ТОПЫРАҚТЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАР ЖƏНЕ ОНЫҢ ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

13 лекция
ТОПЫРАҚТЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАР ЖƏНЕ ОНЫҢ ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ
МАҢЫЗЫ

Топырақтағы органикалық заттардың көздері

Топырақтың қатты фазасының біршама бөлігі органикалық қосылыстар үлесіне
тиесілі. Жыл сайын топырақта өсетін өсімдіктер майда жəндіктер мен
микробтар топырақ бетінде, оның қабаттарында көптеген қалдықтар қалдырады.
Негізгісі – органикалық қалдықтар. Өсімдіктердің өсуіне жағдайсыз шөл мен
тундра аймақтарында өсімдіктер қалдығы гектарына жыл сайын 5-10 центнер
болса, жеткілікті ылғалданған дала аймақтарында он-дай қалдықтар мөлшері
100-150, ал күні аса жылы жəне ылғалы да мол тропикті ормандарда олардың
мөлшерлері гектарына 250 цент-нерге жетеді. Бұл қалдықтардың құрамында май,
смола, балауса, клетчатка, көміртегі, сутегі, лигниндер, белокты, азотты
заттар, со-нымен қатар көптеген күлді элементтер болады. Топыраққа жылма-
жыл түсетін өсімдіктер мен өлген жəндіктердің қалдықтары екі бағытта
өзгеріске ұшырайды. Біріншіден, микроорганизмдер-дін əсерінен ыдырап,
шіріп, жай минералды қосылыстарға ажырай-ды. Екіншіден, осы организмдер
қалдықтары микробтардың əрекетінен күрделі биохимиялық өзгерістерге ұшырап,
олардан тұрақты органикалық зат – топырақ қарашірінді – гумус (немесе
қарашірік) пайда болады.

Органикалық қалдықтардың біразы толық ыдырап минералдан-са, біразы
қайтадан топырақта органикалық заттардың осы жаңа күрделі түріне,
биохимиялық синтез арқылы қара шіріндіге (гуму-ске) айналады. Минералдану
мен гуминдену процесін микроорга-низмдер жүргізеді.

Қара шірінді заттарының түзілуіне көптеген зерттеушілер көніл бөлген.
Оларға химиялық талдау жасап, мəліметтер жинап, түзілу жолдарын анықтай
бастады. Бұл жөнінде ең алғаш көзқарастарын білдірген М. В.Ломаносов, П.
А.Костычев, С. П. Кравков, А. Г. Тру-сов, т.б. болды.
Гумификация құбылысын зерттеген белгілі ғалым – Л. Н. Алек-сандрова. Оның
жасаған сызбанұсқасына қарағанда, гумус орга-никалық қалдықтардың ыдырауы,
микробиологиялық синтез, гумификация, топырақтың минералды бөлігімен
көбеюі, минерали-зация процесі жəне минералдық құрамдас бөліктерінің
биологиялық айналымға қосылуы арқылы түзіледі. Л. Н. Александрова бойын-ша,
гумификация – органикалық қалдықтардың түзілуі арқасында жоғары
молекулярлық қосылыстардың күрделі биофизикалық-химиялық құбылыстар арқылы
органикалық құрамдардың ерек-ше класы – қара шіріндіні түзуі. Бұл процестің
белсенділігі топыраққа түскен өсімдік қалдықтарының мөлшері, химиялық
құрамы, топырақтың ылғалы, ауа режимдері, ортаның реакциясы, биологиялық
белсенділігі сияқты факторларға байланысты жүреді. Л. Н. Александрова
топырақтағы органикалық қалдықтардың гу-мификациялану типтерін – фульватты
гуматты, фульватты-гуматты көрсетті.

Белгілі ғалым Д.С. Орлов (1977) осы түсініктерге гуми-фикацияланудың
тереңдігі деген ұғым енгізіп,

Н=f(Qіt)

өрнегін құрды.

Q – жыл сайын топыраққа түсетін өсімдіктер қалдықтарының мөлшері, і-
олардың ыдырауының тездігі, t-топырақтың биоло-гиялық белсенділігінің
уақыты. Бұл көрсеткішпен əр түрге то-пырақтардағы гумификация процесінің
сипаттамасын анықтауға болады.

. 2. Экологиялық жағдайлардың органикалық заттардың
мөлшеріне əсері

Адамдар жəне олардың шаруашылығы жер бетінде тікелей жəне жанама зор ықпал-
əсерін тигізіп келеді. Егер жылына ауаға дүние-жүзі бойынша 1 млрд. тонна
деңгейінде антропогендік заттектер (CO2 есептегенде), гидросфераға шамамен,
15 млрд. тонна ластағыштар енгізіліп отырылса, жерге түсетін техногенді
қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. Кейбір ғылыми мəліметтерге сүйенетін
болсақ, XX ғасырдың 90 жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар
көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген. Ғалымдардың арасында тараған
пікір бойынша, дүниежүзіндегі шөлдердің барлығының шығу тегі де
антропогендік. Атропогендік шөлдің аумағы жылдан-жылға үнемі ұлғаюда, оның
көлемі қазіргі шақта 10 млн. км2-ден асып отыр, бұл бүкіл құрлықтың 7
пайызын құрайды.

Топырақты ластайтын компенеттерге қарай, топырақтың ласта-нуының түрлері:
физикалық, химиялық жəне биологиялық болады.

Физикалық ластану радиоактивті заттектермен байланысты. Мысалы, уран
рудаларын ашық əдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары
сəулеленетін сұйық жəне қатты қалдықтар қалады.

Биологиялық ластану – ауру тудыратын жəне де басқа жағымсыз жағдайға
итеретін микроорганизмднрдің қоршаған ортада бо-луы. Мысалы, ластанбаған
топырақта дизентерия, сүзек жəне тағы басқа да ауру қоздырғыштары 2-3
тəулік бойында сақталса, ластағыштармен əлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай
мен жылдарға дейін сақталып, едəуір аумаққа таралады.

Химиялық ластану – топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық
заттектердің жиналуы.

Топырақты ластайтын көздерге өнеркəсіптік кəсіпорындардың шығарындылары,
көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шөпжойғыштар мен минералды
тыңайтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешені, атмосфералық жауын шашын,
апатты жағдайда тасталатын шығарындылар, əскери өндірістік кешендер жатады.

Түсті металл кендерін алу, байыту жəне таза металдар алу процестерінен
шыққан өнімдермен жəне қалдықтармен топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан
топырақтың ластануының зар-дабы тұрақты болып келеді. Түсті металлургия
кəсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен басқа ауыр металдардың
мөлшері нормадан 10-20 есе асып отырған жерлер белгілі.

Ауылшаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын қанның құрамында
болатыны байқалған. Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі,
дизентерия, аскаридоз жəне т.б.) қоздырғыштарын сақтайтын ортаға жатады.

Топырақтың ластану дəрежесін мына формуламен есептеп анықтайды,
топырақтағы заттектің ластану концентрациясының коэффициентті (ЛiКК)
қолданылады:
Адамның барлық өндірістік қызметіне, бірінші кезекте ең
қажетті табиғи ресурс болып жер саналады. Жер қойнауынан халық
шаруашылығының барлық салаларына қажетті материалдар өндіріледі, ол болмаса
өндіріс дами алмайды. Өнеркəсіптер жедел қарқынмен дамыған сайын соғұрлым
бүлінген жер көлемі арта түседі. Сондықтан жерді пайдаланушылар оны тиімді
пайдаланумен қатар, сан қырлы қорғау жұмыстарына да назар аударуы қажет.

Жер ресустарының ең негізгі тұтынатын саланың бірі – ауыл шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығында құрлықтың 30%-дан астамы игерілген, бұған осы салада
пайдаланылатын ормандар-ды қосатын болсақ, бұл көрсеткіш 60-65 пайызға
жетеді. Ауыл шаруашылығының қарамағындағы жер ресурстарының жарамсыз түрге
айналуына себеп болатын жағдайлар:

– топырақ эрозиясы немесе дефляциясы – су мен желдің (деф-ляция) жəне
тағы басқа табиғи құбылыстардың əсерінен жер қыртысының түгелдей не жарым
жартылай бүлінуі, топырақтың құнарлығының төмендеуі;

– агротехниканы дұрыс қолданбағандықтан, негізінде ауыспалы егіс
болмауынан жəне қоректі заттектердің топыраққа жеткілікті түрде қайта
айналып келмеуіне байланысты қарашірінді мөлшері төмендеп, топырақ
құнарлығының біртіндеп азаюы;
– құрғатымсыз (дренажсыз) жерді суландыру жəне бақылаусыз суды қолдану,
топырақтың су астында қалуы мен екінші реттік тұздануы (сортандануы);
– топырақтың техниканы қолдануда бүлінуі (тығыздануы, егістік жер қабаты
құрамының бұзылуы, оның төсеніш қабатындағы жыныстармен араласуы);
– топырақтың химиялық жəне радиациялық ластануы.
Топырақтың түзілу процесі аймақтық геологиялық жасына да көп байланысты.
Геологиялық жас жағынан ескі аймақтарда бұрыннан қалыптасқан топырақ болады
да, ал жаңадан пайда болып жатқан құрғақ жерлерде топырақ түзілу
процестерінің бастапқы саты-лары жүріп жатады. Мəселен, Жер шарының
теріскей жағында, ауа райының өзгеруіне байланысты, мұздар еріп, мұз басқан
жер-лер ашылуда, осы кейінгі дəуірлерде мұздан айырылған аймақта жаңа жас
топырақтар түзіледі. Мысал ретінде сонымен қатар Арал суының тартылуының
əсерінен, оның түбінен босаған жерде жаңадан топырақ түзілу құбылыстары
басталғанын да келтіруге бо-лады. Соңғы жылдары Арал өңірінің ежелден бері
келе жатқан жері, суы, желі мен қалыптасқан табиғи үйлесімі, яғни
табиғаттың тепе теңдігі біржолата бұзылды. Көктемнің аяқ кезінен бастап,
жаз бойы қырдан толассыз соғатын қара дауыл жер бетінің түтін жұтаңдатады.
Теңіз тартылғалы ауа райы күрт өзгереді, осыған байланысты бұл өңірде жауын-
шашын тыйылды. Ормандар мен сексеуіл алқаптары, шабындықтар күрт азайды,
көп жерлер шөл далаға айналды. Атап айтқанда, топырақ түзілу процесіне əсер
ететін факторлардың көбісі: ауа райы, жоғарғы жəне төменгі сатыдағы өсімдік
пен жəндіктер, жер бедері, адам қоғамының əрекеттері күрт өзгерді.

Бұзылған жерлердің аумағы табиғи (климаттық, гидрологиялық,
морфодинамикалық, фитогенді жəне зоогенді) жəне антропогенді факторлар
əсерінің үдемелі қарқындылығына байланысты келеді.

Жердің шаруашылық құндылығын жоғалтуға, топырақ жəне өсімдік
жамылғыларының, гидрологиялық режимінің бұзылуына себеп болатын жолдың бірі
техногенді шөлдену, ол адамның өндірістік əрекеттері мен ауа райының
өзгеру нəтижесіне байла-нысты. Қазіргі заманда шөлді далаға айналған
жерлердің басым көбісінің Жер шарындағы жердің 70%-ы бүлінген болып санала-
ды. Əлем бойынша жердің шөлдену процесінің жылдамдығы орта есеппен жылына 7-
10 млн. гектарға жетіп отыр.
Топырақтың спецификалық жəне спецификалық емес органикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.