Күздік бидай - әлеуеті зор дақыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
КЕАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 631.445.56.452.8 (574.53) Қолтаңба құқығында
Агробиология факультеті
БИМҰРЗА ЖАНИЯ ПЕРНЕБЕКҚЫЗЫ
Қазақстанның оңтүстік сұр топырағында күздік бидай дақылының өнімділігіне минералдық тыңайтқыштардың тиімділігі
7М08102 - Топырақтану және агрохимия білім беру бағдарламасы бойынша
ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алуға ұсынылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі
Ауылшаруашылығы ғылымдары кандидаты, профессор Балғабаев А.М.
Рецензент
Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.
Зерттеу жүргізген аймақтың топырақ - климаттық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Жер бедері және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Беттік және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5
Топырақ жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Зерттеу жүргізудің мақсаты мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1
Егістік жердің топырағына агрохимиялық зерттеу жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2
Агрохимиялық картограмма жасау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1
Зерттеу өңіріндегі шалғынды сұр топырақтың қалыптасуы, кескін құрылысы, құрамы және қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2
Егістік жердегі шалғынды сұр топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3
Топырақ құрамындағы химиялық элементтерді мөлшерлеріне байланысты топтарға бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.4
Суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынған:
МемСТ 2.105 - 95 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар
МемСТ 2.11 - 68 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Ережелерді бақылау.
МемСТ 6.38 - 90 Құжаттамаларды бірыңғайлау жүйесі. Құжаттамаларды ұйымдастырушы-бөлу жүйесі. Құжаттарды рәсімдеу талаптары
МемСТ 7.32 - 2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есеп. Құрылымы және ресімдеу ережелері
МемСТ 7.1 - 2003 Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптар мен құрастыру ережелері
МемСТ 27593 - 88 Топырақтар. Терминдер және анықтаулар
МемСТ 28168 - 89 Топырақтар. Топырақ үлгілерін алу
МемСТ 26205-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Мачигин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26204-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Чириков әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26423-85. Топырақ құрамындағы тұзды сүзіндіні дайындау және оны рН ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26213-91. Топырақ құрамындағы органикалық заттарды Тюрин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
Топырақ құрамындағы сілтілі ыдырайтын азотты Корнфилд әдісі бойынша анықтау (ЦИНАО нұсқасы) - Агрохимия бойынша практикум, ред. Минеева В.Г. ММУ, 2001ж.
МемСТ 26490-85. Топырақ құрамындағы жылжымалы күкіртті ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамалар, белгілер және қысқартулар қолданылған.
Топырақ - тірі және өлі организмдер мен табиғи сулардың тау жыныстарының беткі қабатына, әр климат пен жер бедері жағдайында, тигізетін әсерлері нәтижесінде түзілген, дербес тарихи жаратылысы, органикалық-минералдық дене.
Мониторинг - биологиялық сипатты объектілер (денелер, мысалы топырақ) мен құбылыстарды барлау; Мысалы: антропотекті (адам) әсерінен өзгерген табиғи орта күйін техникалық құралдармен байқау және оның болашағын болжау жұмыстарды қамтиды.
Гумус - өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азық-түлігі ыдырауы нәтижесінде топырақта түзілетін жоғары молекулалық азотты органикалық зат - қарашірінді.
Топырақ үлгілері - топырақ кескінінің әрбір генетикалық қабаттарынан немесе оның ортаңғы бөлігінен зертханалық талдауға алынған топырақ үгіндісі.
Топырақ қимасы - жер бетінен тереңдеген сайын кезек-кезек орналасқан генетикалық қабаттар жиынтығы.
Топырақтың су сүзіндісінің иондық құрамы - топырақтың қатты фазасынан дистилденген сумен ерітіндіге шығарылған иондар мөлшері.
Топырақтың гранулометриялық құрамы - топырақтағы механикалық элементтердің абсолютті құрғақ топырақ салмағына шағылған процентпен анықталатын салыстырмалы мөлшері.
Агрохимиялық картограмма - 1:10 000 масштабты топырақ картасын негізге ала отырып, топырақтағы қоректік заттардың түрін және мөлшерін көрсететін танаптың картасы.
Агроценоз - агрономиялық ценоз, белгілі территория егістігін құрайтын а.ш. дақылдарының жиынтығы; мағынасы тұрғысынан алғанда өсімдіктің өніп-өсу жағдайын және егістік жердің өнімділігін (немесе топырақта органикалық заттың түзілуін, құнарлылығын) талдау.
Топырақты талдау - топырақтың құрамы мен қасиеттерін, ондағы органикалық, минералдық заттар мөлшерін, физикалық, химиялық әдістермен анықтау.
Азот, фосфор және калий тыңайтқыштары - өсімдіктердің азотпен, фосформен және калиймен қоректенуіне қажетті құрамында аталған элементтер қоры бар органикалық және минералдық заттар.
Гидролизденетін азот - топырақты немесе гуминды заттарды 25% H2SO4 немесе 6н HCl-мен өңдегенде, автоклавта қыздырғанда ерітіндіге өтетін азот қосылыстары.
Грунт сулары - құрғақ жердің жоғарғы қабатында су өткізбейтін шөгінді жыныстар үстінде шоғырланған сулар. Деңгейі жауын-шашын мөлшеріне қарай жыл бойы өзгеріп отырады, ылдиға қарай қозғалады.
Дефляция - желдің топырақ пен борпылдақ тау жыныстары түйірлерін үрлеп шығу процессі. Нәтижесінде топырақ өзінің гумус қабатынан айырылып, құнарлылығы төмендейді.
Топырақтардың сортаңдануы - негізінен шөл және шөлейт аймақтарда топырақтарда суға еритін минералдық тұздардың жиналу процесі.
Топырақтардың морфо-генетикалық белгілері - топырақтардың кескін құрылысында генетикалық қабаттардың түсі, ылғалдылығы, нығыздалуы, түйіртпектілігі, гранулометриялық құрамы, кірмелері, жаңа жарандылары.
Ақкөздер - топырақта өтіп жататын әртүрлі химиялық, алмасты құбылыстарда жаралып, көбінесе саңырауқұлақтар шырмауығы (шілтері), борпылдақ шоғырлар және ақ дақ тәрізді топырақ қабатының бетіндегі карбонат тұздар көрінісі.
Топырақтарды жақсарту - әртүрлі әдістермен топырақтың қасиеттерін жақсарту арқылы олардың құнарлылығын арттыру.
ҚРСТ - Қазақстан Республикасының стандарттары
C:N - көміртегі мен азоттың қатынасы
Ажыр - А жыртылыс қабаты
ССШ - солтүстік және солтүстік-шығыс бағыттар
℃ - ауа температурасын өлшейтін шама, градус цельсия
мб - атмосфералық қысымды өлшейтін шама, миллибар
мсек - желдің жылдамдығын өлшейтін шама, метр секунд
РЕФЕРАТ
ТОПЫРАҚ, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, ТЫҢАЙТҚЫШ, ҚҰНАРЛЫЛЫҚ, КАРТОГРАММА, ТОПТАСТЫРУ, АГРОЦЕНОЗ
Магистрлік диссертация 79 беттен, 19 кестеден, 22 суреттен, 55 қолданылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Зерттеу обьектілері - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтеріне агрохимиялық мониторинг жүргізу және олардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Зерттеу әдістері - теориялық зерттеу әдістері (анализ және синтез), жаратылыстану ғылымдарының эмпирикалық әдістері (бақылау, сипаттау, өлшеу) аналитикалық және графо-аналитикалық әдістер.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.Жоғарыда аталған ауылдық округтың суармалы топырақтарында жыл сайын ауылшаруашылық жұмыстардың барлық түрлері дерлік жүргізіледі. Бірақта мәдени өсімдіктермен қоректік элементтер шығымы қажетті мөлшерде тыңайтқыштардың берілуімен толықтырылмайды. Сол себепті шалғынды сұр топырақтарды және тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, сонымен қатар зерттелінген топырақтардың құнарлылығын арттыру үшін агрохимиялық мониторинг жүргізу қажет. Зерттеу нәтижелері бірінші кезекте ауылдық округте қызмет ететін шаруашылық субъектілері үшін қажет болады.
Зерттеу материалдары бойынша жарияланған мақала:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуЗерттеулер, нәтижелер. №1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыҚазақстанның жоғарғы мектебі. №3. 2020. С. 214-217.
РЕФЕРАТ
ПОЧВА, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, УДОБРЕНИЕ, ПЛОДОРОДИЕ, КАРТОГРАММА, ГРУППИРОВКА, АГРОЦЕНОЗ
Магистрская диссертация состоит из 79страниц,19таблиц,22рисунков, 55 использованных источников.
Обьекты исследований - элементы плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области.
Цель исследований - проведение агрохимического мониторингаэлементов плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области и разработать приемы повышения их плодородия.
Методика исследований - методика теоретического исследования (анализ и синтез), эмпирический метод естественных наук (контроль, характеристика, измерение) и аналитические и графо-аналитические методы.
Для достижения цели выработаны следующие основные задачи:
- проведение рекогносцировочного обследования территории сельского округа и выбор типичных участков для проведения полевых исследований;
- закладка разреза на заранее выбранных участках и проведение описаний морфологических признаков генетических горизонтов лугово-сероземных почв, определение полного номенклатурного названия почв;
- проведение лабораторных анализов почв на содержание гумуса и макро- и микроэлементов;
- проведение группировки почв по обеспеченности тем или иными питательными элементами в зависимости от их содержания;
- составление картограмм обеспеченности макроэлементами лугово-сероземных почв изучаемых полей сельского округа;
- на основании полученных результатов разработка приемов повышения плодородия лугово-сероземных почв опытных участков, находящиеся в пределах сельского округа.
Теоретическая и практическая значимость работы.На орошаемых почвах вышеотмеченного сельского округа ежегодно проводяться практически все виды сельскохозяйственных работ. Но вынос элементов питания культурной растительностью не компенсируется внесением достаточного количества удобрений. Поэтому для эффективного использования лугово-сероземных почв и удобрений, а также повышения плодородия изучаемых почв необходимо проведение агрохимического мониторинга. Результаты исследований в первую очередь будут полезны для хозяйствующих субъектов, трудящихся в сельском округе.
Опубликованные работы по материалом исследований:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуИсследования, результаты. №1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыВысшая школа Казахстана. №3. 2020. С. 214-217.
ESSAY
SOIL, AGROCHEMISTRY, MONITORING, FERTILIZER, FERTILITY, CARTOGRAPHY, GROUPING, AGROCENOSIS
The master's thesis consists of 79 pages, 19 tables, 22 figures, 55 sources used.
Objects of research - fertility elements of irrigated meadow-sierozem soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region.
The purpose of the research is to conduct agrochemical monitoring of fertility elements of irrigated meadow-gray-earth soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region and to develop methods for increasing their fertility.
Research methods - theoretical research methods (analysis and synthesis), the empirical method of the natural sciences (control, characterization, measurement) and analytical and graph-analytical methods.
To achieve the goal, the following main tasks have been developed:
- conducting reconnaissance survey of the territory of the rural district and the selection of typical sites for field research;
- laying a section on pre-selected sites and carrying out descriptions of the morphological characteristics of the genetic horizons of meadow sierozem soils, determining the full nomenclature name of soils;
- laboratory analysis of soils for the content of humus and macro- and microelements;
- grouping of soils according to the availability of certain nutrients depending on their content;
- compilation of cartograms of macroelement supply of meadow sierozem soils of the studied fields of the rural district;
- on the basis of the results obtained, the development of methods for increasing the fertility of meadow-sierozem soils of the experimental plots located within the rural district.
