстың 15 тегі анықталған. Топырақтың тұздануы артқан сайын нематодтардың тығыздылығы төмендеген заңдылықтар байқалған [21].
Боровский В.М. (1978) Қазақстанның оңтүстік өңірін, нақтырақ айтқанда Арал теңізі ағысының бассейнін хлоридті-сульфатты тұздардың жинақталу өңіріне жатқызған. Арал теңізінің ағысының бассейні кең территорияны, яғни батыстағы Үстірттен шығыстағы Шу-Іле таулары мен Балқашмаңына дейін, солтүстікте Арал-Сібір суайрығынан ол алыс оңтүстікке Қазақстанның оңтүстік шекарасынан тыс созылып жатыр [22].
Қазақстанда жалпы құмды алқаптардың ауданы үлкен және шамамен 25млн. га құрайды [23]. К.Кубенкулов және басқалары (2014) Қызылқұмдағы шөлдің құмды топырақтарының морфо-генетикалық белгілерін және олардың оптикалық қасиеттерін зерттеген. Зертеу нәтижелері көрсеткендей Оңтүстік Қызылқұм мен Солтүстік Қызылқұм арасындағы айырмашылық тек өсімдік жамылғысынан ғана байқалған. Топырақтың гранулометриялық құрамы жер бедері ұқсас және біршама құрғақшылық атмосфералық жағдайда ұқсас өсімдіктер, бірақта Оңтүстік Қызылқұмда оның біршама ксероморфты түрлері қалыптасқан. Оңтүстік Қызылқұмның шөлді құмды топырақтары Солтүстікке қарағанда біршама ашық түсімен және кескіннің үстіңгі бөлігінің азырақ ылғалдануымен және бірдей суландыру тереңдігімен (~1м) ерекшеленген [24].
Сол авторлар [25] Қызылқұм алабының негізгі топырақ жамылғысы - шөлдің құмды топырағаның кескін құрылысы, онда қалыптасқан генетикалық қабаттардың морфологиялық белгілерімен гранулометриялық құрамы және далалық ылғалдылық жағдайлары зерттелген. Осыларға сүйене отырып алабтың топырақ жамылғысына жербеттік-ғарыштық мониторинг жүргізудің заманауи жолдары анықталған. Құмды шөлдің қазіргі қалыптасқан қырқалы-төбелі-ойықты бедерінің және олардағы топырақ жамылғысының тұрақтылығының ең басты себепкерлері- қияқтың 5-15см тереңдікте өте күшті жетілген тамырлармен құмды құрсаулап шымтәріздес қабаты қалыптасқан.
Қызылқұм республикада ең ірі құм алқабы болып табылады. Олар Сырдария мен Амударья өзендері арасында орналасқан. Қызылқұм шөлінің ауданы Қазақстан, Өзбекстан және жартылай Түркменістан территориясында 300 мың км2 құрайды. Оның территориясы негізінен жазықты және биіктігі орташа 300м-ге дейін (оңтүстік-шығыс бөлігі). Арасында бірқатар тұйықталған және оқшауланған ойыстар, Солтүстік және Орталық Қызылқұмда күшті бөлшектелген қалдықты көтеріңкі жерлері бар. Олар Тамдытау (922м), Бұқантау (764м), Кульджуктау (785м) және басқалары. Шөлдің ең оңтүстік бөлігі Сүндүклі құмдары деп аталады. Мұнда жалпы эолды жер бедері басым және ол шағылды тізбектермен және сирек үйінді құмдармен көрсетілген. Шөлдің құмды және жартылай балшықты материалдары Пра-Сырдарья тауларынан және Сырдариядан көптеген мың жылдар ішінде әкелінген. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде жер бедері негізінен қырқалы, ол басым бағыттардан соғатын желдердің әсерінен түзілген. Жел әсерінен өсімдігінен айырылған жалаңаштанған құмдар салыстырмалы кішігірім ауданды (аумақтың 5-10%-на дейін) алып жатыр. Олар құдықтардың айналасында және малдың күшті шоғырланған жерлерінде, мал бағатын жолдарда таралған [26].
Түркістан облысында көшпелі құмдарды тоқтату әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады. Оның ішінде ең қиын және үлкен еңбек шығындарын қажет ететін ол құмдарды механикалық қалқандарды орнату арқылы тоқтату. Оны әртүрлі заттардан жасайды, әсіресе кең орын алған желге қарсы қамыстан жасалған қалқандар [27].
Терехов В.И. (1978) Шымкент облысының мысалында табиғи азықтық жерлерді бағалаудың жолдарын көрсеткен. Ондай жерлерге сапалы бағалау жүргізу нәтижелері сол жерге мал басын дұрыс орналастыруға және мал шаруашылығын ары қарай дамытуға және жемшөп базасын жетілдіруге мүмкіндік береді [28].
Бұрынғы Оңтүстік-Қазақстан облысында 2017 жылдың 1 қараша ауылшаруашылық санаттағы жерлер құрылымында жалпы ауданынан (4131,0 мың га) жалпы ауылшаруашылық жерлер 4011,7 мың га, егістік жерлер 888,4 мың га, көпжылдық екпелер 29,7 мың га, жатып калған жерлер 111,5 мың га, шабындықтар 69,9 мың га және жайылымдар 2912,2 мың га алып жатыр[29].
Топырақ құнарлығының жағдайы туралы толық және объективті бағаны агрохимиялық қызмет бере алады. Себебі жарты ғасырдан артық уақытта агрохимиялық қызметпен Қазақстанның топырақ құнарлылығы жөнінде үлкен көлемде ақпарат жинақталған.
Егіншілікте қоректік заттар тепе-теңдігінің бұзылуы, өндірістің өнімін және оның сапасын төмендетіп қана қоймай, сонымен қатар агроландшафттардың төзімділігін төмендетеді. Осы процесстерді жүйелі бақылау, зерттеу, талдау және қажетті шараларды анықтау және қолдану мониторингтің негізін құрайды [30].
Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық жерлеріне агрохимиялық тексерулер 1965 жылы басталған. Осы кезде мемлекеттің егіншілігін химияландыру басталған болатын. Қазақстанда агрохимиялық мониторингтің екі түрі жүргізіледі: өндірістік (жаппай) және ғылыми. Өндірістік мониторингті барлық өндірістік аудандарда саны аз көрсеткіштермен, ал ғылыми саны біршама көп көрсеткіштер бойынша ғылыми зерттеу мекемелерінің және ауылшаруашылық тәжірибе станцияларының стационарлық тәжірибе мөлдектерінде жүргізіледі [31].
Бұрынғы Оңтүстік Қазақстанның Мақтарал ауданының суармалы ашық сұр топырақтары екінші рет тұзданған. Олардың гумус мөлшері өте төмен (0,62-0,73%), жеңіл гидролизденген азот төмен (28,3-32,5мгкг) жылжымалы фосфор жоғары (30,8-34,0мгкг), алмаспалы калий жоғары (320-375мгкг)жағдайында азот тыңайтқыштарын аммиакты және кальцийлі селитрасы және карбамид аммиакты қоспасы үстеп қоректендіру фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар фонында мақтадан 4,9-дан 5,5цга-ға дейін қосымша өнім алуды қамтамасыз еткен [32].
Мониторинг нəтижелері Оңтүстік Қазақстан бозтопырақтарының өңделген қабатындағы ауыр металдардың топырақтағы мөлшері шектеулі белгіленген концентрациясынан жоғары еместігін көрсетті. Суармалы аумақта белсенді ластану көздерінің болмауы себепті, топыраққа түсетін ауыр металдар көзі минералды тыңайтқыштар болуы мүмкін. Сондықтан, ауыл шаруашылық тауарларын өңдеушілер оларды жоспарланған егіске ғылыми негізделген шамамен, өңделетін дақылдардың қажеттілігіне жəне топырақты-мелиоративтік жағдайды ескере отырып, енгізу тиіс [33].
Оңтүстік Қазақстанда орналасқан Арыс-Түркістан алқабын суғару өткен ғасырдың 60-шы жылдарына жатады. Бұл территорияда 65-ші жылдан ендік дренаж және 70-шы жылдан тік дренаж салынып жатыр. Тұздану деңгейі 0,4% топырақтарды 2500-3000 м3га норма сумен шаю жыл сайын 2-ден 6тга-ға дейін тұздар шайылған. 30 жыл өткеннен соң тұздар құрамында өзгерістер болған. Әсіресе катиондар алмасу сыйымдылығында Са2+ мөлшері орташа 75-тен 57%-ға дейін төмендеген, ал Mg2+мөлшері 24-тен 42%-ға артқан. Шаюдан гипс жуылған, ал MgHCO3 тұзы түрінде КАС-да жинақталған [34].
Умбетаев И., Бигараев О (2005) арнайы мақта ауыспалы егістігінде минералдық тыңайтқыштарды қолданған. Тәжірибе нұсқалары 1-ші жылғы жоңышқа: 3-ші жылғы мақта, 2-ші жылғы: 4-ші жылғы мақта, 3-ші жылғы жоңышқа, 6 жыл мақта, тыңайтылған және тыңайтылмаған ескі жыртылыс. Ауыспалы егістікте жоңышқаны өсіру топырақтың агрофизикалық және агрохимиялық қасиеттерін жақсартады. Оңтүстік Қазақстанның сұр топырақтарда ауыспалы егістікте жоңышқаны өсіру мақстаның өнімділігін 21,5цга - ден 33,4цга-ға арттырған. Азотты 200-250кгга-ға дейін беру шикі мақтаның қосымша өнім 4,9-5,9цга, фосфордан 1,4цга, калийден 170-220кгга К2О дозаларда 2,1цга дейін төмен өнім алынған [35].
Алибекова Ш.Б. (1987) Қазақстанның оңтүстігінде фосфор тыңайтқыштарының аясында майбұршақ тұқымдарын нитрагинмен өңдеу түйнек бактерияларының түзілуін, тамыр жүйесінің және оның массасының дамуын, жапырақтарда хлорофилл мөлшерін және майбұршақтың өнімділігін 26,7-27,0 цга-ға арттырады (бақылауда 22,5цга). [36].
Коваленко Е.М. (1978) Шымкент облысындағы жеміс-жүзім шаруашылықтардағы топырақтардың агрохимиялық қасиеттерін зерттеген. [37]. Органикалық заттардың жинақталуы, топырақтағы жалпы қоректік элементтер мөлшері, жылжымалы элементтер арасында кері тәуелділік байқалады. Кәдімгі және ашық сұр топырақтарда жеңіл гидролизденетін азот сұр-қоңыр топырақтарға қарағанда 1,5 есе жоғары. Мұндай жағдай калийдің сіңімді түрлерінде де байқалады. Алмаспалы калийдің ең жоғары мөлшері топырақтың жоғарғы қабатында ашық сұр топырақтарда (440мгкг), ең аз - сұр қоңыр топырақтарда (250мгкг) шоғырланған.
Кан В.М. (2002) Оңтүстік Қазақстанның содалы-тұзданған топырақтардың құнарлылығын оңтайландырудың екі функционалды модель ұсынады.
Бірінші мелиорацияланған топырақтардың гумустық жағдайын оңтайландыру. Бірінші модель 3 мелиоративтік кезеңнен тұрады. I мелиоративтік - топырақтарды химиялық мелиорациялау; II - агромелиоративтік - органоминералдық қосылыстарды (ОМҚ) беру және терең сыдыра қопсыту; III - игеру-көпжылдық шөптерді өсіру (2 жылдық түйежоңышқа). Циклдың ұзақтығы - 3 жыл.
Екіншісі топырақтардың өнімділігін арттыру, минералдық қоректенуді оңтайландыру. Екінші модель мелиорацияланған топырақтардың минералдық қоректенуін оңтайландыруды көздейді. Мелиоративтік шаралардың NPK және микроэлементтердің (Cu, Zn, Mn, Co, Mo, B) жылжымалылығын және сіңімділігін активациялау [38].
Шөл және шөлейт облыстардың топырақтарын жіктеу және диагностикалау бойынша нұсқаулықта[39-41] жартылай гидроморфты топырақтарға сипаттама берілген. Онда біздің зерттеу нысанымыз болып табылатын шалғынды сұр топырақтарға тоқталған. Шалғынды сұр топырақтар толығымынен суармалы егіншілікке пайдаланылады. Олар сәл грунттық ылғалдану жағдайында дамиды. Мұндай жағдайда капиллярлық жиек топырақтың беткі қабаттарына жетпейді немесе сирек жетеді, бірақ көктем кезеңінде атмосфералық жауын-шашынның ылғалымен түйіседі. Осындай ылғалдану топырақтың және топырақ асты жыныстардың су-физикалық қасиеттеріне байланысты жер асты грунт сулары 2,5-5м тереңдігі жағдайында жүзеге асады. Мұндай жағдайда топырақтың дамуында анаэробты фазалардың ұзақтығы әлі де байқалмайды және органикалық заттардың ыдырау процессі өте қарқынды жүреді. Сол себепті гумустың жинақталуы тек кішігірім аралықта жүзеге асады және сұр топырақтарға тән бірқатар процесстер (карбонаттар шығысы, В қабатында сәл балшықтану) сақталуы мүмкін.
Шалғынды сұр топырақтардың сыртқы белгісі өсімдіктер құрамы бойынша ерекшеленеді, онда қияқөлең, қоңырбас және басқа да эфемерлермен қатар біршама тереңірек қабаттардан ылғалды пайдалануға қабілетті өсімдіктер (қызылмия, ши, жалбызтікен, майда қамыс және т.б.) кездеседі.
Топырақ кескінінің ерекшелік белгілері ашық және кәдімгі сұр топырақтармен салыстырғанда ең жақсы анықталады және солардың арасында кездеседі.
Кескінде гумустық бөлігі (А+АВ) біршама қалың - 35-50см. Гумустың мөлшері жоғарылау, жоғарғы қабатта 1,5-2, 2,5%-ға дейін.
В қабатында карбонатты дақтар және конкрециялар сұр топырақтарға қарағанда аз. Қабаттар арасындағы өтпелілік біртіндеп жүреді. С қабатында жиі ақшылдау рең байқалады. Оның себебі карбонаттармен жалпы қанығуында, бірақта карбонатты конкрециялар да кездеседі. 80-100см-ден қырлы және бозкөгілдір дақтар пайда болады. Төменде олардың мөлшері артады. Карбонаттардың мөлшері әртүрлі, кескіннің төменгі бөлігінде айтарлықтай арту тән. Бұл карбонаттардың жинақталуы тек қана иллювиалдық жолмен ғана емес сонымен қатар ыза суларынан шығысынан болатындығын көрсетеді.
Республикалық жіктеулерде шалғынды-сұр және сұрлау-шалғындау топырақтар деп ажыратылады. Мұндай топырақтарды типшелер ретінде: 1. Шалғындау-сұр; 2. Шалғынды-сұр топырақтар деп бөлінеді.
Шалғындау сұр топырақтар ыза сулары 3,5-5м тереңдікте тұрақты жерлерде сирек кездеседі. Бұл топырақтарда өсімдіктер жамылғысы негізінен қызылмия, ши және т.б. эфемерлер мен эфемероидтардан тұрады.
Гумусты шымды қабаттың қалыңдығы шамамен 10см, сұр, қабықшалы, кесекті, гумустың мөлшері 1,5-2%. Гумусты шымдалған қабат ашық-сұр, қалыңдығы 25-30см, кесекті, зең түрінде карбонаттардың кішігірім бөлінділерімен.
Иллювиалды карбонатты қабатта карбонаттар бөлінділері ақшыл дақтар және конкрециялар түрінде жинақталған. Екінші метрде боз-көгілдір және майда татты дақтар, жиі ақшыл жалпы рең жаппай карбонаттармен қанығудан болады.
Шалғынды сұр топырақтар жер асты суларының тереңдігі тұрақты азды-көпті 2,5-3,5м болатын жерлерде кездеседі. Өсімдіктер жамылғысы бұл топырақтарда тұтасқан түрде, негізінен шалғынды формацияның өкілдерімен жасалады, тамыр жүйесі терең өсімдіктердің үлкен қатысуымен, бірақта олардың арасында сирек көктемгі эфемерлер де кездеседі.
Гумусты шымды қабаттың қалыңдығы 10-15см, сұр, қабыршақты-кесекті, гумустың мөлшері 2-2,5%. Шымның астындағы қабаттың қалыңдығы 30-40см, ашық - сұр, ірі кесекті, зең түрінде карбонаттар бөлінділері.
Гумустың астындағы қабат ашық, ақшылдау-сары, кейде көгілдір, карбонаттар ақшыл дақтар түрінде; 1-1,5м тереңдіктен глейленудің айқын белгілері - көгілдір және охристый дақтар.
Шалғынды сұр топырақтар арасында келесі топырақ тектері ажыратылады: 1) кәдімгі - тұзданбаған майда ұнталы жыныстарда; 2)сортаңданыңқыраған- белгілі бір тереңдікте жеңіл еритін тұздардың көзге көрінетін жинақтары., 3) малтатаста толық жетілмеген - 0,7м қалыңдықта малтатастармен төселген.
Әрі қарай түрлерге және түршелерге бөлінеді - тұздану дәрежесі бойынша және малтатастың жату тереңдігі бойынша.
Сөйтіп Раисов Б.О. және басқалар (2016) Оңтүстік-Қазақстан облысы топырақтарының құнарлылығын арттыру үшін біріншіден облыстағы барлық аудандардағы ауылшаруашылықты жүргізудің қазіргі жағдайын терең талдау және жоғары өнім әкелу қажет деген ауылшаруашылық дақылдары егістіктерінің құрылымын анықтау, екіншіден саланың проблемалық сұрақтарды анықтау, оларды шешудің нақты жолдарын қабылдау, отандық және шетелдік инвесторларды тарту, су шаруашылығы нысандарын қайта қалпына келтіру және ең жаңа тамшылатып суғару және суды үнемдеу технологияларын суғармалы егістіктерге енгізу қажеттілігін қорытындылайды [42].
2. ТАБИҒИ ТОПЫРАҚ ТҮЗУШІ ФАКТОРЛАР
Зерттеу өңірінде ауаның ылғалдылық мөлшері өте төмен, ылғалдану коэффициенті 0,1 - 0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін жауын-шашын мөлшері 80 - 150мм. Үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170 - 220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, 10ºС-ден жоғары болатын температураларжиынтығы Түркістан маңында 4700º-қа жетеді. Бұл аймақ нағыз шөлге жатады. Жауын жерге тек ерте көктем және күздің соңғы айларында түседі. Сондықтан, өсімдік тіршілігінде қыстың суық және екіншісі жаздың құрғақ кезінде 2 биологиялық тыныштық кезең болады. Өсімдіктер табиғаттың осындай қаталдығына бейімделген. Онда сирек бұталар, жусан және кейбір сортаңданған топырақтарға бейімделген шөптерөседі. Өсімдік сирек шығатындықтан олардың топырақта қалдыратын органикалық қалдықтары мардымсыз. Сондықтан, топырақта гумус аз жинақталады. Оның мөлшері топырақтың беткі қабатында небәрі 1 - 1,5% шамасында. Осының нәтижесінде топырақтың түсі бозғылт тартып, оны түзуші тау жынысына ұқсайды. Бұл аймақ екі аймақшаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін күрең топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр - күрең топырақтар, орталық шөл. Сонымен қатар, екіаймақшада да, әсіресе, соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, сусымалы құмдар және сортаңданған топырақтар көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен шөлді болғандықтан мал жайылымына өте қолайлы. Мұнде тек суармалы егістіктен ғана өнім алынады. Өзен бойларында қалыптасқан тақыр тәріздес топырақтарда күріш өсіруге болады. Топырақ құнарлығы төмен болғандықтан, суарған кезде минералдық азот, фосфор және органикалық тыңайтқыштарды қолданудықажет етеді. Қазақстанда шөлді аймақ ең үлкен ауданды алып жатыр. Оның ауданы 119 млн.га, яғни республика территориясының 44% -ға жуығына тең.
Жалпы жартылай шөл мен шөл аймақтарын сипаттай келіп, ол алқаптарды мүлдем өнімсіз, құнарсыз деп айтуға болмайды. Себебі, осы өңірдің ыстық ауа-райына бейімделген сортаңданған топырақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 631.445.56.452.8 (574.53) Қолтаңба құқығында
Агробиология факультеті
ЕРКІН АҚБОТА НҰРЛАНҚЫЗЫ
Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу және олардың құнарлылығын арттыру
7М08102 - Топырақтану және агрохимия білім беру бағдарламасы бойынша
ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алуға ұсынылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі
PhD, қауымдастырылған профессор Наушабаев А.Х.
Рецензент
Ө.О.Оспанов атындағы Қазақтың Топырақтану және агрохимия ҒЗИ-ның ғылыми хатшысы, PhD доктор
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР,БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.
Табиғи топырақ түзуші факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2.1
Климат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Жер бедері және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Беттік және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5
Топырақ жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Зерттеу жүргізудің мақсаты мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1
Егістік жердің топырағына агрохимиялық зерттеу жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2
Агрохимиялық картограмма жасау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1
Зерттеу өңіріндегі шалғынды сұр топырақтың қалыптасуы, кескін құрылысы, құрамы және қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
4.2
Егістік жердегі шалғынды сұр топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3
Топырақ құрамындағы химиялық элементтерді мөлшерлеріне байланысты топтарға бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4
Суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынған:
МемСТ 2.105 - 95 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар
МемСТ 2.11 - 68 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Ережелерді бақылау.
МемСТ 6.38 - 90 Құжаттамаларды бірыңғайлау жүйесі. Құжаттамаларды ұйымдастырушы-бөлу жүйесі. Құжаттарды рәсімдеу талаптары
МемСТ 7.32 - 2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есеп. Құрылымы және ресімдеу ережелері
МемСТ 7.1 - 2003 Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптар мен құрастыру ережелері
МемСТ 27593 - 88 Топырақтар. Терминдер және анықтаулар
МемСТ 28168 - 89 Топырақтар. Топырақ үлгілерін алу
МемСТ 26205-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Мачигин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26204-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Чириков әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26423-85. Топырақ құрамындағы тұзды сүзіндіні дайындау және оны рН ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26213-91. Топырақ құрамындағы органикалық заттарды Тюрин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
Топырақ құрамындағы сілтілі ыдырайтын азотты Корнфилд әдісі бойынша анықтау (ЦИНАО нұсқасы) - Агрохимия бойынша практикум, ред. Минеева В.Г. ММУ, 2001ж.
МемСТ 26490-85. Топырақ құрамындағы жылжымалы күкіртті ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
АНЫҚТАМАЛАР,БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамалар, белгілер және қысқартулар қолданылған.
Топырақ - тірі және өлі организмдер мен табиғи сулардың тау жыныстарының беткі қабатына, әр климат пен жер бедері жағдайында, тигізетін әсерлері нәтижесінде түзілген, дербес тарихи жаратылысы, органикалық-минералдық дене.
Мониторинг - биологиялық сипатты объектілер (денелер, мысалы топырақ) мен құбылыстарды барлау; Мысалы: антропотекті (адам) әсерінен өзгерген табиғи орта күйін техникалық құралдармен байқау және оның болашағын болжау жұмыстарды қамтиды.
Гумус - өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азық-түлігі ыдырауы нәтижесінде топырақта түзілетін жоғары молекулалық азотты органикалық зат - қарашірінді.
Топырақ үлгілері - топырақ кескінінің әрбір генетикалық қабаттарынан немесе оның ортаңғы бөлігінен зертханалық талдауға алынған топырақ үгіндісі.
Топырақ қимасы - жер бетінен тереңдеген сайынкезек-кезек орналасқан генетикалық қабаттар жиынтығы.
Топырақтың су сүзіндісінің иондық құрамы - топырақтың қатты фазасынан дистилденген сумен ерітіндіге шығарылған иондар мөлшері.
Топырақтың гранулометриялық құрамы - топырақтағы механикалық элементтердің абсолютті құрғақ топырақ салмағына шағылған процентпен анықталатын салыстырмалы мөлшері.
Агрохимиялық картограмма - 1:10 000 масштабты топырақ картасын негізге ала отырып,топырақтағы қоректік заттардың түрінжәне мөлшерін көрсететін танаптыңкартасы.
Агроценоз - агрономиялық ценоз, белгілі территория егістігін құрайтын а.ш. дақылдарының жиынтығы; мағынасы тұрғысынан алғанда өсімдіктің өніп-өсу жағдайын және егістік жердің өнімділігін (немесе топырақта органикалық заттың түзілуін, құнарлылығын) талдау.
Топырақты талдау - топырақтың құрамы мен қасиеттерін, ондағы органикалық, минералдық заттар мөлшерін, физикалық, химиялық әдістермен анықтау.
Азот, фосфор және калий тыңайтқыштары - өсімдіктердің азотпен, фосформен және калиймен қоректенуіне қажетті құрамында аталған элементтер қоры бар органикалық және минералдық заттар.
Гидролизденетін азот - топырақты немесе гуминды заттарды 25% H2SO4 немесе 6н HCl-мен өңдегенде, автоклавта қыздырғанда ерітіндіге өтетін азот қосылыстары.
Грунт сулары - құрғақ жердің жоғарғы қабатында су өткізбейтін шөгінді жыныстар үстінде шоғырланған сулар. Деңгейі жауын-шашын мөлшеріне қарай жыл бойы өзгеріп отырады, ылдиға қарай қозғалады.
Дефляция - желдің топырақ пен борпылдақ тау жыныстары түйірлерін үрлеп шығу процессі. Нәтижесінде топырақ өзінің гумус қабатынан айырылып, құнарлылығы төмендейді.
Топырақтардың сортаңдануы - негізінен шөл және шөлейт аймақтарда топырақтарда суға еритін минералдық тұздардың жиналу процесі.
Топырақтардың морфо-генетикалық белгілері - топырақтардың кескін құрылысында генетикалық қабаттардың түсі, ылғалдылығы, нығыздалуы, түйіртпектілігі, гранулометриялық құрамы, кірмелері, жаңа жарандылары.
Ақкөздер - топырақта өтіп жататын әртүрлі химиялық, алмасты құбылыстарда жаралып, көбінесе саңырауқұлақтар шырмауығы (шілтері), борпылдақ шоғырлар және ақ дақ тәрізді топырақ қабатының бетіндегі карбонат тұздар көрінісі.
Топырақтарды жақсарту - әртүрлі әдістермен топырақтың қасиеттерінжақсарту арқылы олардыңқұнарлылығын арттыру.
ҚРСТ - Қазақстан Республикасының стандарттары
C:N - көміртегі мен азоттың қатынасы
Ажыр - А жыртылыс қабаты
ССШ - солтүстік және солтүстік-шығыс бағыттар
℃ - ауа температурасын өлшейтін шама,градус цельсия
мб - атмосфералық қысымды өлшейтін шама,миллибар
мсек - желдің жылдамдығын өлшейтін шама,метр секунд
РЕФЕРАТ
ТОПЫРАҚ, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, ТЫҢАЙТҚЫШ, ҚҰНАРЛЫЛЫҚ, КАРТОГРАММА, ТОПТАСТЫРУ, АГРОЦЕНОЗ
Магистрлік диссертация 79 беттен, 19 кестеден, 22 суреттен, 55 қолданылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Зерттеу обьектілері - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтеріне агрохимиялық мониторинг жүргізу және олардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Зерттеу әдістері - теориялық зерттеу әдістері (анализ және синтез), жаратылыстану ғылымдарының эмпирикалық әдістері (бақылау, сипаттау, өлшеу) аналитикалық және графо-аналитикалық әдістер.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.Жоғарыда аталған ауылдық округтың суармалы топырақтарында жыл сайын ауылшаруашылық жұмыстардың барлық түрлері дерлік жүргізіледі. Бірақта мәдени өсімдіктермен қоректік элементтер шығымы қажетті мөлшерде тыңайтқыштардың берілуімен толықтырылмайды. Сол себепті шалғынды сұр топырақтарды және тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, сонымен қатар зерттелінген топырақтардың құнарлылығын арттыру үшін агрохимиялық мониторинг жүргізу қажет. Зерттеу нәтижелері бірінші кезекте ауылдық округте қызмет ететін шаруашылық субъектілері үшін қажет болады.
Зерттеу материалдары бойынша жарияланған мақала:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуЗерттеулер, нәтижелер.№1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыҚазақстанның жоғарғы мектебі. №3. 2020. С. 214-217.
РЕФЕРАТ
ПОЧВА, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, УДОБРЕНИЕ, ПЛОДОРОДИЕ, КАРТОГРАММА, ГРУППИРОВКА, АГРОЦЕНОЗ
Магистрская диссертация состоит из 79страниц,19таблиц,22рисунков, 55использованных источников.
Обьекты исследований - элементы плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области.
Цель исследований - проведение агрохимического мониторингаэлементов плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области и разработать приемы повышения их плодородия.
Методика исследований - методика теоретического исследования (анализ и синтез), эмпирический метод естественных наук (контроль, характеристика, измерение) и аналитические и графо-аналитические методы.
Для достижения цели выработаны следующие основные задачи:
- проведение рекогносцировочного обследования территории сельского округа и выбор типичных участков для проведения полевых исследований;
- закладка разреза на заранее выбранных участках и проведение описаний морфологических признаков генетических горизонтов лугово-сероземных почв, определение полного номенклатурного названия почв;
- проведение лабораторных анализов почв на содержание гумуса и макро- и микроэлементов;
- проведение группировки почв по обеспеченности тем или иными питательными элементами в зависимости от их содержания;
- составление картограмм обеспеченности макроэлементами лугово-сероземных почв изучаемых полей сельского округа;
- на основании полученных результатов разработка приемов повышения плодородия лугово-сероземных почв опытных участков, находящиеся в пределах сельского округа.
Теоретическая и практическая значимость работы.На орошаемых почвахвышеотмеченного сельского округа ежегодно проводяться практически все виды сельскохозяйственных работ. Но вынос элементов питания культурной растительностью не компенсируется внесением достаточного количества удобрений. Поэтому для эффективного использования лугово-сероземных почв и удобрений, а также повышения плодородия изучаемых почв необходимо проведение агрохимического мониторинга. Результаты исследований в первую очередь будут полезны для хозяйствующих субъектов, трудящихся в сельском округе.
Опубликованные работы по материалом исследований:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуИсследования, результаты.№1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыВысшая школа Казахстана. №3. 2020. С. 214-217.
ESSAY
SOIL, AGROCHEMISTRY, MONITORING, FERTILIZER, FERTILITY, CARTOGRAPHY, GROUPING, AGROCENOSIS
The master's thesis consists of 79pages, 19 tables, 22 figures, 55 sources used.
Objects of research - fertility elements of irrigated meadow-sierozem soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region.
The purpose of the research is to conduct agrochemical monitoring of fertility elements of irrigated meadow-gray-earth soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region and to develop methods for increasing their fertility.
Research methods - theoretical research methods (analysis and synthesis), the empirical method of the natural sciences (control, characterization, measurement) and analytical and graph-analytical methods.
To achieve the goal, the following main tasks have been developed:
- conducting reconnaissance survey of the territory of the rural district and the selection of typical sites for field research;
- laying a section on pre-selected sites and carrying out descriptions of the morphological characteristics of the genetic horizons of meadow sierozem soils, determining the full nomenclature name of soils;
- laboratory analysis of soils for the content of humus and macro- and microelements;
- grouping of soils according to the availability of certain nutrients depending on their content;
- compilation of cartograms of macroelement supply of meadow sierozem soils of the studied fields of the rural district;
- on the basis of the results obtained, the development of methods for increasing the fertility of meadow-sierozem soils of the experimental plots located within the rural district.
Theoretical and practical significance of the work. Almost all types of agricultural work are carried out annually on irrigated soils of the aforementioned rural district. But the removal of nutrients by cultural vegetation is not offset by the application of a sufficient amount of fertilizer. Therefore, for the effective use of meadow-sierozem soils and fertilizers, as well as increasing the fertility of the studied soils, it is necessary to conduct agrochemical monitoring. The research results will primarily be useful for business entities working in the rural district.
Published works on research material:
1. Erkin A.N., Naushabaev A.K., Seytkali N. Agrochemical monitoring of soils Koksu rural district Turkistan region Research, Results. No. 1 (85). 2020. pp. 294-300.
2. Erkin A.N., Naushabaev A.K. Meadow-sierozem soils of Koksu rural district Shardara area and their fertility Higher School of Kazakhstan. Number 3. 2020.pp. 214-217.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Түркістан облысында құрғақ климаттық жағдайда ауылшаруашылығы жүргізіліп жатқандығы белгілі. Онда жалпы ауылшаруашылығында пайдаланылатын жерлерден (10122,3 мың га) егістік жерлер ауданы 939,6 мың га құрайды. Оның 466,5 мың га суарылатын жерлер [1]. Бұл өңірде мақта және көкөніс дақылдары өсіріледі.Бірақта соңғы кезде мақта монодақылын өсіру және ғылымы негіздері сақталмаған мақта-жоңышқа ауыспалы егістіктерді, агротехникалық және мелиоративтік шараларды сақтамау, қажетті мөлшерде тыңайтқыштарды қолданбау салдарынан суармалы сұр топырақтардың құнарлылығы төмендеген [2].Органикалық, минералды тыңайтқыштарды пайдалану мөлшерінің төмендеуі салдарынантопырақ құнарлығының төмендеуі әлі де жалғасуда, сонымен қатар сортаң жерлерді кешенді түрде ғаныштау бойынша жүргізілетін жұмыстардың тоқтатылуы, топырақта болатын жер беті эрозиясының артуына алып келеді. Құрамында құнарлы заттары аз жер телімдері ауданының өсу жағдайы жалғасуда. Топыраққа үнемі органикалық және минералды тыңайтқыштарды қажетті деңгейінде қолданбау, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігіне кері әсерін тигізеді.
Топырақ құнарлығының төмендеуіне, жерді тиімді пайдалануға, техникалық дәнді дақылдарды өндіруге, эрозияға қарсы агротехникалық, агрохимиялық іс-шаралар, кешенді зерттеулер жүргізіледі. Аталған мәселелерді шешу үшінбірінші кезекте үнемі жаңартылған ақпарат қажет екендігі белгілі. Ауылшаруашылығына арналған жерлердің топырақ құнарлылығын бағалау үшін Қазақстан Республикасының жерлерінде ірі көлемді агрохимиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіліп келе жатыр. Мұндай жұмыстар тек қана топырақ процесстерінің бағыттарын және қарқындылығын анықтап қана қоймай, сонымен қатар дақылдардың қоректік элементтерге деген қажеттілігін есепке ала отырып, олардың өнімділігін және сапасынарттыруды қамтамасыз етеді және топырақ құнарлылығын арттыруға бағытталған шараларды жасауға мүмкіндік береді.Сонымен қатар алынған материалдар ғылыми- негізделген қажеттіліктерді анықтау және ауылшаруашылығы өндірісіне минералды тыңайтқыштарды бөлу үшін қажет.
Шардара ауданында таралған шалғынды сұр топырақтар егіншілікте қарқынды пайдаланылатындықтан, олардың құнарлылық ерекшеліктерін зерттеу қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Оның 51,2 мың га. топырақтары әртүрлі дәрежеде тұзданған [3]. Бүгінгі күні бұл өңірде де жер телімдерін тиімді пайдаланудың ең маңызды мәселесі топырақ құнарлылығын арттыру болып табылады.
Жаңалығы.
Зерттеу жұмыстары нәтижесінде Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу және олардың құнарлылығын арттырудың жолдары анықталады.
Зерттеудің мақсаты және негізгі міндеттері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарының агрохимиялық көрсеткіштерін мониторингілеу арқылы олардың құнарлылығын арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Түркістан облысының топырақ жамылғысына ең бірінші зерттеулер ХХ ғасырдың басында көшпелі басқармасының топырақтанушылары Неуструевпен, Глинкамен және Никольскиймен жүргізілген.
Неуструев С.С 1908жылдың жазында бұрынғы Сыр-дария облысының Шымкент уезінің топырақтарына маршрутты зерттеулер жүргізген. Ол қазіргі Түркістан облысының барлық орталық және шығыс бөліктерін зерттеген. Онымен сол территорияның бірінші топырақ картасы жасалды [4] Онда таудың шалғынды топырақтары, қара және қараға ұқсас топырақтар, қара - қоңыр және ашық қара - қоңыр топырақтар, сұр (құмайтты және кебірленгендерін есептегенде) және әртүрлі саздау топырақтар көрсетілген. Бірақта осы ғылымның ең үлкен жетістігі оның бірінші рет мұнда сұр топырақтарды ерекше тип ретінде сипаттаған (бұрын сұр топырақтар эолды - лөсті немесе атмосфералық шаңды топырақтар, тіпті геологиялық түзіліс ретінде қарастырылған). Неуструев бойынша сұр топырақтар негізінен лөстерде және басқа да бос жыныстарда көктемде өсетін, жазда қурайтын өзінше өсімдіктер астында дамиды. Осы уақыттан бастап Қазақстанның тәуелсіздік алғанына дейінгі уақыттарда көптеген әйгілі кеңестің топырақтанушылары қазіргі Түркістан облысының топырақтарына зерттеулер жүргізді. Сол зерттеулердің тарихына шолу, нақтырақ айтқанда олар 1960 жылдарға дейін арнайы әдебиеттерде жақсы келтірілген [5].
М.К.Вяткин (1960) Оңтүстік Қазақстан облысының ашық, калыпты және күңгірт сұр, тақырлы - сұр топырақтарды қысқаша сипаттаған [6].
Е.В.Лобова (1960) Кеңес мемлекеттері негізгі шөлді аудандарының, Бетпақдала және Қызылқұмның табиғи-тарихи жағдайларын жан-жақты сипаттаған. Шөлді аймақ топырақтарының негізгі генетикалық қасиеттерін анықтаған. Ол үш топырақ типін бөлген: шөлдің сұр-күрең, шайылған сұр-күрең және тақырлар [7]. Лобова шөлдің сұр-күрең топырақтар типін, одан солтүстікке карай орналаскан күрең топырақтардан және сұр топырақтардан ажыратқан.
Лобова (1965) өзінің біршама кейінгі жұмыстарында ертеде құрастырылған (1960) шөлді топырақтардың жіктелуін біршама жетілдірген [8]. Ол алдындағыдай үшеу емес 4 топырақ типін ажыратады: сұр-күрең шөлді (типшелері - қалыпты, аз карбонатты немесе шығыс-қазақстандық және аридті немесе орталық-азиялық), қарапайым шөлді, құмды шөлді, тақырлар (типшелері қалыпты, хакты және шөлденген). Топырақтүзуші жыныстардың және реликтті белгілеріне байланысты типтер мен типшелер тектерге және түршелерге бөлінеді.
А.Б.Курмангалиев (1961) әдебиеттердегі мәліметтер бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының негізгі топырақтарын қысқаша сипаттаған [9].
Ж.Сеитбеков (1961,1962,1963) бірқатар жұмыстарында Шымкент облысының ауылшаруашылық тәжірибе станция және Сайрам ауданы Ленин атындағы колхоздың суармалы сұр топырақтарының агрономиялық және агрохимиялық қасиеттерін сипаттайды[10-11].
Ассинг Н.А. (1962) Қаратау тау алды жазықтығының кәдімгі сұр топырақтарының топырақ-мелиоративтік жағдайларын зерттеген [12].
КСРО-ны топырақ-географиялық аудандастыру кітабында [13]. Шымкент облысының территориясында келесі топырақ өңірлері және аймақтары бөлінеді:1) Арал-Балқаш өңірінің шөлді аймақтарының сұр-күрең топырақтары (Бетпақдала, Мойынқұм, Шу және Сарысу аңғарлары); 2) Солтүстік-Тянь-Шань маңы өңірінің тауалды-шөлді-дала аймағының аз карбонатты сұр топырақтары (Қаратаудың арғы жағы және Қаратау маңы тау алды жазықтығының солтүстік бөлігі); 3)Солтүстік Тянь-Шань тау өңірі (Оңтүстік Қаратау жотасы және Талас Алатау); 4) Шөлді аймақтың Солтүстік-Тұран өңірінің сұр-күрең топырақтары (Қызылқұм, Шардара шөлі); 5) Батыс-Тянь-Шань маңы өңірінің тау алды-шөлді-дала аймағының сұр топырақтар (Батыс Тянь-Шань, Оңтүстік және Солтүстік Қаратау биік жоталарының тау алды жазықтықтары); 6) Батыс- Тянь-Шань тау өңірі. 1-3өңірлер суббореалды белдеуге (қоңыржай), ал 4-6 өңірлер субтропикалық қоңыржай жылы белдеуге жатқызылған.
А.З.Генусов, Б.В.Горбунов, А.Б.Курмангалиев, А.А.Соколов (1965) Орталық Азия және Қазақстан топырақ танушыларының халықаралық экспедициялары туралы ақпарат берген[14]. Соколов пен Курмангалиев Батыс Тянь-Шань тау алды жазықтықтарында сұр-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардың ерекше типін бөлудің қажет екендігі туралы сұрақ қойылған (ертеректе бөлінген ашық қара-қоңыр, күңгірт сұр топырақ және қоңыр карбонатты топырақтардың орнына). Бірінші топырақ сұр және қоңыр арасындағы аралық топырақ болса, екіншісі қара және қоңыр арасындағы аралық топырақ. Олар қоңыр топырақ типін типшелерге гумустылығы бойынша (күңгірт және ашық) және тектерге сілтісізденуі бойынша (сілтісізденген,қалыпты,карбонатты) .
Гиркина Л (1965) Ақсу-Жабағлы қорығының топырақтарын зерттеп, мұнда қоңыр және басқа да топырақтар бөлген [15].
Курмангалиев А.Б, Рустамбаева Г.А, Соколов А.А. (1965) Шымкент облысының физико- географиялық жағдайын және табиғи аймақтылығын сипаттап, облыс топырақтарының жүйелік тізімі құрастырылды (Соколов). Облыста кең таралған топырақтарды қысқаша сипаттап (Генетикалық тектерге дейін қосымша) олардың өсімдіктерге қажетті қоректік элементтермен (жалпы және гидролизденетін азот, жылжымалы фосфор және калий) қамтамасыз етілуі туралы мәліметтер келтірілген. Авторлар ауданның табиғат ерекшеліктерін сипаттай отырып Шымкент облысының жер қорына сандық - сапалық толық сипаттама берді [16].
Грабаров П.Г., Султанбаева У.М., Курмангалиева А.Б., Квитко Б.Я(1966) Шымкент облысының оңтүстік-шығыс аудандарының ең басты топырақтарының құрамындағы мыс, мырыш, кобальт, молибден және бордың мөлшері зерттелген. Олардың мөлшері біршама гумустелгеннен төмен гумустелген топырақтарға қарай төмендейді. Бұл микроэлементтердің глейленген қабаттарда біршама жинақталуы байқалады. Барлық дерлік зерттелген топырақтар кобальтпен және молибденмен, ал сұр топырақтар мыспен жеткіліксіз қамтамасыз етілген [17].
Соколов А.А, Курмангалиев А.Б (1968) Шымкент облысында таудың қоңыр және сұрқоңыр топырақтардың арасында әктастардың заманауи үгілу өнімдерінде қалыптасқан қызылдау-қоңыр,сонымен қатар осы аумақтың сұрқоңыр топырақтарын сипаттаған [18].
Курмангалиев А.Б., Рустамбаева Г.А., Соколов А.А (1969) Шымкент облысының сұр топырақтар аймағының кебірлерін сипаттаған [19]. Сырдария өзенінің сол жақ жағалауындағы көне аллювиалды жазықтық Шардара даласы деп аталады және өзеннің биік жайылма үсті террасасымен сипатталған. Онда сұр топырақты белдеуге жазықтықтың тек кішігірім шеткі оңтүстік бөлігі жатады. Авторлардың есептеуі бойынша Шымкент облысында сұр топырақты кебірлердің жалпы ауданы 193,4 мың га құрайды. Шалғынды сұр кебірлер орташа тереңдікте орналасқан ыза суларының әсері жағдайында қалыптасқан және оларды жақсарту сұр-шалғынды кебір топырақтарға қарағанда жеңіл деп қорытынды жасайды.
Түркістан облысының топырақ жамылғысын территорияның агроэкологиялық мүмкіндігін және ғылыми негізделген егіншілік жүйесін жасамай қолдану топырақ құнарлылығының айтарлықтай төмендеуіне, деградациясына әкелген. Зерттеу жүргізілген Шардара ауданының 51,2 мың га. топырақтары әртүрлі дәрежеде тұзданған. [3]. Оған қоса су және жел эрозиясы әсерінен топырақ құнарлылығы төмендеген.
Бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданында мақта өсіретін шаруашылықтардың территориясындағы күшті тұзданған топырақтарды 2006 - 2008 жылдар аралығында агротехникалық шаралардың тиімділігін анықтаған. Ең тиімді 35 см тереңдікке жырту, 60 см - ге тереңдікте соқа қайырмасымен қопсыту, 20 м сайын уақытша дрен аясында 7000 м³га сумен 2 рет шаятын суғару [20].
Түркістан облысы- мақта өсіретін жалғыз ғана өңір екендігі белгілі. Бірақта мақта монодақылын өсіру және ғылымы негізі сақталмаған мақта-жоңышқа ауыспалы егістіктерді сақтамау, агротехникалық және мелиоративтік шараларды сақтамау, қажетті мөлшерде тыңайтқыштарды қолданбауынан суармалы сұр топырақтардың құнарлылығы төмендеген [2]. Топырақта фосфор тыңайтқықшарын қолданудан жалпы фосфордың мөлшері артқан, ал жалпы калий өзгермеген деседе болады. Жылжымалы азот болса, азот тыңайтқыштарын берумен реттеледі. Топырақтардың сәл тұздануы мақтаның өнімділігін 20-30% -ға, күшті тұздануда 80-90%-ға төмендейді.
Е.В.Савкинамен Оңтүстік-Қазақстан обылысыныңтопырақ нематодтарына тың және мақта егістіктерінде 2006 жылдың көктемінде жүргізілген. Мақта танаптарында тұзданбаған, орташа-және күшті тұзданған учаскелер зерттелген. Сөйтіп жұмыстың авторымен табиғи биогеоценоздарда және агроценоздарда нематодтардың сандық және сапалық құрамының қалыптасу заңдылықтары анықталған. Тың және ертеде жыртылған сұр топырақтарда нематодтардың 15 туысқа жататын 16 тегі табылған. Ал мақта егістерінде 14 туыстың 15 тегі анықталған. Топырақтың тұздануы артқан сайын нематодтардың тығыздылығы төмендеген заңдылықтар байқалған [21].
Боровский В.М. (1978) Қазақстанның оңтүстік өңірін, нақтырақ айтқанда Арал теңізі ағысының бассейнін хлоридті-сульфатты тұздардың жинақталу өңіріне жатқызған. Арал теңізінің ағысының бассейні кең территорияны, яғни батыстағы Үстірттен шығыстағы Шу-Іле таулары мен Балқашмаңына дейін, солтүстікте Арал-Сібір суайрығынан ол алыс оңтүстікке Қазақстанның оңтүстік шекарасынан тыс созылып жатыр [22].
Қазақстанда жалпы құмды алқаптардың ауданы үлкен және шамамен 25млн. га құрайды [23]. К.Кубенкулов және басқалары (2014) Қызылқұмдағы шөлдің құмды топырақтарының морфо-генетикалық белгілерін және олардың оптикалық қасиеттерін зерттеген. Зертеу нәтижелері көрсеткендей Оңтүстік Қызылқұм мен Солтүстік Қызылқұм арасындағы айырмашылық тек өсімдік жамылғысынан ғана байқалған. Топырақтың гранулометриялық құрамы жер бедері ұқсас және біршама құрғақшылық атмосфералық жағдайда ұқсас өсімдіктер, бірақта Оңтүстік Қызылқұмда оның біршама ксероморфты түрлері қалыптасқан. Оңтүстік Қызылқұмның шөлді құмды топырақтары Солтүстікке қарағанда біршама ашық түсімен және кескіннің үстіңгі бөлігінің азырақ ылғалдануымен және бірдей суландыру тереңдігімен (~1м) ерекшеленген [24].
Сол авторлар [25] Қызылқұм алабының негізгі топырақ жамылғысы - шөлдің құмды топырағаның кескін құрылысы, онда қалыптасқан генетикалық қабаттардың морфологиялық белгілерімен гранулометриялық құрамы және далалық ылғалдылық жағдайлары зерттелген. Осыларға сүйене отырып алабтың топырақ жамылғысына жербеттік-ғарыштық мониторинг жүргізудің заманауи жолдары анықталған. Құмды шөлдің қазіргі қалыптасқан қырқалы-төбелі-ойықты бедерінің және олардағы топырақ жамылғысының тұрақтылығының ең басты себепкерлері- қияқтың 5-15см тереңдікте өте күшті жетілген тамырлармен құмды құрсаулап шымтәріздес қабаты қалыптасқан.
Қызылқұм республикада ең ірі құм алқабы болып табылады. Олар Сырдария мен Амударья өзендері арасында орналасқан. Қызылқұм шөлінің ауданы Қазақстан, Өзбекстан және жартылай Түркменістан территориясында 300 мың км2 құрайды. Оның территориясы негізінен жазықты және биіктігі орташа 300м-ге дейін (оңтүстік-шығыс бөлігі). Арасында бірқатар тұйықталған және оқшауланған ойыстар, Солтүстік және Орталық Қызылқұмда күшті бөлшектелген қалдықты көтеріңкі жерлері бар. Олар Тамдытау (922м), Бұқантау (764м), Кульджуктау (785м) және басқалары. Шөлдің ең оңтүстік бөлігі Сүндүклі құмдары деп аталады. Мұнда жалпы эолды жер бедері басым және ол шағылды тізбектермен және сирек үйінді құмдармен көрсетілген. Шөлдің құмды және жартылай балшықты материалдары Пра-Сырдарья тауларынан және Сырдариядан көптеген мың жылдар ішінде әкелінген. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде жер бедері негізінен қырқалы, ол басым бағыттардан соғатын желдердің әсерінен түзілген. Жел әсерінен өсімдігінен айырылған жалаңаштанған құмдар салыстырмалы кішігірім ауданды (аумақтың 5-10%-на дейін) алып жатыр. Олар құдықтардың айналасында және малдың күшті шоғырланған жерлерінде, мал бағатын жолдарда таралған [26].
Түркістан облысында көшпелі құмдарды тоқтату әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады. Оның ішінде ең қиын және үлкен еңбек шығындарын қажет ететін ол құмдарды механикалық қалқандарды орнату арқылы тоқтату. Оны әртүрлі заттардан жасайды, әсіресе кең орын алған желге қарсы қамыстан жасалған қалқандар [27].
Терехов В.И. (1978) Шымкент облысының мысалында табиғи азықтық жерлерді бағалаудың жолдарын көрсеткен. Ондай жерлерге сапалы бағалау жүргізу нәтижелері сол жерге мал басын дұрыс орналастыруға және мал шаруашылығын ары қарай дамытуға және жемшөп базасын жетілдіруге мүмкіндік береді [28].
Бұрынғы Оңтүстік-Қазақстан облысында 2017 жылдың 1 қараша ауылшаруашылық санаттағы жерлер құрылымында жалпы ауданынан (4131,0 мың га) жалпы ауылшаруашылық жерлер 4011,7 мың га, егістік жерлер 888,4 мың га, көпжылдық екпелер 29,7 мың га, жатып калған жерлер 111,5 мың га, шабындықтар 69,9 мың га және жайылымдар 2912,2 мың га алып жатыр[29].
Топырақ құнарлығының жағдайы туралы толық және объективті бағаны агрохимиялық қызмет бере алады. Себебі жарты ғасырдан артық уақытта агрохимиялық қызметпен Қазақстанның топырақ құнарлылығы жөнінде үлкен көлемде ақпарат жинақталған.
Егіншілікте қоректік заттар тепе-теңдігінің бұзылуы, өндірістің өнімін және оның сапасын төмендетіп қана қоймай, сонымен қатар агроландшафттардың төзімділігін төмендетеді. Осы процесстерді жүйелі бақылау, зерттеу, талдау және қажетті шараларды анықтау және қолдану мониторингтің негізін құрайды [30].
Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық жерлеріне агрохимиялық тексерулер 1965 жылы басталған. Осы кезде мемлекеттің егіншілігін химияландыру басталған болатын. Қазақстанда агрохимиялық мониторингтің екі түрі жүргізіледі: өндірістік (жаппай) және ғылыми. Өндірістік мониторингті барлық өндірістік аудандарда саны аз көрсеткіштермен, ал ғылыми саны біршама көп көрсеткіштер бойынша ғылыми зерттеу мекемелерінің және ауылшаруашылық тәжірибе станцияларының стационарлық тәжірибе мөлдектерінде жүргізіледі [31].
Бұрынғы Оңтүстік Қазақстанның Мақтарал ауданының суармалы ашық сұр топырақтары екінші рет тұзданған. Олардың гумус мөлшері өте төмен (0,62-0,73%), жеңіл гидролизденген азот төмен (28,3-32,5мгкг) жылжымалы фосфор жоғары (30,8-34,0мгкг), алмаспалы калий жоғары (320-375мгкг)жағдайында азот тыңайтқыштарын аммиакты және кальцийлі селитрасы және карбамид аммиакты қоспасы үстеп қоректендіру фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар фонында мақтадан 4,9-дан 5,5цга-ға дейін қосымша өнім алуды қамтамасыз еткен [32].
Мониторинг нəтижелері Оңтүстік Қазақстан бозтопырақтарының өңделген қабатындағы ауыр металдардың топырақтағы мөлшері шектеулі белгіленген концентрациясынан жоғары еместігін көрсетті. Суармалы аумақта белсенді ластану көздерінің болмауы себепті, топыраққа түсетін ауыр металдар көзі минералды тыңайтқыштар болуы мүмкін. Сондықтан, ауыл шаруашылық тауарларын өңдеушілер оларды жоспарланған егіске ғылыми негізделген шамамен, өңделетін дақылдардың қажеттілігіне жəне топырақты-мелиоративтік жағдайды ескере отырып, енгізу тиіс [33].
Оңтүстік Қазақстанда орналасқан Арыс-Түркістан алқабын суғару өткен ғасырдың 60-шы жылдарына жатады. Бұл территорияда 65-ші жылдан ендік дренаж және 70-шы жылдан тік дренаж салынып жатыр. Тұздану деңгейі 0,4% топырақтарды 2500-3000 м3га норма сумен шаю жыл сайын 2-ден 6тга-ға дейін тұздар шайылған. 30 жыл өткеннен соң тұздар құрамында өзгерістер болған. Әсіресе катиондар алмасу сыйымдылығында Са2+ мөлшері орташа 75-тен 57%-ға дейін төмендеген, ал Mg2+мөлшері 24-тен 42%-ға артқан. Шаюдан гипс жуылған, ал MgHCO3 тұзы түрінде КАС-да жинақталған [34].
Умбетаев И., Бигараев О (2005) арнайы мақта ауыспалы егістігінде минералдық тыңайтқыштарды қолданған. Тәжірибе нұсқалары 1-ші жылғы жоңышқа: 3-ші жылғы мақта, 2-ші жылғы: 4-ші жылғы мақта, 3-ші жылғы жоңышқа, 6 жыл мақта, тыңайтылған және тыңайтылмаған ескі жыртылыс. Ауыспалы егістікте жоңышқаны өсіру топырақтың агрофизикалық және агрохимиялық қасиеттерін жақсартады. Оңтүстік Қазақстанның сұр топырақтарда ауыспалы егістікте жоңышқаны өсіру мақстаның өнімділігін 21,5цга - ден 33,4цга-ға арттырған. Азотты 200-250кгга-ға дейін беру шикі мақтаның қосымша өнім 4,9-5,9цга, фосфордан 1,4цга, калийден 170-220кгга К2О дозаларда 2,1цга дейін төмен өнім алынған [35].
Алибекова Ш.Б. (1987) Қазақстанның оңтүстігінде фосфор тыңайтқыштарының аясында майбұршақ тұқымдарын нитрагинмен өңдеу түйнек бактерияларының түзілуін, тамыр жүйесінің және оның массасының дамуын, жапырақтарда хлорофилл мөлшерін және майбұршақтың өнімділігін 26,7-27,0 цга-ға арттырады (бақылауда 22,5цга). [36].
Коваленко Е.М. (1978) Шымкент облысындағы жеміс-жүзім шаруашылықтардағы топырақтардың агрохимиялық қасиеттерін зерттеген. [37]. Органикалық заттардың жинақталуы, топырақтағы жалпы қоректік элементтер мөлшері, жылжымалы элементтер арасында кері тәуелділік байқалады. Кәдімгі және ашық сұр топырақтарда жеңіл гидролизденетін азот сұр-қоңыр топырақтарға қарағанда 1,5 есе жоғары. Мұндай жағдай калийдің сіңімді түрлерінде де байқалады. Алмаспалы калийдің ең жоғары мөлшері топырақтың жоғарғы қабатында ашық сұр топырақтарда (440мгкг), ең аз - сұр қоңыр топырақтарда (250мгкг) шоғырланған.
Кан В.М. (2002) Оңтүстік Қазақстанның содалы-тұзданған топырақтардың құнарлылығын оңтайландырудың екі функционалды модель ұсынады.
Бірінші мелиорацияланған топырақтардың гумустық жағдайын оңтайландыру. Бірінші модель 3 мелиоративтік кезеңнен тұрады. I мелиоративтік - топырақтарды химиялық мелиорациялау; II - агромелиоративтік - органоминералдық қосылыстарды (ОМҚ) беру және терең сыдыра қопсыту; III - игеру-көпжылдық шөптерді өсіру (2 жылдық түйежоңышқа). Циклдың ұзақтығы - 3 жыл.
Екіншісі топырақтардың өнімділігін арттыру, минералдық қоректенуді оңтайландыру. Екінші модель мелиорацияланған топырақтардың минералдық қоректенуін оңтайландыруды көздейді. Мелиоративтік шаралардың NPK және микроэлементтердің (Cu, Zn, Mn, Co, Mo, B) жылжымалылығын және сіңімділігін активациялау [38].
Шөл және шөлейт облыстардың топырақтарын жіктеу және диагностикалау бойынша нұсқаулықта[39-41] жартылай гидроморфты топырақтарға сипаттама берілген. Онда біздің зерттеу нысанымыз болып табылатын шалғынды сұр топырақтарға тоқталған. Шалғынды сұр топырақтар толығымынен суармалы егіншілікке пайдаланылады. Олар сәл грунттық ылғалдану жағдайында дамиды. Мұндай жағдайда капиллярлық жиек топырақтың беткі қабаттарына жетпейді немесе сирек жетеді, бірақ көктем кезеңінде атмосфералық жауын-шашынның ылғалымен түйіседі. Осындай ылғалдану топырақтың және топырақ асты жыныстардың су-физикалық қасиеттеріне байланысты жер асты грунт сулары 2,5-5м тереңдігі жағдайында жүзеге асады. Мұндай жағдайда топырақтың дамуында анаэробты фазалардың ұзақтығы әлі де байқалмайды және органикалық заттардың ыдырау процессі өте қарқынды жүреді. Сол себепті гумустың жинақталуы тек кішігірім аралықта жүзеге асады және сұр топырақтарға тән бірқатар процесстер (карбонаттар шығысы, В қабатында сәл балшықтану) сақталуы мүмкін.
Шалғынды сұр топырақтардың сыртқы белгісі өсімдіктер құрамы бойынша ерекшеленеді, онда қияқөлең, қоңырбас және басқа да эфемерлермен қатар біршама тереңірек қабаттардан ылғалды пайдалануға қабілетті өсімдіктер (қызылмия, ши, жалбызтікен, майда қамыс және т.б.) кездеседі.
Топырақ кескінінің ерекшелік белгілері ашық және кәдімгі сұр топырақтармен салыстырғанда ең жақсы анықталады және солардың арасында кездеседі.
Кескінде гумустық бөлігі (А+АВ) біршама қалың - 35-50см. Гумустың мөлшері жоғарылау, жоғарғы қабатта 1,5-2, 2,5%-ға дейін.
В қабатында карбонатты дақтар және конкрециялар сұр топырақтарға қарағанда аз. Қабаттар арасындағы өтпелілік біртіндеп жүреді. С қабатында жиі ақшылдау рең байқалады. Оның себебі карбонаттармен жалпы қанығуында, бірақта карбонатты конкрециялар да кездеседі. 80-100см-ден қырлы және бозкөгілдір дақтар пайда болады. Төменде олардың мөлшері артады. Карбонаттардың мөлшері әртүрлі, кескіннің төменгі бөлігінде айтарлықтай арту тән. Бұл карбонаттардың жинақталуы тек қана иллювиалдық жолмен ғана емес сонымен қатар ыза суларынан шығысынан болатындығын көрсетеді.
Республикалық жіктеулерде шалғынды-сұр және сұрлау-шалғындау топырақтар деп ажыратылады. Мұндай топырақтарды типшелер ретінде: 1. Шалғындау-сұр; 2. Шалғынды-сұр топырақтар деп бөлінеді.
Шалғындау сұр топырақтар ыза сулары 3,5-5м тереңдікте тұрақты жерлерде сирек кездеседі. Бұл топырақтарда өсімдіктер жамылғысы негізінен қызылмия, ши және т.б. эфемерлер мен эфемероидтардан тұрады.
Гумусты шымды қабаттың қалыңдығы шамамен 10см, сұр, қабықшалы, кесекті, гумустың мөлшері 1,5-2%. Гумусты шымдалған қабат ашық-сұр, қалыңдығы 25-30см, кесекті, зең түрінде карбонаттардың кішігірім бөлінділерімен.
Иллювиалды карбонатты қабатта карбонаттар бөлінділері ақшыл дақтар және конкрециялар түрінде жинақталған. Екінші метрде боз-көгілдір және майда татты дақтар, жиі ақшыл жалпы рең жаппай карбонаттармен қанығудан болады.
Шалғынды сұр топырақтар жер асты суларының тереңдігі тұрақты азды-көпті 2,5-3,5м болатын жерлерде кездеседі. Өсімдіктер жамылғысы бұл топырақтарда тұтасқан түрде, негізінен шалғынды формацияның өкілдерімен жасалады, тамыр жүйесі терең өсімдіктердің үлкен қатысуымен, бірақта олардың арасында сирек көктемгі эфемерлер де кездеседі.
Гумусты шымды қабаттың қалыңдығы 10-15см, сұр, қабыршақты-кесекті, гумустың мөлшері 2-2,5%. Шымның астындағы қабаттың қалыңдығы 30-40см, ашық - сұр, ірі кесекті, зең түрінде карбонаттар бөлінділері.
Гумустың астындағы қабат ашық, ақшылдау-сары, кейде көгілдір, карбонаттар ақшыл дақтар түрінде; 1-1,5м тереңдіктен глейленудің айқын белгілері - көгілдір және охристый дақтар.
Шалғынды сұр топырақтар арасында келесі топырақ тектері ажыратылады: 1) кәдімгі - тұзданбаған майда ұнталы жыныстарда; 2)сортаңданыңқыраған- белгілі бір тереңдікте жеңіл еритін тұздардың көзге көрінетін жинақтары., 3) малтатаста толық жетілмеген - 0,7м қалыңдықта малтатастармен төселген.
Әрі қарай түрлерге және түршелерге бөлінеді - тұздану дәрежесі бойынша және малтатастың жату тереңдігі бойынша.
Сөйтіп Раисов Б.О. және басқалар (2016) Оңтүстік-Қазақстан облысы топырақтарының құнарлылығын арттыру үшін біріншіден облыстағы барлық аудандардағы ауылшаруашылықты жүргізудің қазіргі жағдайын терең талдау және жоғары өнім әкелу қажет деген ауылшаруашылық дақылдары егістіктерінің құрылымын анықтау, екіншіден саланың проблемалық сұрақтарды анықтау, оларды шешудің нақты жолдарын қабылдау, отандық және шетелдік инвесторларды тарту, су шаруашылығы нысандарын қайта қалпына келтіру және ең жаңа тамшылатып суғару және суды үнемдеу технологияларын суғармалы егістіктерге енгізу қажеттілігін қорытындылайды [42].
2. ТАБИҒИ ТОПЫРАҚ ТҮЗУШІ ФАКТОРЛАР
Зерттеу өңірінде ауаның ылғалдылық мөлшері өте төмен, ылғалдану коэффициенті 0,1 - 0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін жауын-шашын мөлшері 80 - 150мм. Үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170 - 220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, 10ºС-ден жоғары болатын температураларжиынтығы Түркістан маңында 4700º-қа жетеді. Бұл аймақ нағыз шөлге жатады. Жауын жерге тек ерте көктем және күздің соңғы айларында түседі. Сондықтан, өсімдік тіршілігінде қыстың суық және екіншісі жаздың құрғақ кезінде 2 биологиялық тыныштық кезең болады. Өсімдіктер табиғаттың осындай қаталдығына бейімделген. Онда сирек бұталар, жусан және кейбір сортаңданған топырақтарға бейімделген шөптерөседі. Өсімдік сирек шығатындықтан олардың топырақта қалдыратын органикалық қалдықтары мардымсыз. Сондықтан, топырақта гумус аз жинақталады. Оның мөлшері топырақтың беткі қабатында небәрі 1 - 1,5% шамасында. Осының нәтижесінде топырақтың түсі бозғылт тартып, оны түзуші тау жынысына ұқсайды. Бұл аймақ екі аймақшаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін күрең топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр - күрең топырақтар, орталық шөл. Сонымен қатар, екіаймақшада да, әсіресе, соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, сусымалы құмдар және сортаңданған топырақтар көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен шөлді болғандықтан мал жайылымына өте қолайлы. Мұнде тек суармалы егістіктен ғана өнім алынады. Өзен бойларында қалыптасқан тақыр тәріздес топырақтарда күріш өсіруге болады. Топырақ құнарлығы төмен болғандықтан, суарған кезде минералдық азот, фосфор және органикалық тыңайтқыштарды қолданудықажет етеді. Қазақстанда шөлді аймақ ең үлкен ауданды алып жатыр. Оның ауданы 119 млн.га, яғни республика территориясының 44% -ға жуығына тең.
Жалпы жартылай шөл мен шөл аймақтарын сипаттай келіп, ол алқаптарды мүлдем өнімсіз, құнарсыз деп айтуға болмайды. Себебі, осы өңірдің ыстық ауа-райына бейімделген сортаңданған топырақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz