Абай дүниетанымдағы Құдай және адам мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Абай дүниетанымдағы Құдай және адам мәселесі

Абайдың дүниетанымы біздің алдымызда қалыптасқан көзқарастар жүйесі ретінде пайда болады. Біз оның рухани жетілу кезеңдерін қадағалай алмаймыз, өйткені бізде ерте шығармашылық үлгілері де, мемуарлық әдебиеттер де жоқ. Алайда, оның әлемге және адамға деген көзқарасын Абайдың замандас ақындарының дүниетанымымен салыстыра отырып, біз ойық тұңғиықты табамыз. Абай олармен іс жүзінде бірде-бір маңызды проблемада, ең алдымен адамның орны мәселесінде келіскен жоқ.

Адамға деген көзқарас және осы көзқарастың көрінісі көбінесе философияны да, уақыт әдебиетін де анықтайды. Абайдың замандастары-түрлі философиялық бейімділіктің ақындары. Классик Дулат пен Шортанбайдың -- оның өлеңдерінде көрініс тапқан діни бағыттағы ақындардың поэзиясы мен көзқарастарынан қатты бас тартқаны белгілі. Алайда, дәл осы ақындар қазақ әдебиетінде алғаш рет исламның көшпенділердің пұтқа табынушылық әлеміне енуіне байланысты пайда болған идеялар драмасын бейнелеген. Көпшілік салт-жораларды қарапайым орындау деп түсінетін діннің өзі бұрын-соңды болмаған дүниетанымдық қақтығыстардың сахнасына айналды. Құран ілімін ашық қабылдамаған, оны ерте орта ғасырлардан бастап (персо-тәжік ақындары -- және олардың арасында Ұлы күпір Хайям) өлеңдерінде бейнелеген көптеген ақындар болды. Жас кезінде шығыс ақындарының түпнұсқасында оқи отырып, Абай сенім мен дінбасыларға деген мұндай күмәнді қатынасты білмеді. Қазақ даласында кеңінен танымал Дулат пен шор-таңбайдың өлеңдері одан жауап -- тану мен қолдауды немесе оппозициялық қатынасты талап етті, Абай өзінен бұрынғылардың поэзиясы мен дүниетанымынан бас тартуды, Исламды дәріптеуді емес, өзінің бар екенін басқа конфессияларға, ең алдымен христиан дініне қарсы тұру ретінде білетіндігін білдірді. Құдай тақырыбының поэтикалық интерпретациясы шындықты табу мәселесін емес, даланы зорлық-зомбылықпен христиандандыру, экономикалық және саяси құлдыққа қарсы тұрудың идеологиялық сәтін қамтыды, Дулат пен кейінірек Шортанбай исламның кешірім сұраушылары болды, олар Құдайды түсінуде, діннің адамдар үшін маңыздылығында өте тікелей, олардың философиялық жүйесінде ойдың қозғаушы күші болып табылатын ішкі қайшылықтар жоқ. Адам-Алланың қызметшісі, тек осындай орын Әлеуметтік және моральдық жағынан гетерогенді болып табылатын орасан зор бұқара үшін діни қазақ поэзиясымен анықталады. Бір жағынан, бұл үлкен теңдеу -- бай және Қайыршы, екінші жағынан, діни қызметкерлер әрқашан шындықты ұстанбады, маңызды өмірлік мәселелерді шешуде билік басындағылардың жағына сүйенді. Осылайша, кедейлер көбінесе билік алдында ғана емес, діни қызметкерлердің әрекеттері мен Құдайдың алдында кінәлі болды.
Әлемдік әдебиет тарихында Лирикада көрсетілген клерикализмнің бір түрі белгілі, бұл түр рухани өлеңдер, діни поэзия үшін ең қолайлы, бұл психологиялық негіздемеге ие. Құдайдың алдында барлық нәрсеге бағынатын және тәуелді адамның позициясы Алланың қызметшісінің бейнесін жасады -- ойда да, іс-әрекетте де өзіне тиесілі емес. Ол әлемді тыйым салулар тізбегі ретінде қабылдады, сондықтан шындықты іздеу ынталандырылмады. Адамның мұндай философиясы тиісті этика мен эстетиканы -- адамгершілік пен адам өміріндегі әдемі нәрсені тар түсінуді тудырды. Ақын және ойшыл Абайдың қалыптасуында рухани қалыптасудың, өмірде өз орнын табудың рөлі зор болды. Бұл мәселеде дін маңызды рөл атқарғаны сөзсіз. Абай Құранның діни мәтіндерін терең сүйетіндер мен білгірлердің ортасында өскендіктен және ол өзі медреседе исламның негіздерін білгендіктен. Қазақ халқының алғашқы ағартушылары -- Шоқан, Иырай, Абай прогрессивтілігін растай отырып, біз дін олардың рухани қалыптасуында нені білдіретіні туралы мәселені әрқашан мұқият айналып өттік. Қазақтардың ежелгі нанымдары Ш. Уәлихановты, и. Алтынсарина "мұсылмандық негіздерін" құрды мұсылман-мандық тұткасы -мектептерде ислам дінін ұстанушылар үшін Құдай сөзі оқытылатын оқулық.
Абай үшін дін М.Әуезовтің ("Абай Құдайының табылуы-оның жан-жақты ойлау қызметінің бір жағы"), оның әлем туралы білімінің бір бөлігі болды. Бұл жеке тұлғаны қалыптастырудағы үлкен қадам болды.
Ежелгі көшпенділер дінінің (пұтқа табынушылықтың) барлық тартымдылығымен діни рәсімдер мен жоғары күшке жүгінулерде бақсы немесе "Құдайдың тағдырын көрушілер мен басшылардың рөлін атқарған басшы" үлкен рөл атқарғанын атап өткен жөн. Көпшілік бақсыға, оның басқа әлем күштерімен қарым-қатынас жасаудың ерекше қабілеттеріне сенді. Көшпенділердің өздері өздерін басшы мен бақсының ерекше дарындарына қол сұғуға құқылы деп санамады, Сондықтан Құдайдың өзіндік хабардарлығы дамымады.

Белгілі бір діннің қатарына өту сананың үлкен өзгеруін білдіреді-адам Құдайға тікелей жүгінеді. Тұлғаның дамуы, бас тарту, рулық, өмірді біртұтас монолитті қабылдаудан бас тарту рухтың революциясын да, жаңа моральды да қажет етті. "Құдайды тану туралы мистикалық идеялар адамдардың өмір сүру жағдайларының әсерінен "төменнен" пайда болды. Кәсіби теологтардың қызметі нәтижесінде олар біртіндеп жүйеленді, өзара әрекеттесуге ұшырады, рационализация белгілі бір философиялық категориялардың торына енгізілді, теориялық жүйелерді құру нормаларына сәйкес ұйымдастырылды, логикалық байланыстармен толықтырылды, соңында діни сананың басқа теологиялық деңгейін белгілейтін тұтас тұжырымдамалық доктрина түрін алды". Көрнекті мәдениет қайраткерлері қандай да бір жолмен адамның, адамдардың, қоғамның Құдай туралы мистикалық идеялардан саналы, ғылыми (теологиялық) түсінікке дейінгі бүкіл күрделі жолын көркем түрде көрсетті. Көбінесе бұл жолды олар шындықты іздеу ретінде қабылдады. Бұл жолда жаңа идеялар, жаңа моральдық құндылықтар пайда болды.
Абай деист болды, яғни Құдай өмірінің негізгі себебін мойындады, ио адамның рөлін, Тағдырдың дамуындағы ерік -- жігерін, Абай мен оның поэзиясындағы ерік-жігерін жоққа шығармады және "қара сөздерде" бірнеше рет замандас-лирикалық кейіпкердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.