Theoretical and practical significance of the work. Almost all types of agricultural work are carried out annually on irrigated soils of the aforementioned rural district. But the removal of nutrients by cultural vegetation is not offset by the application of a sufficient amount of fertilizer. Therefore, for the effective use of meadow-sierozem soils and fertilizers, as well as increasing the fertility of the studied soils, it is necessary to conduct agrochemical monitoring. The research results will primarily be useful for business entities working in the rural district.
Published works on research material:
1. Erkin A.N., Naushabaev A.K., Seytkali N. Agrochemical monitoring of soils Koksu rural district Turkistan region Research, Results. No. 1 (85). 2020. pp. 294-300.
2. Erkin A.N., Naushabaev A.K. Meadow-sierozem soils of Koksu rural district Shardara area and their fertility Higher School of Kazakhstan. Number 3. 2020.pp. 214-217.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Күздік бидайдың Қазақстанның оңтүстік - шығыс өңірінде орны ерекше. Күздік бидайдан жоғары өнім алу үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін ғылыми тұрғыдан жүргізу керек және оның өнімділігін арттыруда жауын - шашын мен ауа температурасының әсері зор.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірінде суармалы жерлерден күздік бидайдан мол өнім алу үшін келесідей көптеген шараларды жүзеге асыру керек, олар: ауыспалы егістер, жаңа сорттар, себу, суару мен түрлі тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану және т.б.
Күздік бидайды бір жерге егіле беруі, ауыспалы егістердің болмауы, оны мезгілінде егілмеуі, суаруды жүйелі өткізбеуі, тыңайтқыштарды қолданбау осы дақылдың бір гектарынан түсімі кемиді және оның сапасы төмендейді. Осыған байланысты күздік бидай өсімдіктері түрлі ауруларға шалдығады, зиянкестермен зақымданады, бұл да бидайдың шығымдылығына және дәннің сапа көрсеткіштеріне әсерін тигізеді.Соңғы жылдары күздік бидай өнімділігі бір гектарынан 20 ц аспады. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің күрт төмендеуіне байланысты болды және үлкен ғылыми орталықтар және шаруа қожалықтары қаржылық көмексіз қалып, экономикалық жағдайлары нашарлап кетуінен болды.Осы жағдайлардың салдарынан бидайдың суармалы егіс көлемі қысқарылып, маусымдық және дымқылдық суару қиындады және арнайы жұмыстарды жүргізетін техниканың жоқтығы әсер етті. Осындай түрлі қиыншылықтар пайда болуына байланысты ғылымда жаңа жобалар туындады. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағдайында Мексиканың жаңа тәсілі - жалға себу технологиясы сыналды.Астық дақылдарын өсіруге жаңа технологияны өндіріске кеңінен енгізу - бидай өнімін арттырудың қайнар көзі болып табылады.Астық дақылдар егісіне тыңайту жүйесін тиімді пайдалану - бұл күздік бидайды қоректік элементтермен қамтамасыз етіп қана қоймай, өсімдіктердің дамуының белгілі бір кезеңдерінде дақылдың мүшелері түзілу процестерін қалыптастыру үшін бағытталған тыңайтқыштардың әсерін ғылыми негізінде жүргізу тиіс. Бұл процестерге күздік бидайдың жапырақ алаңының қолайлы деңгейде түзілуі, өнім беру қабілеті жоғары қосымша бидайда масақты сабақтың қалыптасуы, масақтардың қалыпты дамуы және масақтың құрамдас бөліктерінің көп болуы әсер етеді. Күздік бидайдың дән түзілу кезеңінде сабақтар мен жапырақтардан фотосинтез нәтижесінде түзілген органикалық заттардың дәнге қарқынды жылжуы негізінде іске асуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - күздік бидай дақылының өнімділігін арттыру және сапасын жақсартуда экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
- минералдық тыңайтқыштардың күздік бидай дақылының өсуі мен дамуына әсерін зерттеу;
- минералдық тыңайтқыштардың күздік бидай өнімділігі мен сапасына әсерін зерттеу.
Әдебиетке шолу
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында бірінші қатарда тұрған негiзгi мiндетi - ауыл шаруашылығында өсірілетін дақылдарынан мол, әрi сапалы өнiм алып қана қоймай, топырақтардың құнарлылығын сақтау мен арттыру болып табылады.
Іле тау аралық ойыстық топырақ жамылғысын, жалпы Қазақстан топырақтарын зерттеу 1907 жылы басталды. Осы кезде теміржол құрылысының сызық бойымен маршрутты топырақ зерттеулерін жүргізді. Олар ертеректе зерттелмеген өзгеше Жетісу жазықтығының топырақтарын сипаттап, соңғыларына ашық-күрең топырақтар атауын берді.
Осыдан кейін Азиялық Ресейдің отарлық аудандарында топырақтарды және өсімдіктерді зерттеу бойынша қоныс аудару басқармасының жұмыс істеу кезеңі басталады. Ол 1908 жылдан бастап 1914 жылға дейін жалғасқан және оны бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс тоқтатқан. Жетісу облысында топырақ экспедициясының таптырмайтын жетекшісі болды (1910, 1913 жж) [1].
Сол кезде жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне келетін болсақ, талантты топырақтанушының өте көлемді жұмысын атап кеткен жөн. Зерттеулер Іле өзенін және оның құйылымын реттеудің бірінші жобасына байланысты жүргізілді және Қытай шекарасынан Шарын өзеніне дейінгі аумақты қамтыды. Жұмыста бірінші рет Іле ойысы үшін қалың ғанышты қабаты бар топырақтар сипатталды. Олар тау алды аймақтың жоғарғы (қара-қоңыр) және төменгі (сұр) жағында кездескен [2].
Жетісуда 1915-1917 жж. аралығында топырақ- ботаникалық экспедиция жұмыс істеді [1].
Революциядан кейін зерттеулер ең бастысы орталық Азия мемуниверситетінің экспедициясымен жүргізілді.
Бізді қызықтырған ауданның 1928 жылы бойынша барлық зерттеу тарихы монографияда толық баяндалған. Онда мінсіз әдебиеттер тізімі (505 атау) келтірілген. Бұл бізгеаталған кезде жүргізілген зерттеу нәтижелеріне тоқталмауға мүмкіндік береді [3].
Зерттеулердің жаңа этапы 1928 жылдан басталады. Бұл кезде СССР ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен индустрияландыру және ірі совхоздарды ұйымдастыру социалистік ауыл шаруашылығының күнделікті проблемаларын шешу үшін топырақтануды максималды пайдалануды қажет етті.
Осы уақытта Іле ойысында кейбір орталық шаруашылық және жобалық ұйымдардың экспедициялары жұмыс істеді.
1938 жылдан бастап Қазақстанда топырақ зерттеулерін Каз Фан топырақтану секторы жүргізеді. Кейіннен (1946 жылы) ҚазССР Ф А
топырақтану институтына және КИЗ агротопырақтану бөліміне озгертіліп қайта құрылды.
1944 жылдан бастап 1950 жылға дейін Алматы және бұрынғы Талдықорған облыстарының әртүрлі топырақ карталары құрастырылады.
1950 жылдан Іле Алатауының суармалы тау алды белдеуінің топырақтарын жетік зерттеу басталды.
1953 және 1954 жж. бұл зерттеулер Қаскелен және Жамбыл 1955 жылы - және басқада аудандарға таралды [4].
Осы кезеңде АШМ ҚазССР орталық кешенді экспедициясының топырақ - ботаникалық түсірілімдері айтарлықтай аудандарда жүргізілді.
Сөйтіп, қазіргі уақытта Іле ойысы топырақтарының қасиеттері мен географиялық таралуы туралы жеткілікті толық мәліметтер жинақталған. Бірақ ойыстың әртүрлі бөлігі әртүрлі деңгейде зерттелген. Басылымға шыққан жұмыстарда кейбір жинақтаулар жасалған [5].
Топырақ жамылғысының негізгі ерекшеліктері.
Іле ойысының топырақ жамылғысы әртүрлі жасты механикалық және петрогрфиялық құрамы әртүрлі жарандылармен көрсетілген. Олар беттік сулардың ағыны мен сулы қабаттардың жақын жатуына байланысты әртүрлі беттік және ызалық ылғалдану жағдайында болады.
Осымен қатар, барлық осы алуан түрлілік жалпы заңдылықтарға бағынады. Ол ойыс аралығында айқын байқалатын топырақ - биоклиматтық аймақтардың болуы мен сипатталады. Әдетте ендік және тіктік аймақтылық деп ажыратады. Оны кезінде табиғаттың аймақтары туралы ілімнің негізін қалаушы анықтаған. Бірақ тауалды мен тауалды жазықтықтары ерекше аймақтық типіне ие болатынын мойындаған жөн. Себебі ол жазықтықтың не ендік аймақ, не таудың тіктік аймақ немесе белдеу ұғымдарына сәйкес келмейді. Тау алды аймақтарының ауысымдығы төңіректің абсолюттік биіктігінің өзгеруі мен ғана емес, тауға жақындығымен және қасындағы тау жүйесінің сипатымен сипатталады.
Іле ойысы ерекше биоклиматтық жағдайда жатыр. Оның төменгі бөліктері қалыпты шөп ауданына жақындайды, ал жоғарғысы ( сол жақ жағалауы аралығында) жартылай дала аймағына кіреді.
Мұнда ендік-тіктік аймақтылық келесі қатармен көрсетілген:
I) Далалық қара-қара-қоңыр таулы аймақ.
Аймақшалар: 1) тауалды қара топырақты 2) тауалды күңгірт қара-қоңыр топырақты.
II) Шөлді- далалы тау алды қара-қоңыр-сұр топырақты аймақ.
Аймақшалар: 1) тау алды ашық қара-қоңыр топырақты; 2) кәдімгі (қалыпты) сұр топырақты.
III) шөлді аймақты ашық сұр топырақтар. Аймақ пен аймақшаның биіктік шекаралары өте күшті ауытқиды. Ол Іле және Жоңғар (Жетісу) Алатау тау жүйесінің конфигурациясынан байланысты болады. Іле Алатауының орталық бөлігінің ауданында Қаскелеңнен түргенге дейін тауалды (баулы бөліктерде) аймақтары ең төменге түседі [6].
Осы басты мiндеттi шешуде ауыл шаруашылығын жүргiзудiң ғылыми негiзiн жасау және оның iшiнде минералды тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерлерiн, мерзімдерін, тиімді себу тәсілдерін қолдану маңызы зор.
Оңтүстік және оңтүстік - шығыс Қазақстанның негізгі астық дақылдардың бірі күздік бидай. Оның егiстiк көлемi бұл аймақта 600 мың га, астық дақылдарға жасалған ауыспалы егiстер мен тыңайтқыштарды қолдану жүйесi сақталмағандықтан оның өнiмдiлiгі бір гектарынан 20 ц аспайды.
Көптеген ғылыми-зерттеу тәжiрибелерiнiң нәтижелерi, қазіргі кезде, ауыспалы егiстiктері мен тыңайту жүйесiн дұрыс құрғанда күздiк бидайдан жоғары әрi сапалы өнiм алуға болады екенін дәлелдеп отыр.
Осы дипломдық жұмыста күздiк бидайдың Жетысу мен Фараби сорттарына қолданылған минералдық тыңайтқыштардың олардың өнiмдiлiгi мен сапасына әсерлерi және экономикалық пен биоэнергетикалық жағынан тиiмдiлiктерi жөнiнде толық мәліметтер келтiрiлiп отыр.
Қазақстан республикасы бойынша күздiк бидай Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан облыстарының тәлімi және суармалы жерлерiнде егiледi. Осы дақыл күзде және ерте көктемде түсетiн жауын - шашындардын мөлшерін өте тиiмдi пайдалана алатын болғандықтан, өнiмдi жаздық бидайға қарағанда жоғары.
Күздiк бидай күзде егiлiп, ерте ораққа түсетін болғандықтан, ауыл шаруашылығы жұмыстарын жүргізу мен ұйымдастыруға үлкен жеңiлдiк туғызады [7, 8].
Соңғы жылдары топырақтің тиімді құнарлылығы төмендеді, қазіргі таңда жыртылатын жерлердің 80% жылжымалы фосфаттармен төмен қамтамасыз етілген дәрежеде. ХХ ғасырдың сексенінші жылдардың ортасында (1986) мемлекетімізде бір гектар жыртылатын жерге 29 кг ә.з. минералды тыңайтқыштар енгізілген, ал 2001 жылы тыңайтқыш енгізу 40 есеге төмендеді (бір гектарға 700 г). Қазіргі кезде бұл жағдайдың үлкен себептердің бірі - ол минералды тыңайтқыштардың өзіндік құнының жоғары болуы [8, 9]. Қоректік заттардың топырақта бір өзі жер құнарлылығын сақтау мен арттыруға қатысты мәселелердің барлығын бірдей шеше алмайды. Сондықтан, топырақтың су режімі өсімдіктердің өсіп-өнуіне қажетті басты факторлардың бірі болып саналады және топырақ ылғалдылығының өзгеру заңдылығы да топырақта қоректік заттарға қарағанда басқаша болады. Топырақтағы ылғал онда өтетін барлық процестерге әсер етуіне байланысты өсімдіктердің мүшелерінде органикалық заттардың түзілуіне және топырақта олардың ыдырауына қатысады. Өсімдіктердің топырақтан қоректік заттарды пайдалануына, топырақтың түзілуіне, онда жүретін микробиологиялық процестерге, топырақтың ауа мен жылу режімдеріне т.б. процестерге де үлкен әсерін тигізеді.
Топырақтың ерітіндісінде көптеген химиялық заттардың реакциялары жүреді және олардың өзара әрекеттесуі байқалады. Топырақ ерітіндісінде еріген заттар өзара оңай жақындасады, тірі ағзадағы заттардың синтезі мен ыдырауына әсер етеді. Осының өзі топырақ ерітіндісіндегі реакциялар жүретін орта ретінде ғана емес, аса қажетті құнарлы элементтердің бірі негізінде қарастыру керек екендігі көрсетеді.
Топырақтың пайдалы ылғалдылығы күзгі және көктемгі жауын - шашын мөлшеріне байланысты болады. Сонымен, топырақ ылғалдылығы жеткілікті тәлімі жерлердегі егістіктерде ылғал қоры күздік бидай себу кезеңнен бастап масақ салған кезеңге дейін 26 - 30 мм кем түспейді. Дән піскен кезде ғана топырақтың ылғал қоры 7,5 - 10 мм дейін төмендейді. Бұл өзі ылғалдылығы жеткілікті тәлімі жерлерде астық дақылдардан тұрақты, жоғары және сапалы өнім алуды қамтамасыз етеді. [10] Агрохимия ғылымының негізін салушы топырақ, өсімдік және тыңайтқыш арасындағы өзара байланысын, олардың бір-біріне әсер ететіндігін жеткілікті білу керек екендігін көрсетті. Әлемдегі барлық өсімдіктер көміртегі газының айналымын жүзеге асыратын, белгілі бір дәрежеде сақтап тұратын аппарат деуге болады. Жер жүзінде жыл сайын жасыл өсімдіктер 400 млрд. т көміртекті қосылыстарды түзеді. Фотосинтез процесі жүретін кезде 170 млрд. т көмір қышқыл газы және 140 млрд. т су қосылып, 120 млрд. т оттегі бөлініп шығарылады. Өсімдіктер жыл сайын органикалық заттарды түзу үшін 2 млрд.т азотты және 6 млрд.т күлді элементтерін пайдаланады.
Тыңайтқыштарды еңгізу кезінде өсімдіктің құрғақ зат салмағының артуы күздік бидайдың түптенуден - дән салу кезеңіне дейін байқалады. Өсімдік құрғақ затының артуы топырақ ерекшеліктеріне және жауын - шашын мөлшеріне байланысты болады. Қара - қоңыр топырақтағы қара парға бақылау нұсқасында егілген күздік бидайдың 100 өсімдігінің 3 жылдық орта салмағы түптену кезеңінде 16,7 г құрады. Фосфор тыңайтқышын 10 кг ә.з. қатарлап енгізген кезде 100 өсімдік салмағы 19,4 г болды. Ал осы нұсқаға (10 кг фосфор тыңайтқышын енгізгенде) үстіне тағы да фосфор тыңайтқышын 30 кг мөлшерінде жерді жыртар алдында енгізген кезде 100 өсімдіктің құрғақ салмағы 25 г шамасында болды. Сол тәсілмен фосфор тыңайтқышын жоғары мөлшерде, бірақ ашық қара - қоңыр топырақта қолданғанда күздік бидайдың құрғақ зат салмағы түптену кезіндегі 18,4 - 21,3 г құрады, тыңайтылмаған нұсқаларда 15,7 г болды.
Өсімдіктің құрғақ зат салмағы бақылау нұсқасымен салыстырғанда тыңайтқыштарды енгізген кезде өсімдіктердің өсуінің барлық кезеңдерінде жоғары болды, дәнді дақылдар түсі артты.
Жауын - шашыны аз және топырақ ылғалы төмен жердегі азот тыңайтқышымен тыңайтылған дақылдар мен тыңайтылмаған дақылдар арасында айырмашылық шамалы байқалды.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін жоғарлату және оның сапасын жақсартудағы басты және негізгі шаралардың бірі - топырақта сіңімді қоректік заттардың мөлшерін арттыру.
Ғалымдардың [11] мәліметтері бойынша ауыспалы егісте өсірілген ауыл шаруашылық дақылдар үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін сақтаудың маңызы өте зор. Бұл жағдайда тыңайтқыштарды қолданудың мөлшерлері мен мерзімдері ауыл шаруашылық дақылдар үшін бірдей болмайды, олар ең басты дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланыста болады. Тыңайтқыш енгізудің мезгілі бойынша 3 тәсілі бар: негізгі тыңайту, тұқымды себу кезінде тыңайту, үстеп қоректендіруде.
Негізгі тыңайтудың басты міндеті дақылды бүкіл вегетациялық маусымы бойы қоректік заттармен қамтамасыз ету. Сондықтан дақылдарға берілуге тиісті тыңайтқыштар мөлшерлерінің барлығын немесе 80% негізгі тыңайтуда қолданy керек. Негізгі тыңайту жер жыртар алдында атқарылады және оның енгізу мерзімін ауыл шаруашылық дақылдардың, сол аймақтық климат-топырақ ерекшеліктеріне, тыңайтқыштар түрлеріне және қасиеттеріне байланысты белгілейді. Фосфор және калий тыңайтқыштарының түрлері топырақтағы ылғалдың молшерінен немесе суару әсерінен топырақтың астыңғы қабатына шайылып кетпейді. Сондықтан оларды күзде - негізгі тыңайтуда қолданады.
Тұқымды себу кезінде тыңайтудың басты және негізгі міндеті - өсімдікті алғашқы өсіп-өну кезеңінде қоректенуін жақсарту. Мұнда дақылдардың тұқымы немесе дәні дұрыс және тез арада көктеп шығуы үшін топырақта сіңімді қоректік элементтермен қамтамасыз етудің маңызы зор. Тұқымды себу кезінде қатарға 10 - 20 кг есебінде фосфор тыңайтқышын қолдану осыған негізделген. Азот пен калий элементі бар тыңайтқыштарын қолдануға да болады. Себілген тұқым топырақтың беткі қабатында орналасады, сондықтан бастапқы өсу кезінде негізгі тыңайту үшін терең енгізілген тыңайтқыштардың қоректік элементтерін пайдалана алмайды. Сол себептен тұқымды себу кезінде оның жанына енгізген тыңайтқышты өсімдік алғашқы өсіп-өну дәуірінен бастап-ақ пайдаланады.
Қазақстанның әртүрлі аймақтарында жүргізілген тәжірибелер мәліметтері көрсеткендей фосфор тыңайтқыштарын тұқымды себу кезінде қатарға енгізгенде топырақтан фосфорды пайдалану коэффициенті 2 - 3 есе жоғарлайды.
Дақылдарды үстеп қоректендірудің негізгі міндеті - өсімдіктің белгілі бір кезеңінде қоректенуін күшейту. Дақылдың қоректену ерекшеліктеріне байланысты үстеп қоректендіру үшін арналған тыңайтқыштар мөлшері және оны енгізу мерзімі соған сәйкес болады. Сонымен бірге ауыл шаруашылық дақылдардың қоректену ерекшеліктеріне байланысты үстеп қоректендірудің мерзімін және қолданылатын тыңайтқыштар мөлшерін нақты анықтаудың маңызы үлкен.
Өсімдіктердің физиологиялық негізінің қызметі минералдық қоректенуінде орны ерекше. [10] және оның шәкірттерінің ғылыми еңбектерінде өсімдіктердің организмінде заттардың алмасуын реттеп тұратын фактордың бірі - өсімдіктер қоректерінің теориялық негіздері құралды. Өсімдіктерде үнемі заттар алмасып тұрады және түрлі органикалық пен минералдық қосылыстар пайда болады, өзгеру және жоқ болып кету процестері тез арада қарқынмен жүзеге асады. Өсімдік әлемінде болатын барлық өсу мен даму процестері, оның ішінде тұқым қуалаушылық және өзгергіштік құбылымдары пайда болуы өмір тірегіне - қоректенуіне байланысты болмақ.
[12,13] және басқа ғалым-физиологтардың зерттеулері көрсеткендей, өсімдік қоректену жолдарын реттеу арқылы ондағы заттар алмасу процесіне араласуға, өсімдік организмін қойған мақсатқа қарай өзгертуге, оның өсіп-өнуін тездетуге мен баяулатуға болады екенін көрсеткен. Жоғары сапалық көрсеткіштерімен ерекшелінетін өнім алу үшін дақылдардың өсіп дамуының әрбір кезеңінде болатын ерекшеліктерді ескеріп, өсімдікті қажетті қоректік элементтермен қамтамасыз етіп отыру дұрыс.
Тұқымның ұрық бүршігі органогенездің алғашқы кезеңінде қалыптасады, тұқым жапырақшасы өзінің ең жоғарғы көлеміне дейін жетеді. Өсу конусында 2, 3 және 4 - ші жапырақтар қалыптасады, конус бетін жауып тұрады. Тұқымды себудің алдында және органогенездің 2-ші кезеңінде қолданған тыңайтқыштар жапырақтардағы пайда болған бүршіктерді қосымша сабаққа айналдырады және даму циклын толығымен аяқтауына жағдай тұғызады.
Азот тыңайтқыштарын өсімдіктің өскін конусының тежелу кезінде енгізген тиімді болады. 3 - кезеңде жүріп жататын болашақта болатын дән санының көп немесе аз болуына қолданылған азот тыңайтқыштарының әсері өте зор.
Өсімдіктерді өте құнды қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін мынандай жағдайларды білу тиіс. Біріншіден, өсімдіктердің өсіп-өнуінің әрбір кезеңінде өсімдіктің қандай қоректік элементтерді қажет ететінін, екіншіден, өсімдіктердің сыртқы пішініне қарай визуалды қарап, қоректік заттарды оның қажеттілігіне өтей алатынын немесе алмайтынын, үшіншіден, өсімдіктердің өнім құралуында қолайлы жағдайларды жасау үшін өсімдікке қажетті қоректік элементтерді жеткізіп беру керек [14].
Күздік бидай және басқа астық дақылдарының өнімділігін арттыру тыңайтқыштар түрлерін дұрыс мерзімінде қолдануына байланысты екендігі көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрсетілген [15-17]. Азот тыңайтқыштарын қолдану көп зерттелген, яғни осы зерттеулерде азот тыңайтқыштарының астық дақылдардың өнімділігіне және дән сапасына оң әсері анықталған [18-22].
Словакия елінде жүргізілген зерттеулердің мәліметтері бойынша күздік бидай өнімділігіне топырақты өңдеуге қарағанда сорт және ауа - райы (жауын-шашын мөлшері) әсерінің жоғары болатыны дәлелденді [23]. Басқа зерттеулердің қорытындысы бойынша күздік бидай сорттарының өнімділігі негізінен түптену мен белгілі аудан бірлігіндегі өсімдіктер санына тәуелді [24].
Чехияда күздік бидайды өсіру жүйесінде - топырақтың жыртылатын қабатын өте сапалы өңдеу, тұқым себер алдында топыраққа фосфор тыңайтқышын 40 кгга енгізу және сонымен қатар көктемде күздік бидай өсе бастаған кезде тағы N40, тағыда түптену кезінде N60 және бидай өсімдіктері түтіктену кезеңінде N40 енгізу қажет, яғни 360 кгга тыңайтқыштарды енгізу өнімді 71 цга көтерді.[25], [26] аймақта жүргізілген тәжірибелерінде мәліметтері бойынша азот тыңайтқыштарын (60, 90 және 120 кгга мөлшерінде) бір мезгілде немесе бөлшектей топыраққа енгізу күздік бидай өсімдіктерінің жалпы салмағын ұлғайтып, дән өнімділігіне әсері байқалды. Күздік бидай өнімі 50-60 цга дейін жоғарылады.
Польшада елінде әр күздік бидайдың сортқа байланысты жүргізілген тәжірибе жұмыстарында дән өнімділігін қалыптастыруда өсімдік жиілігіне байланысты екендігі дәлелденді. Бір сорт үшін жоғары өнім бір шаршы метрге 600 данам2 тұқым себілсе, ал екінші сорт үшін 750 данам2 тұқым сепкенде қалыптасатыны байқалды [27].
Азот тыңайтқышымен ерте көктемде күздік бидайдың түптену кезеңінде қоректендіру өсімдіктердің өсу процестерін, түптенуін ұлғайтады, тамыр шірігінен, қоңыр тат, ақ ұнтақ, швед шыбыны және тағы басқа ауырулары мен зиянкестерге төзімділігін жоғарылатады, ол күздік бидайдың жоғары өнімділігінің құрылуына себепші болады. Бидайдың ең жоғарғы өнімділігі 4,16 тга - N140 Р30 К60 енгізілген нұсқада болды; фонда 2,04 тга өнім алынды. Тыңайтқыштардың әсерінің нәтижесінде күздік бидайдың арамшөптерге төзімділігі жоғарылады, яғни ол көрсеткіштері бидай дәнін өнім құрылымына жақсы әсер ететіні анықталды [28, 29].
Ғалым [30] зерттеулерінің мәліметтері бойынша бидайдың жоғары өнімділігі астық дақылынан кейін - N90Р60К40 - 35,4 цга, жоңышқа + сұлыдан кейін N60Р90К90 - 41,4 цга алынды. Азот тыңайтқышын мөлшерін N120 кгга дейін жоғарлату зерттелген барлық алғы дақылдар бойынша тиімділігі байқалмады.
Орманды сұр топырақтағы жылжымалы фосфор 3-9 мг100 г топырақта болғанда азот және фосфор тыңайтқыштарын өзара байланысты әсері күшейеді. [31] зерттеулер қорытындысы бойынша солтүстік Кавказ бен төменгі Поволжье өңірінде суармалы және тәлімі жерлердегі жүргізілген 490 далалық тәжірибелерді талдағанда, тыңайтқыштарды қолданғанда, біріншіден азот, одан соң фосфор және калийдың өсімдік өсіп-дамуындағы маңызын атап көрсетті.
Сиректеу себілген күздік бидай егістіктерде азот тыңайтқышының оң әсері әр өсімдіктің даму көрсеткіштеріне байланысты жоғары болды. Ал жиі себілген күздік бидай егісінде азот тыңайтқышын қолданудың тиімді болмағандығы анықталды [32-35].
Жыртылатын жерлерді жалдап өңдеу кейінгі жылдары ден қойылып келді. Жалдап өндеу топырақ қасиеттеріне және астық дақылдардың өнімділігіне оң әсері дәлелденді [36-39].
Күздік бидайдың күзде себу мерзімі аймақтарға байланысты әртүрлі болады. Тау етегіндегі алқаптарда оны 5-6 см тереңдікке күздің бірінші қырқүйек айының екінші он күндігіне себу қолайлы болады. Топырақ ылғалы жеткілікті болған жағдайда бидайды себу тереңдігі 3-4 см болады, бұл топырақ тереңдігі біркелкі және тез арада күздік бидай өскіндерін алуға оң әсер етеді, бидай өсімдіктерінің түптенуіне және жапырақтылығына түптену нүктесін қолайлы орналасуы әсер етеді [40-43].
Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша күздік бидайдың суармалы жағдайда нүктелей [44], тоғыспалы [45], шашып [46] және жалдап себудің маңызы жоғары деп дәлелденді. Біраз мемлекеттерде - Мексика, Түркия, Иран, Қытай, АҚШ, Боливия күздік бидай дақылын себуі отамалы дақыл ретінде қалыптасқан. Бидайдың қатар аралықтары өңделеді, үстеп қоректендіру үшін тыңайтқыштарды енгізеді, қажетіне қарай суару шарасы жүргізіледі. Халықаралық бидай және жүгері институтының (Cimmyt) ғалымдарының зерттеулері бойынша күздік бидайдың бірнеше сортын суармалы Мексика елінің солтүстік-батыс аймағында зерттеулер нәтижесінде күздік бидайдың бір сорттар үшін қатарлап себу, ал екінші сорттар үшін жалға себу қажет екендігі анықталды. Күздік бидайды жалға себу тәсілі Мексика елінде "Bed Planting" жүйесі деп аталды, бір миллион гектар жыртылатын жерге енгізілді. Осы тәсілмен тек суармалы егістікке ғана емес, сонымен қатар тәлімі жерлерге де егіліп жатыр [47].
Күздік бидай өнімділігі мен дән сапасы топырақ өңдеуге байланысты. Күздік бидайды жүйектеп егу - ені 70 см арқылы өсіру орта есеппен 40,1 цга өнім алынды. Топырақты аударып жырту, қопсытуды чизель агрегатымен жүргізу және тікелей себу нұсқалары бойынша алынған дән өнімі бірдей болды 33,3-33,6 цга. Күздік бидайды жүйектеп егу тәсілінің зерттеу мәліметтері бойынша жоғары өнім алу - ауа, су, жылу және топырақта қоректену режімдерінің қолайландырумен байланысты. Яғни тыңайтқыштарды қолданудың әртүрлі тәсілдерін қажет етеді. Жүйектеп егу күздік бидайдың дән өнімділігімен қатар дәннің сапасы да жоғарлайды. Белок мөлшері 11,4%-дан 12,6 %-ға көбейді [48].
Мексикада күздік бидайды 1982-1983 жылдары: 1) жүйектеп егу (70 кгга тұқым) - жүйектің арасы 60 см, 2) жүйектеп егу (80 кгга тұқым) - жүйектің арасы 90 см, бір жүйекте екі қатар, 3) қатарлап егу (150 кгга) нұсқалары зерттелді. Бидайдың дәні өнімділігі барлық қолданған әдістер бойынша шамалас болатыны, бірақ та әр гектарға жұмсалған тұқымы арқылы жүйектеп себудің қолайлы екені дәлелденді. Күздік бидайды жүйектеп егу тәсілі дақылдың ауруларымен арам шөптермен, күресу жүргізу шараларын және келесі жылға топырақ дайындау мен өндеу жұмыстарын біршама жеңілдетеді.
Күздік бидайдың Лютесценс - 57 сорты бойынша тұқым себу мөлшерін және егу тәсілін анықтау барысында кең қатарлы тәсілмен себу дән өнімділігін 3,6-1,2 цга төмендетті, бірақ тұқымның көбею коэффициенті артты. Сиректеу себілген егістіктен алынған бидай дәннің тұқымдық сапасы және өсу қарқындылығы бойынша жоғары болатыны байқалды. Аздау мөлшермен себу күздік бидай сорттарын тез арада көбейту тәсіліне әсері үлкен және тиімді мен қолайлы екені анықталды. Жоғары өнімді күздік бидай сорттарын себу технологиясында суармалы топырақтар жағдайында өсімдік қатар аралығын реттеу өте маңызды. Күздік бидайды қатар аралығы 70 см тәсілімен егу және қалыптасқан жіңішке немесе тар қатар аралықпен егу тәсілдерінің арасында өнімділігі бойынша көзге көрінетін айырмашылық байқалмады. Бидай дәніндегі ақуыз мөлшері 12,3% жоғарлайды, ал қатар аралығы 18 см болғанда ақуыз мөлшері 11,7% болды. Осы жүйенің арамшөптерді жоюға және ақуыз мөлшерін жоғарлатуға артықшылығы бар [49].
Бидайдың қатар аралығына бұршақ тұқымдас дақылдарды себу экономикалық тиімді іс-шара болып есептеледі [50]. Күздік бидайды топыраққа тікелей себу қалыптасқан өңдеуден кейін терең қопсыту, культивацияға қарағанда жоғары жасалған агрофон тиімді. Орташа зерттеу мәліметтері бойынша (алты жыл) күздік бидайды тікелей себу 32,3 цга өнім берді, ол жыл сайын қалыптасқан топырақ өңдеуге қарағанда 0,3 цга жоғары болды. Тұқымды тікелей себу арқылы өнімділікті тұрақтандыру күздік бидай өсімдіктерінің қыстан шығуына және топырақ ылғалдылығы мол болуына байланысты. Тұқымды тікелей себу тәсілі бидайдың көлемін екі есе арттырады [51].
Күздік бидайды егу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 631.445.56.452.8 (574.53) Қолтаңба құқығында
Агробиология факультеті
БИМҰРЗА ЖАНИЯ ПЕРНЕБЕКҚЫЗЫ
Қазақстанның оңтүстік сұр топырағында күздік бидай дақылының өнімділігіне минералдық тыңайтқыштардың тиімділігі
7М08102 - Топырақтану және агрохимия білім беру бағдарламасы бойынша
ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алуға ұсынылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі
Ауылшаруашылығы ғылымдары кандидаты, профессор Балғабаев А.М.
Рецензент
Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.
Зерттеу жүргізген аймақтың топырақ - климаттық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Жер бедері және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3
Беттік және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5
Топырақ жамылғылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Зерттеу жүргізудің мақсаты мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1
Егістік жердің топырағына агрохимиялық зерттеу жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2
Агрохимиялық картограмма жасау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1
Зерттеу өңіріндегі шалғынды сұр топырақтың қалыптасуы, кескін құрылысы, құрамы және қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2
Егістік жердегі шалғынды сұр топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3
Топырақ құрамындағы химиялық элементтерді мөлшерлеріне байланысты топтарға бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.4
Суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынған:
МемСТ 2.105 - 95 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар
МемСТ 2.11 - 68 Құрылымдаушы құжаттамалардың бірыңғай жүйесі. Ережелерді бақылау.
МемСТ 6.38 - 90 Құжаттамаларды бірыңғайлау жүйесі. Құжаттамаларды ұйымдастырушы-бөлу жүйесі. Құжаттарды рәсімдеу талаптары
МемСТ 7.32 - 2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы есеп. Құрылымы және ресімдеу ережелері
МемСТ 7.1 - 2003 Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптар мен құрастыру ережелері
МемСТ 27593 - 88 Топырақтар. Терминдер және анықтаулар
МемСТ 28168 - 89 Топырақтар. Топырақ үлгілерін алу
МемСТ 26205-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Мачигин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26204-91. Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мен жылжымалы калий қосылыстарын Чириков әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26423-85. Топырақ құрамындағы тұзды сүзіндіні дайындау және оны рН ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
МемСТ 26213-91. Топырақ құрамындағы органикалық заттарды Тюрин әдісімен ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
Топырақ құрамындағы сілтілі ыдырайтын азотты Корнфилд әдісі бойынша анықтау (ЦИНАО нұсқасы) - Агрохимия бойынша практикум, ред. Минеева В.Г. ММУ, 2001ж.
МемСТ 26490-85. Топырақ құрамындағы жылжымалы күкіртті ЦИНАО нұсқасы бойынша анықтау.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамалар, белгілер және қысқартулар қолданылған.
Топырақ - тірі және өлі организмдер мен табиғи сулардың тау жыныстарының беткі қабатына, әр климат пен жер бедері жағдайында, тигізетін әсерлері нәтижесінде түзілген, дербес тарихи жаратылысы, органикалық-минералдық дене.
Мониторинг - биологиялық сипатты объектілер (денелер, мысалы топырақ) мен құбылыстарды барлау; Мысалы: антропотекті (адам) әсерінен өзгерген табиғи орта күйін техникалық құралдармен байқау және оның болашағын болжау жұмыстарды қамтиды.
Гумус - өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азық-түлігі ыдырауы нәтижесінде топырақта түзілетін жоғары молекулалық азотты органикалық зат - қарашірінді.
Топырақ үлгілері - топырақ кескінінің әрбір генетикалық қабаттарынан немесе оның ортаңғы бөлігінен зертханалық талдауға алынған топырақ үгіндісі.
Топырақ қимасы - жер бетінен тереңдеген сайын кезек-кезек орналасқан генетикалық қабаттар жиынтығы.
Топырақтың су сүзіндісінің иондық құрамы - топырақтың қатты фазасынан дистилденген сумен ерітіндіге шығарылған иондар мөлшері.
Топырақтың гранулометриялық құрамы - топырақтағы механикалық элементтердің абсолютті құрғақ топырақ салмағына шағылған процентпен анықталатын салыстырмалы мөлшері.
Агрохимиялық картограмма - 1:10 000 масштабты топырақ картасын негізге ала отырып, топырақтағы қоректік заттардың түрін және мөлшерін көрсететін танаптың картасы.
Агроценоз - агрономиялық ценоз, белгілі территория егістігін құрайтын а.ш. дақылдарының жиынтығы; мағынасы тұрғысынан алғанда өсімдіктің өніп-өсу жағдайын және егістік жердің өнімділігін (немесе топырақта органикалық заттың түзілуін, құнарлылығын) талдау.
Топырақты талдау - топырақтың құрамы мен қасиеттерін, ондағы органикалық, минералдық заттар мөлшерін, физикалық, химиялық әдістермен анықтау.
Азот, фосфор және калий тыңайтқыштары - өсімдіктердің азотпен, фосформен және калиймен қоректенуіне қажетті құрамында аталған элементтер қоры бар органикалық және минералдық заттар.
Гидролизденетін азот - топырақты немесе гуминды заттарды 25% H2SO4 немесе 6н HCl-мен өңдегенде, автоклавта қыздырғанда ерітіндіге өтетін азот қосылыстары.
Грунт сулары - құрғақ жердің жоғарғы қабатында су өткізбейтін шөгінді жыныстар үстінде шоғырланған сулар. Деңгейі жауын-шашын мөлшеріне қарай жыл бойы өзгеріп отырады, ылдиға қарай қозғалады.
Дефляция - желдің топырақ пен борпылдақ тау жыныстары түйірлерін үрлеп шығу процессі. Нәтижесінде топырақ өзінің гумус қабатынан айырылып, құнарлылығы төмендейді.
Топырақтардың сортаңдануы - негізінен шөл және шөлейт аймақтарда топырақтарда суға еритін минералдық тұздардың жиналу процесі.
Топырақтардың морфо-генетикалық белгілері - топырақтардың кескін құрылысында генетикалық қабаттардың түсі, ылғалдылығы, нығыздалуы, түйіртпектілігі, гранулометриялық құрамы, кірмелері, жаңа жарандылары.
Ақкөздер - топырақта өтіп жататын әртүрлі химиялық, алмасты құбылыстарда жаралып, көбінесе саңырауқұлақтар шырмауығы (шілтері), борпылдақ шоғырлар және ақ дақ тәрізді топырақ қабатының бетіндегі карбонат тұздар көрінісі.
Топырақтарды жақсарту - әртүрлі әдістермен топырақтың қасиеттерін жақсарту арқылы олардың құнарлылығын арттыру.
ҚРСТ - Қазақстан Республикасының стандарттары
C:N - көміртегі мен азоттың қатынасы
Ажыр - А жыртылыс қабаты
ССШ - солтүстік және солтүстік-шығыс бағыттар
℃ - ауа температурасын өлшейтін шама, градус цельсия
мб - атмосфералық қысымды өлшейтін шама, миллибар
мсек - желдің жылдамдығын өлшейтін шама, метр секунд
РЕФЕРАТ
ТОПЫРАҚ, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, ТЫҢАЙТҚЫШ, ҚҰНАРЛЫЛЫҚ, КАРТОГРАММА, ТОПТАСТЫРУ, АГРОЦЕНОЗ
Магистрлік диссертация 79 беттен, 19 кестеден, 22 суреттен, 55 қолданылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Зерттеу обьектілері - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтері.
Зерттеудің мақсаты - Түркістан облысы Шардара ауданы, Көксу ауылдық округының суармалы шалғынды сұр топырақтардың құнарлылық элементтеріне агрохимиялық мониторинг жүргізу және олардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Зерттеу әдістері - теориялық зерттеу әдістері (анализ және синтез), жаратылыстану ғылымдарының эмпирикалық әдістері (бақылау, сипаттау, өлшеу) аналитикалық және графо-аналитикалық әдістер.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
- ауылдық округ территориясына рекогносцировкалық тексеру жүргізу және далалық зерртеу жүргізу үшін қалыпты учаскелерді таңдау;
- алдын ала таңдалған учаскелерде кескін қазу және шалғынды сұр топырақтардың генетикалық қабаттарының морфологиялық белгілерін сипаттауды жүргізу, топырақтың толық номенклатуралық атауын анықтау;
- гумустың және макро- мен микроэлементтердің мөлшеріне топырақтарға зертханалық талдау жүргізу;
- топырақтарды қайсы бір қоректік элементтердің мөлшеріне байланысты оларды қамтамасыз етілуі бойынша топтастыруды жүргізу;
- ауылдық округтағы зерттелінген танаптардағы шалғынды сұр топырақтардың макроэлементтермен қамтамасыз етілу картограммасын құрастыру;
-алынған зерттеу нәтижелері негізінде ауылдық округ шеңберінде орналасқан тәжірибе учаскелеріндегі шалғынды сұр топырақтардың құнарлылығын арттыру шараларын жасау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.Жоғарыда аталған ауылдық округтың суармалы топырақтарында жыл сайын ауылшаруашылық жұмыстардың барлық түрлері дерлік жүргізіледі. Бірақта мәдени өсімдіктермен қоректік элементтер шығымы қажетті мөлшерде тыңайтқыштардың берілуімен толықтырылмайды. Сол себепті шалғынды сұр топырақтарды және тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, сонымен қатар зерттелінген топырақтардың құнарлылығын арттыру үшін агрохимиялық мониторинг жүргізу қажет. Зерттеу нәтижелері бірінші кезекте ауылдық округте қызмет ететін шаруашылық субъектілері үшін қажет болады.
Зерттеу материалдары бойынша жарияланған мақала:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуЗерттеулер, нәтижелер. №1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыҚазақстанның жоғарғы мектебі. №3. 2020. С. 214-217.
РЕФЕРАТ
ПОЧВА, АГРОХИМИЯ, МОНИТОРИНГ, УДОБРЕНИЕ, ПЛОДОРОДИЕ, КАРТОГРАММА, ГРУППИРОВКА, АГРОЦЕНОЗ
Магистрская диссертация состоит из 79страниц,19таблиц,22рисунков, 55 использованных источников.
Обьекты исследований - элементы плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области.
Цель исследований - проведение агрохимического мониторингаэлементов плодородия орошаемых лугово-сероземных почв Коксуского сельского округа, Шардаринского района Туркестанской области и разработать приемы повышения их плодородия.
Методика исследований - методика теоретического исследования (анализ и синтез), эмпирический метод естественных наук (контроль, характеристика, измерение) и аналитические и графо-аналитические методы.
Для достижения цели выработаны следующие основные задачи:
- проведение рекогносцировочного обследования территории сельского округа и выбор типичных участков для проведения полевых исследований;
- закладка разреза на заранее выбранных участках и проведение описаний морфологических признаков генетических горизонтов лугово-сероземных почв, определение полного номенклатурного названия почв;
- проведение лабораторных анализов почв на содержание гумуса и макро- и микроэлементов;
- проведение группировки почв по обеспеченности тем или иными питательными элементами в зависимости от их содержания;
- составление картограмм обеспеченности макроэлементами лугово-сероземных почв изучаемых полей сельского округа;
- на основании полученных результатов разработка приемов повышения плодородия лугово-сероземных почв опытных участков, находящиеся в пределах сельского округа.
Теоретическая и практическая значимость работы.На орошаемых почвах вышеотмеченного сельского округа ежегодно проводяться практически все виды сельскохозяйственных работ. Но вынос элементов питания культурной растительностью не компенсируется внесением достаточного количества удобрений. Поэтому для эффективного использования лугово-сероземных почв и удобрений, а также повышения плодородия изучаемых почв необходимо проведение агрохимического мониторинга. Результаты исследований в первую очередь будут полезны для хозяйствующих субъектов, трудящихся в сельском округе.
Опубликованные работы по материалом исследований:
1. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х., Сейткали Н. Түркістан облысы Көксу ауылдық округы топырақтарын агрохимиялық мониторингілеуИсследования, результаты. №1(85). 2020. С.294-300.
2. Еркін А.Н., Наушабаев А.Х. Шардара ауданы Көксу ауылдық округының шалғынды-сұр топырақтары және олардың құнарлылығыВысшая школа Казахстана. №3. 2020. С. 214-217.
ESSAY
SOIL, AGROCHEMISTRY, MONITORING, FERTILIZER, FERTILITY, CARTOGRAPHY, GROUPING, AGROCENOSIS
The master's thesis consists of 79 pages, 19 tables, 22 figures, 55 sources used.
Objects of research - fertility elements of irrigated meadow-sierozem soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region.
The purpose of the research is to conduct agrochemical monitoring of fertility elements of irrigated meadow-gray-earth soils of the Koksu rural district, Shardara area of Turkestan region and to develop methods for increasing their fertility.
Research methods - theoretical research methods (analysis and synthesis), the empirical method of the natural sciences (control, characterization, measurement) and analytical and graph-analytical methods.
To achieve the goal, the following main tasks have been developed:
- conducting reconnaissance survey of the territory of the rural district and the selection of typical sites for field research;
- laying a section on pre-selected sites and carrying out descriptions of the morphological characteristics of the genetic horizons of meadow sierozem soils, determining the full nomenclature name of soils;
- laboratory analysis of soils for the content of humus and macro- and microelements;
- grouping of soils according to the availability of certain nutrients depending on their content;
- compilation of cartograms of macroelement supply of meadow sierozem soils of the studied fields of the rural district;
- on the basis of the results obtained, the development of methods for increasing the fertility of meadow-sierozem soils of the experimental plots located within the rural district.
Theoretical and practical significance of the work. Almost all types of agricultural work are carried out annually on irrigated soils of the aforementioned rural district. But the removal of nutrients by cultural vegetation is not offset by the application of a sufficient amount of fertilizer. Therefore, for the effective use of meadow-sierozem soils and fertilizers, as well as increasing the fertility of the studied soils, it is necessary to conduct agrochemical monitoring. The research results will primarily be useful for business entities working in the rural district.
Published works on research material:
1. Erkin A.N., Naushabaev A.K., Seytkali N. Agrochemical monitoring of soils Koksu rural district Turkistan region Research, Results. No. 1 (85). 2020. pp. 294-300.
2. Erkin A.N., Naushabaev A.K. Meadow-sierozem soils of Koksu rural district Shardara area and their fertility Higher School of Kazakhstan. Number 3. 2020.pp. 214-217.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Күздік бидайдың Қазақстанның оңтүстік - шығыс өңірінде орны ерекше. Күздік бидайдан жоғары өнім алу үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін ғылыми тұрғыдан жүргізу керек және оның өнімділігін арттыруда жауын - шашын мен ауа температурасының әсері зор.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірінде суармалы жерлерден күздік бидайдан мол өнім алу үшін келесідей көптеген шараларды жүзеге асыру керек, олар: ауыспалы егістер, жаңа сорттар, себу, суару мен түрлі тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану және т.б.
Күздік бидайды бір жерге егіле беруі, ауыспалы егістердің болмауы, оны мезгілінде егілмеуі, суаруды жүйелі өткізбеуі, тыңайтқыштарды қолданбау осы дақылдың бір гектарынан түсімі кемиді және оның сапасы төмендейді. Осыған байланысты күздік бидай өсімдіктері түрлі ауруларға шалдығады, зиянкестермен зақымданады, бұл да бидайдың шығымдылығына және дәннің сапа көрсеткіштеріне әсерін тигізеді.Соңғы жылдары күздік бидай өнімділігі бір гектарынан 20 ц аспады. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің күрт төмендеуіне байланысты болды және үлкен ғылыми орталықтар және шаруа қожалықтары қаржылық көмексіз қалып, экономикалық жағдайлары нашарлап кетуінен болды.Осы жағдайлардың салдарынан бидайдың суармалы егіс көлемі қысқарылып, маусымдық және дымқылдық суару қиындады және арнайы жұмыстарды жүргізетін техниканың жоқтығы әсер етті. Осындай түрлі қиыншылықтар пайда болуына байланысты ғылымда жаңа жобалар туындады. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағдайында Мексиканың жаңа тәсілі - жалға себу технологиясы сыналды.Астық дақылдарын өсіруге жаңа технологияны өндіріске кеңінен енгізу - бидай өнімін арттырудың қайнар көзі болып табылады.Астық дақылдар егісіне тыңайту жүйесін тиімді пайдалану - бұл күздік бидайды қоректік элементтермен қамтамасыз етіп қана қоймай, өсімдіктердің дамуының белгілі бір кезеңдерінде дақылдың мүшелері түзілу процестерін қалыптастыру үшін бағытталған тыңайтқыштардың әсерін ғылыми негізінде жүргізу тиіс. Бұл процестерге күздік бидайдың жапырақ алаңының қолайлы деңгейде түзілуі, өнім беру қабілеті жоғары қосымша бидайда масақты сабақтың қалыптасуы, масақтардың қалыпты дамуы және масақтың құрамдас бөліктерінің көп болуы әсер етеді. Күздік бидайдың дән түзілу кезеңінде сабақтар мен жапырақтардан фотосинтез нәтижесінде түзілген органикалық заттардың дәнге қарқынды жылжуы негізінде іске асуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - күздік бидай дақылының өнімділігін арттыру және сапасын жақсартуда экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
- минералдық тыңайтқыштардың күздік бидай дақылының өсуі мен дамуына әсерін зерттеу;
- минералдық тыңайтқыштардың күздік бидай өнімділігі мен сапасына әсерін зерттеу.
Әдебиетке шолу
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында бірінші қатарда тұрған негiзгi мiндетi - ауыл шаруашылығында өсірілетін дақылдарынан мол, әрi сапалы өнiм алып қана қоймай, топырақтардың құнарлылығын сақтау мен арттыру болып табылады.
Іле тау аралық ойыстық топырақ жамылғысын, жалпы Қазақстан топырақтарын зерттеу 1907 жылы басталды. Осы кезде теміржол құрылысының сызық бойымен маршрутты топырақ зерттеулерін жүргізді. Олар ертеректе зерттелмеген өзгеше Жетісу жазықтығының топырақтарын сипаттап, соңғыларына ашық-күрең топырақтар атауын берді.
Осыдан кейін Азиялық Ресейдің отарлық аудандарында топырақтарды және өсімдіктерді зерттеу бойынша қоныс аудару басқармасының жұмыс істеу кезеңі басталады. Ол 1908 жылдан бастап 1914 жылға дейін жалғасқан және оны бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс тоқтатқан. Жетісу облысында топырақ экспедициясының таптырмайтын жетекшісі болды (1910, 1913 жж) [1].
Сол кезде жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне келетін болсақ, талантты топырақтанушының өте көлемді жұмысын атап кеткен жөн. Зерттеулер Іле өзенін және оның құйылымын реттеудің бірінші жобасына байланысты жүргізілді және Қытай шекарасынан Шарын өзеніне дейінгі аумақты қамтыды. Жұмыста бірінші рет Іле ойысы үшін қалың ғанышты қабаты бар топырақтар сипатталды. Олар тау алды аймақтың жоғарғы (қара-қоңыр) және төменгі (сұр) жағында кездескен [2].
Жетісуда 1915-1917 жж. аралығында топырақ- ботаникалық экспедиция жұмыс істеді [1].
Революциядан кейін зерттеулер ең бастысы орталық Азия мемуниверситетінің экспедициясымен жүргізілді.
Бізді қызықтырған ауданның 1928 жылы бойынша барлық зерттеу тарихы монографияда толық баяндалған. Онда мінсіз әдебиеттер тізімі (505 атау) келтірілген. Бұл бізгеаталған кезде жүргізілген зерттеу нәтижелеріне тоқталмауға мүмкіндік береді [3].
Зерттеулердің жаңа этапы 1928 жылдан басталады. Бұл кезде СССР ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен индустрияландыру және ірі совхоздарды ұйымдастыру социалистік ауыл шаруашылығының күнделікті проблемаларын шешу үшін топырақтануды максималды пайдалануды қажет етті.
Осы уақытта Іле ойысында кейбір орталық шаруашылық және жобалық ұйымдардың экспедициялары жұмыс істеді.
1938 жылдан бастап Қазақстанда топырақ зерттеулерін Каз Фан топырақтану секторы жүргізеді. Кейіннен (1946 жылы) ҚазССР Ф А
топырақтану институтына және КИЗ агротопырақтану бөліміне озгертіліп қайта құрылды.
1944 жылдан бастап 1950 жылға дейін Алматы және бұрынғы Талдықорған облыстарының әртүрлі топырақ карталары құрастырылады.
1950 жылдан Іле Алатауының суармалы тау алды белдеуінің топырақтарын жетік зерттеу басталды.
1953 және 1954 жж. бұл зерттеулер Қаскелен және Жамбыл 1955 жылы - және басқада аудандарға таралды [4].
Осы кезеңде АШМ ҚазССР орталық кешенді экспедициясының топырақ - ботаникалық түсірілімдері айтарлықтай аудандарда жүргізілді.
Сөйтіп, қазіргі уақытта Іле ойысы топырақтарының қасиеттері мен географиялық таралуы туралы жеткілікті толық мәліметтер жинақталған. Бірақ ойыстың әртүрлі бөлігі әртүрлі деңгейде зерттелген. Басылымға шыққан жұмыстарда кейбір жинақтаулар жасалған [5].
Топырақ жамылғысының негізгі ерекшеліктері.
Іле ойысының топырақ жамылғысы әртүрлі жасты механикалық және петрогрфиялық құрамы әртүрлі жарандылармен көрсетілген. Олар беттік сулардың ағыны мен сулы қабаттардың жақын жатуына байланысты әртүрлі беттік және ызалық ылғалдану жағдайында болады.
Осымен қатар, барлық осы алуан түрлілік жалпы заңдылықтарға бағынады. Ол ойыс аралығында айқын байқалатын топырақ - биоклиматтық аймақтардың болуы мен сипатталады. Әдетте ендік және тіктік аймақтылық деп ажыратады. Оны кезінде табиғаттың аймақтары туралы ілімнің негізін қалаушы анықтаған. Бірақ тауалды мен тауалды жазықтықтары ерекше аймақтық типіне ие болатынын мойындаған жөн. Себебі ол жазықтықтың не ендік аймақ, не таудың тіктік аймақ немесе белдеу ұғымдарына сәйкес келмейді. Тау алды аймақтарының ауысымдығы төңіректің абсолюттік биіктігінің өзгеруі мен ғана емес, тауға жақындығымен және қасындағы тау жүйесінің сипатымен сипатталады.
Іле ойысы ерекше биоклиматтық жағдайда жатыр. Оның төменгі бөліктері қалыпты шөп ауданына жақындайды, ал жоғарғысы ( сол жақ жағалауы аралығында) жартылай дала аймағына кіреді.
Мұнда ендік-тіктік аймақтылық келесі қатармен көрсетілген:
I) Далалық қара-қара-қоңыр таулы аймақ.
Аймақшалар: 1) тауалды қара топырақты 2) тауалды күңгірт қара-қоңыр топырақты.
II) Шөлді- далалы тау алды қара-қоңыр-сұр топырақты аймақ.
Аймақшалар: 1) тау алды ашық қара-қоңыр топырақты; 2) кәдімгі (қалыпты) сұр топырақты.
III) шөлді аймақты ашық сұр топырақтар. Аймақ пен аймақшаның биіктік шекаралары өте күшті ауытқиды. Ол Іле және Жоңғар (Жетісу) Алатау тау жүйесінің конфигурациясынан байланысты болады. Іле Алатауының орталық бөлігінің ауданында Қаскелеңнен түргенге дейін тауалды (баулы бөліктерде) аймақтары ең төменге түседі [6].
Осы басты мiндеттi шешуде ауыл шаруашылығын жүргiзудiң ғылыми негiзiн жасау және оның iшiнде минералды тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерлерiн, мерзімдерін, тиімді себу тәсілдерін қолдану маңызы зор.
Оңтүстік және оңтүстік - шығыс Қазақстанның негізгі астық дақылдардың бірі күздік бидай. Оның егiстiк көлемi бұл аймақта 600 мың га, астық дақылдарға жасалған ауыспалы егiстер мен тыңайтқыштарды қолдану жүйесi сақталмағандықтан оның өнiмдiлiгі бір гектарынан 20 ц аспайды.
Көптеген ғылыми-зерттеу тәжiрибелерiнiң нәтижелерi, қазіргі кезде, ауыспалы егiстiктері мен тыңайту жүйесiн дұрыс құрғанда күздiк бидайдан жоғары әрi сапалы өнiм алуға болады екенін дәлелдеп отыр.
Осы дипломдық жұмыста күздiк бидайдың Жетысу мен Фараби сорттарына қолданылған минералдық тыңайтқыштардың олардың өнiмдiлiгi мен сапасына әсерлерi және экономикалық пен биоэнергетикалық жағынан тиiмдiлiктерi жөнiнде толық мәліметтер келтiрiлiп отыр.
Қазақстан республикасы бойынша күздiк бидай Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан облыстарының тәлімi және суармалы жерлерiнде егiледi. Осы дақыл күзде және ерте көктемде түсетiн жауын - шашындардын мөлшерін өте тиiмдi пайдалана алатын болғандықтан, өнiмдi жаздық бидайға қарағанда жоғары.
Күздiк бидай күзде егiлiп, ерте ораққа түсетін болғандықтан, ауыл шаруашылығы жұмыстарын жүргізу мен ұйымдастыруға үлкен жеңiлдiк туғызады [7, 8].
Соңғы жылдары топырақтің тиімді құнарлылығы төмендеді, қазіргі таңда жыртылатын жерлердің 80% жылжымалы фосфаттармен төмен қамтамасыз етілген дәрежеде. ХХ ғасырдың сексенінші жылдардың ортасында (1986) мемлекетімізде бір гектар жыртылатын жерге 29 кг ә.з. минералды тыңайтқыштар енгізілген, ал 2001 жылы тыңайтқыш енгізу 40 есеге төмендеді (бір гектарға 700 г). Қазіргі кезде бұл жағдайдың үлкен себептердің бірі - ол минералды тыңайтқыштардың өзіндік құнының жоғары болуы [8, 9]. Қоректік заттардың топырақта бір өзі жер құнарлылығын сақтау мен арттыруға қатысты мәселелердің барлығын бірдей шеше алмайды. Сондықтан, топырақтың су режімі өсімдіктердің өсіп-өнуіне қажетті басты факторлардың бірі болып саналады және топырақ ылғалдылығының өзгеру заңдылығы да топырақта қоректік заттарға қарағанда басқаша болады. Топырақтағы ылғал онда өтетін барлық процестерге әсер етуіне байланысты өсімдіктердің мүшелерінде органикалық заттардың түзілуіне және топырақта олардың ыдырауына қатысады. Өсімдіктердің топырақтан қоректік заттарды пайдалануына, топырақтың түзілуіне, онда жүретін микробиологиялық процестерге, топырақтың ауа мен жылу режімдеріне т.б. процестерге де үлкен әсерін тигізеді.
Топырақтың ерітіндісінде көптеген химиялық заттардың реакциялары жүреді және олардың өзара әрекеттесуі байқалады. Топырақ ерітіндісінде еріген заттар өзара оңай жақындасады, тірі ағзадағы заттардың синтезі мен ыдырауына әсер етеді. Осының өзі топырақ ерітіндісіндегі реакциялар жүретін орта ретінде ғана емес, аса қажетті құнарлы элементтердің бірі негізінде қарастыру керек екендігі көрсетеді.
Топырақтың пайдалы ылғалдылығы күзгі және көктемгі жауын - шашын мөлшеріне байланысты болады. Сонымен, топырақ ылғалдылығы жеткілікті тәлімі жерлердегі егістіктерде ылғал қоры күздік бидай себу кезеңнен бастап масақ салған кезеңге дейін 26 - 30 мм кем түспейді. Дән піскен кезде ғана топырақтың ылғал қоры 7,5 - 10 мм дейін төмендейді. Бұл өзі ылғалдылығы жеткілікті тәлімі жерлерде астық дақылдардан тұрақты, жоғары және сапалы өнім алуды қамтамасыз етеді. [10] Агрохимия ғылымының негізін салушы топырақ, өсімдік және тыңайтқыш арасындағы өзара байланысын, олардың бір-біріне әсер ететіндігін жеткілікті білу керек екендігін көрсетті. Әлемдегі барлық өсімдіктер көміртегі газының айналымын жүзеге асыратын, белгілі бір дәрежеде сақтап тұратын аппарат деуге болады. Жер жүзінде жыл сайын жасыл өсімдіктер 400 млрд. т көміртекті қосылыстарды түзеді. Фотосинтез процесі жүретін кезде 170 млрд. т көмір қышқыл газы және 140 млрд. т су қосылып, 120 млрд. т оттегі бөлініп шығарылады. Өсімдіктер жыл сайын органикалық заттарды түзу үшін 2 млрд.т азотты және 6 млрд.т күлді элементтерін пайдаланады.
Тыңайтқыштарды еңгізу кезінде өсімдіктің құрғақ зат салмағының артуы күздік бидайдың түптенуден - дән салу кезеңіне дейін байқалады. Өсімдік құрғақ затының артуы топырақ ерекшеліктеріне және жауын - шашын мөлшеріне байланысты болады. Қара - қоңыр топырақтағы қара парға бақылау нұсқасында егілген күздік бидайдың 100 өсімдігінің 3 жылдық орта салмағы түптену кезеңінде 16,7 г құрады. Фосфор тыңайтқышын 10 кг ә.з. қатарлап енгізген кезде 100 өсімдік салмағы 19,4 г болды. Ал осы нұсқаға (10 кг фосфор тыңайтқышын енгізгенде) үстіне тағы да фосфор тыңайтқышын 30 кг мөлшерінде жерді жыртар алдында енгізген кезде 100 өсімдіктің құрғақ салмағы 25 г шамасында болды. Сол тәсілмен фосфор тыңайтқышын жоғары мөлшерде, бірақ ашық қара - қоңыр топырақта қолданғанда күздік бидайдың құрғақ зат салмағы түптену кезіндегі 18,4 - 21,3 г құрады, тыңайтылмаған нұсқаларда 15,7 г болды.
Өсімдіктің құрғақ зат салмағы бақылау нұсқасымен салыстырғанда тыңайтқыштарды енгізген кезде өсімдіктердің өсуінің барлық кезеңдерінде жоғары болды, дәнді дақылдар түсі артты.
Жауын - шашыны аз және топырақ ылғалы төмен жердегі азот тыңайтқышымен тыңайтылған дақылдар мен тыңайтылмаған дақылдар арасында айырмашылық шамалы байқалды.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін жоғарлату және оның сапасын жақсартудағы басты және негізгі шаралардың бірі - топырақта сіңімді қоректік заттардың мөлшерін арттыру.
Ғалымдардың [11] мәліметтері бойынша ауыспалы егісте өсірілген ауыл шаруашылық дақылдар үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін сақтаудың маңызы өте зор. Бұл жағдайда тыңайтқыштарды қолданудың мөлшерлері мен мерзімдері ауыл шаруашылық дақылдар үшін бірдей болмайды, олар ең басты дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланыста болады. Тыңайтқыш енгізудің мезгілі бойынша 3 тәсілі бар: негізгі тыңайту, тұқымды себу кезінде тыңайту, үстеп қоректендіруде.
Негізгі тыңайтудың басты міндеті дақылды бүкіл вегетациялық маусымы бойы қоректік заттармен қамтамасыз ету. Сондықтан дақылдарға берілуге тиісті тыңайтқыштар мөлшерлерінің барлығын немесе 80% негізгі тыңайтуда қолданy керек. Негізгі тыңайту жер жыртар алдында атқарылады және оның енгізу мерзімін ауыл шаруашылық дақылдардың, сол аймақтық климат-топырақ ерекшеліктеріне, тыңайтқыштар түрлеріне және қасиеттеріне байланысты белгілейді. Фосфор және калий тыңайтқыштарының түрлері топырақтағы ылғалдың молшерінен немесе суару әсерінен топырақтың астыңғы қабатына шайылып кетпейді. Сондықтан оларды күзде - негізгі тыңайтуда қолданады.
Тұқымды себу кезінде тыңайтудың басты және негізгі міндеті - өсімдікті алғашқы өсіп-өну кезеңінде қоректенуін жақсарту. Мұнда дақылдардың тұқымы немесе дәні дұрыс және тез арада көктеп шығуы үшін топырақта сіңімді қоректік элементтермен қамтамасыз етудің маңызы зор. Тұқымды себу кезінде қатарға 10 - 20 кг есебінде фосфор тыңайтқышын қолдану осыған негізделген. Азот пен калий элементі бар тыңайтқыштарын қолдануға да болады. Себілген тұқым топырақтың беткі қабатында орналасады, сондықтан бастапқы өсу кезінде негізгі тыңайту үшін терең енгізілген тыңайтқыштардың қоректік элементтерін пайдалана алмайды. Сол себептен тұқымды себу кезінде оның жанына енгізген тыңайтқышты өсімдік алғашқы өсіп-өну дәуірінен бастап-ақ пайдаланады.
Қазақстанның әртүрлі аймақтарында жүргізілген тәжірибелер мәліметтері көрсеткендей фосфор тыңайтқыштарын тұқымды себу кезінде қатарға енгізгенде топырақтан фосфорды пайдалану коэффициенті 2 - 3 есе жоғарлайды.
Дақылдарды үстеп қоректендірудің негізгі міндеті - өсімдіктің белгілі бір кезеңінде қоректенуін күшейту. Дақылдың қоректену ерекшеліктеріне байланысты үстеп қоректендіру үшін арналған тыңайтқыштар мөлшері және оны енгізу мерзімі соған сәйкес болады. Сонымен бірге ауыл шаруашылық дақылдардың қоректену ерекшеліктеріне байланысты үстеп қоректендірудің мерзімін және қолданылатын тыңайтқыштар мөлшерін нақты анықтаудың маңызы үлкен.
Өсімдіктердің физиологиялық негізінің қызметі минералдық қоректенуінде орны ерекше. [10] және оның шәкірттерінің ғылыми еңбектерінде өсімдіктердің организмінде заттардың алмасуын реттеп тұратын фактордың бірі - өсімдіктер қоректерінің теориялық негіздері құралды. Өсімдіктерде үнемі заттар алмасып тұрады және түрлі органикалық пен минералдық қосылыстар пайда болады, өзгеру және жоқ болып кету процестері тез арада қарқынмен жүзеге асады. Өсімдік әлемінде болатын барлық өсу мен даму процестері, оның ішінде тұқым қуалаушылық және өзгергіштік құбылымдары пайда болуы өмір тірегіне - қоректенуіне байланысты болмақ.
[12,13] және басқа ғалым-физиологтардың зерттеулері көрсеткендей, өсімдік қоректену жолдарын реттеу арқылы ондағы заттар алмасу процесіне араласуға, өсімдік организмін қойған мақсатқа қарай өзгертуге, оның өсіп-өнуін тездетуге мен баяулатуға болады екенін көрсеткен. Жоғары сапалық көрсеткіштерімен ерекшелінетін өнім алу үшін дақылдардың өсіп дамуының әрбір кезеңінде болатын ерекшеліктерді ескеріп, өсімдікті қажетті қоректік элементтермен қамтамасыз етіп отыру дұрыс.
Тұқымның ұрық бүршігі органогенездің алғашқы кезеңінде қалыптасады, тұқым жапырақшасы өзінің ең жоғарғы көлеміне дейін жетеді. Өсу конусында 2, 3 және 4 - ші жапырақтар қалыптасады, конус бетін жауып тұрады. Тұқымды себудің алдында және органогенездің 2-ші кезеңінде қолданған тыңайтқыштар жапырақтардағы пайда болған бүршіктерді қосымша сабаққа айналдырады және даму циклын толығымен аяқтауына жағдай тұғызады.
Азот тыңайтқыштарын өсімдіктің өскін конусының тежелу кезінде енгізген тиімді болады. 3 - кезеңде жүріп жататын болашақта болатын дән санының көп немесе аз болуына қолданылған азот тыңайтқыштарының әсері өте зор.
Өсімдіктерді өте құнды қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін мынандай жағдайларды білу тиіс. Біріншіден, өсімдіктердің өсіп-өнуінің әрбір кезеңінде өсімдіктің қандай қоректік элементтерді қажет ететінін, екіншіден, өсімдіктердің сыртқы пішініне қарай визуалды қарап, қоректік заттарды оның қажеттілігіне өтей алатынын немесе алмайтынын, үшіншіден, өсімдіктердің өнім құралуында қолайлы жағдайларды жасау үшін өсімдікке қажетті қоректік элементтерді жеткізіп беру керек [14].
Күздік бидай және басқа астық дақылдарының өнімділігін арттыру тыңайтқыштар түрлерін дұрыс мерзімінде қолдануына байланысты екендігі көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрсетілген [15-17]. Азот тыңайтқыштарын қолдану көп зерттелген, яғни осы зерттеулерде азот тыңайтқыштарының астық дақылдардың өнімділігіне және дән сапасына оң әсері анықталған [18-22].
Словакия елінде жүргізілген зерттеулердің мәліметтері бойынша күздік бидай өнімділігіне топырақты өңдеуге қарағанда сорт және ауа - райы (жауын-шашын мөлшері) әсерінің жоғары болатыны дәлелденді [23]. Басқа зерттеулердің қорытындысы бойынша күздік бидай сорттарының өнімділігі негізінен түптену мен белгілі аудан бірлігіндегі өсімдіктер санына тәуелді [24].
Чехияда күздік бидайды өсіру жүйесінде - топырақтың жыртылатын қабатын өте сапалы өңдеу, тұқым себер алдында топыраққа фосфор тыңайтқышын 40 кгга енгізу және сонымен қатар көктемде күздік бидай өсе бастаған кезде тағы N40, тағыда түптену кезінде N60 және бидай өсімдіктері түтіктену кезеңінде N40 енгізу қажет, яғни 360 кгга тыңайтқыштарды енгізу өнімді 71 цга көтерді.[25], [26] аймақта жүргізілген тәжірибелерінде мәліметтері бойынша азот тыңайтқыштарын (60, 90 және 120 кгга мөлшерінде) бір мезгілде немесе бөлшектей топыраққа енгізу күздік бидай өсімдіктерінің жалпы салмағын ұлғайтып, дән өнімділігіне әсері байқалды. Күздік бидай өнімі 50-60 цга дейін жоғарылады.
Польшада елінде әр күздік бидайдың сортқа байланысты жүргізілген тәжірибе жұмыстарында дән өнімділігін қалыптастыруда өсімдік жиілігіне байланысты екендігі дәлелденді. Бір сорт үшін жоғары өнім бір шаршы метрге 600 данам2 тұқым себілсе, ал екінші сорт үшін 750 данам2 тұқым сепкенде қалыптасатыны байқалды [27].
Азот тыңайтқышымен ерте көктемде күздік бидайдың түптену кезеңінде қоректендіру өсімдіктердің өсу процестерін, түптенуін ұлғайтады, тамыр шірігінен, қоңыр тат, ақ ұнтақ, швед шыбыны және тағы басқа ауырулары мен зиянкестерге төзімділігін жоғарылатады, ол күздік бидайдың жоғары өнімділігінің құрылуына себепші болады. Бидайдың ең жоғарғы өнімділігі 4,16 тга - N140 Р30 К60 енгізілген нұсқада болды; фонда 2,04 тга өнім алынды. Тыңайтқыштардың әсерінің нәтижесінде күздік бидайдың арамшөптерге төзімділігі жоғарылады, яғни ол көрсеткіштері бидай дәнін өнім құрылымына жақсы әсер ететіні анықталды [28, 29].
Ғалым [30] зерттеулерінің мәліметтері бойынша бидайдың жоғары өнімділігі астық дақылынан кейін - N90Р60К40 - 35,4 цга, жоңышқа + сұлыдан кейін N60Р90К90 - 41,4 цга алынды. Азот тыңайтқышын мөлшерін N120 кгга дейін жоғарлату зерттелген барлық алғы дақылдар бойынша тиімділігі байқалмады.
Орманды сұр топырақтағы жылжымалы фосфор 3-9 мг100 г топырақта болғанда азот және фосфор тыңайтқыштарын өзара байланысты әсері күшейеді. [31] зерттеулер қорытындысы бойынша солтүстік Кавказ бен төменгі Поволжье өңірінде суармалы және тәлімі жерлердегі жүргізілген 490 далалық тәжірибелерді талдағанда, тыңайтқыштарды қолданғанда, біріншіден азот, одан соң фосфор және калийдың өсімдік өсіп-дамуындағы маңызын атап көрсетті.
Сиректеу себілген күздік бидай егістіктерде азот тыңайтқышының оң әсері әр өсімдіктің даму көрсеткіштеріне байланысты жоғары болды. Ал жиі себілген күздік бидай егісінде азот тыңайтқышын қолданудың тиімді болмағандығы анықталды [32-35].
Жыртылатын жерлерді жалдап өңдеу кейінгі жылдары ден қойылып келді. Жалдап өндеу топырақ қасиеттеріне және астық дақылдардың өнімділігіне оң әсері дәлелденді [36-39].
Күздік бидайдың күзде себу мерзімі аймақтарға байланысты әртүрлі болады. Тау етегіндегі алқаптарда оны 5-6 см тереңдікке күздің бірінші қырқүйек айының екінші он күндігіне себу қолайлы болады. Топырақ ылғалы жеткілікті болған жағдайда бидайды себу тереңдігі 3-4 см болады, бұл топырақ тереңдігі біркелкі және тез арада күздік бидай өскіндерін алуға оң әсер етеді, бидай өсімдіктерінің түптенуіне және жапырақтылығына түптену нүктесін қолайлы орналасуы әсер етеді [40-43].
Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша күздік бидайдың суармалы жағдайда нүктелей [44], тоғыспалы [45], шашып [46] және жалдап себудің маңызы жоғары деп дәлелденді. Біраз мемлекеттерде - Мексика, Түркия, Иран, Қытай, АҚШ, Боливия күздік бидай дақылын себуі отамалы дақыл ретінде қалыптасқан. Бидайдың қатар аралықтары өңделеді, үстеп қоректендіру үшін тыңайтқыштарды енгізеді, қажетіне қарай суару шарасы жүргізіледі. Халықаралық бидай және жүгері институтының (Cimmyt) ғалымдарының зерттеулері бойынша күздік бидайдың бірнеше сортын суармалы Мексика елінің солтүстік-батыс аймағында зерттеулер нәтижесінде күздік бидайдың бір сорттар үшін қатарлап себу, ал екінші сорттар үшін жалға себу қажет екендігі анықталды. Күздік бидайды жалға себу тәсілі Мексика елінде "Bed Planting" жүйесі деп аталды, бір миллион гектар жыртылатын жерге енгізілді. Осы тәсілмен тек суармалы егістікке ғана емес, сонымен қатар тәлімі жерлерге де егіліп жатыр [47].
Күздік бидай өнімділігі мен дән сапасы топырақ өңдеуге байланысты. Күздік бидайды жүйектеп егу - ені 70 см арқылы өсіру орта есеппен 40,1 цга өнім алынды. Топырақты аударып жырту, қопсытуды чизель агрегатымен жүргізу және тікелей себу нұсқалары бойынша алынған дән өнімі бірдей болды 33,3-33,6 цга. Күздік бидайды жүйектеп егу тәсілінің зерттеу мәліметтері бойынша жоғары өнім алу - ауа, су, жылу және топырақта қоректену режімдерінің қолайландырумен байланысты. Яғни тыңайтқыштарды қолданудың әртүрлі тәсілдерін қажет етеді. Жүйектеп егу күздік бидайдың дән өнімділігімен қатар дәннің сапасы да жоғарлайды. Белок мөлшері 11,4%-дан 12,6 %-ға көбейді [48].
Мексикада күздік бидайды 1982-1983 жылдары: 1) жүйектеп егу (70 кгга тұқым) - жүйектің арасы 60 см, 2) жүйектеп егу (80 кгга тұқым) - жүйектің арасы 90 см, бір жүйекте екі қатар, 3) қатарлап егу (150 кгга) нұсқалары зерттелді. Бидайдың дәні өнімділігі барлық қолданған әдістер бойынша шамалас болатыны, бірақ та әр гектарға жұмсалған тұқымы арқылы жүйектеп себудің қолайлы екені дәлелденді. Күздік бидайды жүйектеп егу тәсілі дақылдың ауруларымен арам шөптермен, күресу жүргізу шараларын және келесі жылға топырақ дайындау мен өндеу жұмыстарын біршама жеңілдетеді.
Күздік бидайдың Лютесценс - 57 сорты бойынша тұқым себу мөлшерін және егу тәсілін анықтау барысында кең қатарлы тәсілмен себу дән өнімділігін 3,6-1,2 цга төмендетті, бірақ тұқымның көбею коэффициенті артты. Сиректеу себілген егістіктен алынған бидай дәннің тұқымдық сапасы және өсу қарқындылығы бойынша жоғары болатыны байқалды. Аздау мөлшермен себу күздік бидай сорттарын тез арада көбейту тәсіліне әсері үлкен және тиімді мен қолайлы екені анықталды. Жоғары өнімді күздік бидай сорттарын себу технологиясында суармалы топырақтар жағдайында өсімдік қатар аралығын реттеу өте маңызды. Күздік бидайды қатар аралығы 70 см тәсілімен егу және қалыптасқан жіңішке немесе тар қатар аралықпен егу тәсілдерінің арасында өнімділігі бойынша көзге көрінетін айырмашылық байқалмады. Бидай дәніндегі ақуыз мөлшері 12,3% жоғарлайды, ал қатар аралығы 18 см болғанда ақуыз мөлшері 11,7% болды. Осы жүйенің арамшөптерді жоюға және ақуыз мөлшерін жоғарлатуға артықшылығы бар [49].
Бидайдың қатар аралығына бұршақ тұқымдас дақылдарды себу экономикалық тиімді іс-шара болып есептеледі [50]. Күздік бидайды топыраққа тікелей себу қалыптасқан өңдеуден кейін терең қопсыту, культивацияға қарағанда жоғары жасалған агрофон тиімді. Орташа зерттеу мәліметтері бойынша (алты жыл) күздік бидайды тікелей себу 32,3 цга өнім берді, ол жыл сайын қалыптасқан топырақ өңдеуге қарағанда 0,3 цга жоғары болды. Тұқымды тікелей себу арқылы өнімділікті тұрақтандыру күздік бидай өсімдіктерінің қыстан шығуына және топырақ ылғалдылығы мол болуына байланысты. Тұқымды тікелей себу тәсілі бидайдың көлемін екі есе арттырады [51].
Күздік бидайды егу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz