Дебиторлық борыштар есебінің жүргізілуі және аудиті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ,
ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... .
9
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Дебиторлық борыш аудитінің мақсаты мен бағдарламасы ... ... ... ... . 21
2 «МИРАС.2000» ЖШС .НЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУЫ ... ... ... ...
26
2.1 «Мирас.2000» ЖШС . нің қаржы. шаруашылық қызметінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Кәсіпорынның сатып алушылар және тапсырыс берушiлерінің
дебиторлық берешектер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.3 Күмәндi берешектердiң есебi, резервтер кұру тәсiлi ... ... ... ... ... ... .. 39
2.4 Басқа да дебиторлық борыштар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 КӘСІПОРЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТI ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
3.1 Дебиторлық борыштардың құрамы мен құрылымының аудитi ... ... 49
3.2 Дебиторлық борыштардың сапасы мен өтiмiдiлiгiн талдау ... ... ... ... 55
3.3 Есептi ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ,
ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... .
9
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Дебиторлық борыш аудитінің мақсаты мен бағдарламасы ... ... ... ... . 21
2 «МИРАС.2000» ЖШС .НЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУЫ ... ... ... ...
26
2.1 «Мирас.2000» ЖШС . нің қаржы. шаруашылық қызметінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Кәсіпорынның сатып алушылар және тапсырыс берушiлерінің
дебиторлық берешектер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.3 Күмәндi берешектердiң есебi, резервтер кұру тәсiлi ... ... ... ... ... ... .. 39
2.4 Басқа да дебиторлық борыштар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 КӘСІПОРЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТI ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
3.1 Дебиторлық борыштардың құрамы мен құрылымының аудитi ... ... 49
3.2 Дебиторлық борыштардың сапасы мен өтiмiдiлiгiн талдау ... ... ... ... 55
3.3 Есептi ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ,
ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... . 9
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және 9
мәні ... ... ... ... ... ... .
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу 14
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ...
Дебиторлық борыш аудитінің мақсаты мен 21
бағдарламасы ... ... ... ... .
2 МИРАС-2000 ЖШС –НЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР
ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУЫ ... ... ... ... 26
2.1 Мирас-2000 ЖШС - нің қаржы- шаруашылық қызметінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Кәсіпорынның сатып алушылар және тапсырыс берушiлерінің
дебиторлық берешектер 32
есебi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.3 Күмәндi берешектердiң есебi, резервтер кұру 39
тәсiлi ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Басқа да дебиторлық борыштар 44
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 КӘСІПОРЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТI ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Дебиторлық борыштардың құрамы мен құрылымының аудитi ... ... 49
3.2 Дебиторлық борыштардың сапасы мен өтiмiдiлiгiн 55
талдау ... ... ... ...
3.3 Есептi ұйымдастыруды жетiлдiру 63
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 71
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының экономикасы
қарқынды нарықтың қайта құру кезеңінде тұр. Оны реформалау жиналған
тәжірибені, эволюциялық үрдістерді анықтауды және шаруашылық субъектіні
кәсіптік іс-әрекетін басқару қағидалары мен әдістерін, нарықтың реформаны
танудағы қадамдарын ойлауды қажет етеді.
Негізгі бөлігін нақты орнатылған жүйе бухгалтерлік есеп, қаржы
шаруашылық іс-әрекетінің аудит және талдауын беретін дер кезіндегі
экономикалық ақпаратсыз қалыптасқан нарықтық қарым-қатынастағы шаруашылық
субъектінің күрделі экономикалық механизиін басқару мүмкін емес.
Бухгалтерлік есеп пен аудит мәліметтерін шаруашылық субъектілерімен олардың
құрылымдық бөлімшелерінің жұмысын жедел басқару үшін экономикалық болжау
мен ағымдық жоспарды құру үшін және де мемлекеттілік даму заңдылығын
зерттеп, оқу үшін қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президенті Ұлы Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың 28
қаңтар 2012 жылға Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан жолының жаңа
кезеңі - экономиканы нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа
міндеттері деп атап айтқан болатын. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есептің әрі қарай дамуы мен жетілуіне,
нормативтік актілерді қабылдауға және қайта өңдеуге, оның жаңа адекватты
нарықтардың экономика жүйесіне кіруде жеделдетуге үлкен жұмыстар атқарылып
жатыр [1, б.5].
1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп және субъектілер
қаржы-шаруашылық іс-әрекеттің Бас жоспар есеп шотының стандарттарының іс-
әрекетіне енгізілуі халықаралық стандарт талабына сай қаржылық есеп-қисап
формуласының жасалуы нарықтың экономикалық шартына сәйкес аудиттың жаңа
әдісін құрудың қажеттілігін тудырады. Мұндай әдіс қаржы есеп-торабының
дәлдігін орнату үшін қажет, ал шаруашылықтық субъектілер арасында қалыпты
қарым-қатынастың дамуын жақсартуға, іскерлік әріптесті таңдауды немесе
дұрыс ғылыми дәлелденген басқарушылық, өндірістік және қаржылық шешімдерді
қабылдау, шаруашылық субъектілердің қаржылық беріктілігін анықтау, олардың
іскерлік белсенділік және кәсіпкерлік іс-әрекеттің эффектілігін бағалау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көрсеткіштер қатарымен мінезделеді,
олардың ішінде төлеу мен кредит төлеу қабілеттілігі кәсіпорынның қаржы есеп
торабын қолданушының назарын аудартады – инвесторлар, банктер, әріптестер,
акционерлер.
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық іс-әрекетін орындауда туындайтын
қарыздар ағымды және ұзақ мерзімдегі қорларды тарту немесе қайтаруын
құрайды, олар дебеттік және кредиттік қарыздарымен белгілі, олар өз
кезегінде төлемқабілеттілігі мен өтімділікке әсер етеді.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық иелерінің алдында тұрған актуальды
сұрақ, тікелей есеп-төлеу операцияларымен байланысты, шаруашылық
субъектілердің жұмысын реттеуші – бұл дебиторлық қарыздар.
Дебиторлық қарыздар шаруашылық субъект активтерінің басты бөлігі болып
табылады. Кез-келген кәсіпорынның Қазақстандық баланстың қазіргі заманғы
құрылымында ол бірінші, не екінші бөлімдерінде орын алады.
Нақты тәжірибеде, әсіресе нарықтық қатынасқа көшкенде және өндірістік
төмендеуінде, әрқашанда белгілі бір себептермен кәсіпорын контрогенттердің
қарыздарын ала алмау жағдайы туындайды. Дебиторлық қарыздар көптеген
айларға, ал кебірі көптеген жылға да созылады. Дебиторлық қарыздардың өсуі
кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады, ал кейбір кезде банкроттікке де
әкеледі.
Дебиторлық берешектің құрылымының басты мақсаты іс жүзіндегі
бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық есебінің ұстанымы тұрғысынан
дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді белгілеумен
қорытындыланады. Дебиторлық берешектің аудитінің маңызды мақсаты дебиторлық
берешектің нақты қалдығын көрсетіп, есеп айырысу мен төлем жүргізілетін
субъектінің жағдайын жақсарту болып табылады.
Осындай мақсатты жүзеге асыру кезінде мекеменің ішкі саясаты
белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және
мекеменің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауда іске асыру қажеттілігі
туындайды.
Негізі дебиторлық борыш – деген белгілі бір қарым-қатынаста байланысты
заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектілердің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектілерден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады.
Дебиторлық қарыздар аудитінің негізгі мақсаты – ұйымдағы қалыптасқан
дебиторлық қарыздардың бар болуы мен олардың бухгалтерлік есепте дұрыс
дұрыс бейнеленуін тексеру. Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында
кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іссапарға жібереді, дүкендерден
кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа
да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда
аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге нақты ақша
беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте тиісті.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар
үшін вексель алады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен
кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап
етуге даусыз құқық береді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін
жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды
тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін
пайдаланылуы мүмкін.
Аванс есебі бойынша артық жұмсалган шығындар қызметшіге кассадан
беріледі. Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды
субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және
оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға
қайтарылады.
Қорларды есепке алу “Күдікті қарыздар бойынша резервтер” шотында
жүргізіледі. Аудитор күдікті қарыздарды қайтару бойынша жүргізілген
шараларды тексереді. Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер
мерзім белгіленбесе, онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген деби-
торлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз қарыздар
есептеледі. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық
қарыздарды тізімдеудің деректерінің негізінде жасалады
Күмәнді қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және тиісті
кепілдікке қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатқызылады. Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық
берешек күдікті қарыз болып саналады.
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі
және олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепіілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарызар болып есептеледі.
Сонымен қатар, біз күдікті қарыздарды бағалау әдістерімен есептен шығару
шараларын қарастырдық. Және де дебиторлық берешек есебінің жүргізілу
тәсілдерін, ерекшеліктерін талдадық.
Қандайда болмасын кәсіпорынды аудиттеудің міндеті мен тексеру
процедуралары, әдістері қолданылады. Кәсіпорынды аудиттеудің негізгізгі
міндеті өзінің тұжырымы мен пікірін қалыптастыруы үшін, аудиторлық
делелдемелер мен қаржы есептемесінің әрбір беркітілімен растау немесе жоққа
шығару болып табылады. Ал аудиторлық процедуралар жекеленген аудиторлық
дәлелдемелер жинақтаудың әдістерінен, тәсілдерінен, жолдарынан құралады.
Аудитте тексеру әдістері қаржылық бақылаудың барлық түріне бірдей
пайдаланылмайды, сондықтан өзіне ғана тән тексеру әдістері болады.
Тәжірибеде тексеру әдістері әдетте таза, жеке-жеке емес, бірнеше әдіс қатар
бірігіп пайдаланылады. Аудиторлық тексеруде жұмыс түрлері әртүрлі болып
келеді. Сондықтан аудиттің міндеті мен тексеру әдістері шама шарқынша
әртүрлі болып келеді
Айналым қорларының бөлігі болып табылатын, әсіресе айналым қорларының
бөлігі, дебиторлық қарыздар, әсіресе өз-өзін ақтамағандар айналым
қорларының айналымдарын тез қысқартады, сондықтан кәсіпорынның табысы
төмендейді.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың басты мақсаты дебиторлық қарыздың есебі
мен оған жүргізілген аудиторлық тексеруді оқып, дебиторлық қарыздарды
төмендету жолдарын ұсыну.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі болып Мирас-2000 ЖШС -гі алынды.
Алға қойған мақсатқа жету, әрі Мирас-2000 ЖШС -нің қаржылық жағдайын
жақсарту үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. дебиторлық борыштардың есебі мен аудитының теоретикалық негіздерін
оқып талдау;
2. жаңа жоспар есеп шотына және бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне өтуге
байланысты Мирас-2000 ЖШС -нің дебиторлық борыштардың есебін дұрыс
ұйымдастырылуын оқып, танысу;
3. Мирас-2000 ЖШС -нің дебиторлық борыштарына талдау жасау, оның
өсіміне және анықталмаған қарыздарды жоюға бағытталған резервтерін
анықтау;
4. дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын жеделдету;
5. кәсіпорынның дебиторлық борыштар аудитінің талаптарын қарастыру.
Тақырыптың ғылыми-тәжірибелік деңгейі. Дебиторлық борыштар есеп пен
аудит саласындағы зерттеген Қазақстандық және Ресейлік К.А.Сағадиев,
А.И.Мырзахметов, А.С.Смағулов, С.Т. Мыржақыпова, Г.Б. Поляк, Г.А. Краева,
Ю.Б. Долгушина, А.О. Левкович, А.В. Малявина сияқты авторлар қолданған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі. Зерттеу барысында отандық
және шетел экономист ғалымдардың бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау және
менеджмент, экономикалық – математикалық әдістері облысында еңбектері
қарастырылды. Сонымен қатар заңдық және нормативтік құжаттар, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары және тәжірибелік қолдану нәтижелері
зерттелді. Зерттелген нәтижелер бір-бірімен құрамы мен құрылымы,
маңыздылығы мен құбылысы және себептері мен нәтижелері үздіксіз байланыста
көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ, ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ
АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні
Дебиторлық берешек латынның "debitor" — "берешек" деген сөзшен шықкан -
бұл стаып алушыларға, басқа да тұлғаларға ақша, тауар алуға қойылатын
талап, яғни басқа кәсіпорындардың осы кәсіпорын алдындағы міндеттері.
Дебиторлық берешектегі қаражаттар компанияның шаруашылық айналымына
қатыспайды, сондықтан көп дебиторлық берешектің болуы оның қаржылық
жағдайына кері әсерін тигізеді.
Дебиторлық борыш иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен
байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып
табылады.
Дебиторлық борыш - деп белгілі бір қарым - қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай - ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін кайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсшорындар мен
ұйымдар, сондай — ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Есеп беретін
уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық борыштар ағымдағы
активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстың алдын – ала төленген
авнстық төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі оның еншілес серіктестігі арасындағы
түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- Акционерлік коғамның лауазымды адамдарының (тұлғалардың) дебиторлык
борыштары.
- баска да дебиторлық борыштар.
Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссияның 1996 жылғы № 2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы - деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
борыш иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив
болып саналады [2, б.43].
Мысалы: Американдық ҒАSВ - пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды екі
сипаттамаға ие:
1. ол, ақша қаражаттарының тікелей және жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа да активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті камтиды;
2. активтер дегеніміз - шаруашылық субъектісі басқара алатын ресурстар
болып табылады. Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге
деген құқтар, заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері
болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаңан дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімдегі активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бабына
енгізілуі мүмкін. В.К. Радостовецтің тұжырымдауы бойынша табыс негізгі және
негізгі емес қызметтерден алынуы мүмкін және де жылдың жиынтық табысты
құрайды, тауарлы материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардын, роялтиден
және дивидендтерден алынуы мүмкш. К.Ш. Дүйсенбаевтың ойынша табыс
жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа
айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Нарықтық жағдайда табыстың ролі
айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы дерективті экономика
жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс табу кез келген
кәсіпорынның мақсаты функциясы ретінде төмендетіледі. Нарыктық экономикаға
көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс
қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім
үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің
мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі
өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады [3, б.54].
Ал В.С. Талпаков табысты былай түсіндіреді: Табыс - кәсіпорынның
қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесінде активтердің өсуі мен
міндеттемелердің азаюы арқасында экономикалық ресурстардың көбеюі.
Саудадағы негізгі қызметтен түскен табыс - бұл өткізілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтен алынған кіріс. Негізгі емес қызметтен түскен табыс –
бұл табыстар активтерді өткізуден, негізгі қызметке жатпайтын шаруашылық
операциялардан және да тауарлар өткізу мен қызмет көрсетуге байланысты
еместер. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты бойынша кіріс - ол
активтердің түсімі немесе өсуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
есепті кезеңнің ішінде экономикалық пайданы ұлғайту, ол капиталға қатысушы
тұлғалардың жарналарымен байланысты ұлғайтудан өте жақсы капиталдың
ұлғаюына келтіреді. Табыстардың танылуы - бұл кәсіпорынның қаржылық
есебінде көрсетілуі. Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды
сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланғанда, яғни екі тарапта
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін
білген жағдайда;
мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу
ықтималдығы бар болған жағдайда. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін
келісім шартқа көрсетілген соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы
сенімін білдіреді. Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы
болып танылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік
иесі ретінде кұкығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған
болмайды табыс танылмайды. Мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен нөлдік
деңгейдегі бағалауды кажет етеді толығында бухгалтерлк есепте сатудан
түскен табыс мына кезеңдерден тұрады:
1. сату кезінде табыстың танылуы;
2. сатылғаннан кейін табыстың танылуы;
3. сатылар алдындағы табыстың танылуы.
Сатылу кезіндегі табыстың танылуы №18 ХБЕС сай тауар сатушыдан сатып
алушы менішігіне сатылған кезден бастап өтеді. Тауарды өткізген кезде
коносаменте немесе басқада құжаттар болады (транспорттық накладной, шығыс
накладнойы және атқарылған жұмыс акті, шот - фактура). Табыс сатылған
күннен бастап танылады. Бұл сатылу кезең әдісі. Сатылғаннан кейін табыстың
танылуы, сатып алушы келісім шартта көрсетілген тауарлардан бас тартқан
кезде, немесе сатушы тауарды қайтаруды, я қайтармауды ұйғарады. Осындай
кезде тауарды жеткізуден түскен табысты кейінге қалдырады. Кейінге
қалдырылған тауар екінші жақ толығымен есеп айырысқаннан кейін ғана
жөнелтіледі. Егерде өткзілетін тауардың көптеген бөлігі төленіп, қалғаны
қоймада жөнелтуге дайын тұрса, онда табыс деп танылады. Сатылар алдындағы
табыстың танылуы, кейбір жағдайда табысты танылу ұзақ және бірнеше есептік
кезеңдерге созылады. Ол мысалы құрылыс т.б. бұл кезде келісім шартта
мынадай қосымша болады, онда құрылысшы келісімде көрсетілген этаптардың
дайын болуына байланысты атқарылған жұмыс актілерін толтырады. Құрылыс
аяқталу кезінде актілердің көбі төленген, бірақ құрылысшы табысты тану үшін
құрылыстың аяқталуын күтеді № 18 "Табыс" бухгалтерлік есеп стандарты тауар-
материалдық қорларды өткізуден, қызметтер көрсетуден және ұйымға тиесілі
әрі сыйақы, роялти мен дивидендтер әкелетін активтерді пайдалануға беруден
алынатын табыстарды есепке алу кезінде қолданылады. Ұйымдар бұл стандартты,
бухгалтерлік есептің басқа стандартының шарттары бойынша есепке алудың
басқа әдістемесі қажет болатын немесе қолдануға рұқсат етілетін жағдайларды
коспағанда, табыстарды есепке алу кезінде қолданады. Осы стандартқа сай
кірістер – меншіктенушілердің салымдарымен байланысты емес меншік
капиталдың артуына әкеп соқтыратын активтердің немесе олардың құнының
артуына не міндеттемелердің азаю нысанында есепті кезең ішінде экономикалық
пайдалардың артуы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша
бағаланады. Өткізу құны - актив айырбасталатын немесе мәміледен хабардар
және оған дайын тәуелсіз тараптар арасындағы міндеттемеге төленетін күн.
Өткізу құны ұйымның және активті сатып алушының немесе пайдаланушының
арасындағы келісіммен айқындалады. Бірдей мәмілелер немесе ұйым
қызметіндегі бірдей оқиғалар нәтижесінде туындаған табыстар мен шығындар
бір мезгілде танылады [4, б.70].
Табыс мынадай шарттар сақталған кезде:
1. табыс сомасы барынша дұрыс бағаланған жағдайда;
2. ұйымның мәмілемен байланысты экономикалық пайдаларды алу
ықтималдылығы болғанда танылады. Ұқсас тауарлар мен. Қызметтерді айырбастау
кезінде мәміле бойынша табыс танылмайда. Ұқсас емес тауарлар мен
қызметтерге айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің
өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлармен
қызметтердің өткізу құны дұрыс бағалан байтындай болса, табыс берілген
тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерде [5,
б.43].
Қызметтер көрсетуден алынған табыс мына жағдайларда:
1. есеп беру мерзіміне қарай мәміленің аяқталу кезеңі барынша дұрыс
айқындалғанда;
2. мәміле жасау кезінде жұмсалған шығындар мен мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындар барынша дұрыс бағаланғанда танылады.
Сыйақылар, роялти, дивидендтер түріндегі табыстар.
Басқа ұйымдардың активтерді пайдалануы мынадай табыстарды қамтамассыз
етеді:
1 сыйақы - ұйымға тиесілі ақшаны пайдаланғаны үшін төленетін ақы.
2 роялти - патенттерді, сызбаларды немесе үлгілерді бағдарламалық
қамтамассыз етудің авторлық құқығын немесе басқа да осындай құқықтарды
пайдалану;
3. дивидендтер - оның акционерлерінің қатысушыларының арасында ұйым
бөлетін таза пайданың бөлігі.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады:
№7 ведомості :
1250 - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы - деп аталатын
шоттың кредиті бойынша;
№ 8 Ведомості:
1420 - Алынуға тиісті қосылған кұн салығы - деп аталатын шоттың,
1270 - Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар - деп аталатын
шоттың,
1280 - Басқалары- деп аталатын бөлімше шотының және
1610 - Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті
бойынша;
№ 8 қосымша ведомость :
1610 - Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті
бойынша;
№ 10 ведомость :
1290 - Күдікті қарыздар бойынша резерв бас шотының бөлімше шоттары
және
Алдағы кезең шығындары бас шотының бөлімше шоттарының кредиті
бойынша;
№ 11 Ведомості:
1210 - Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша
жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне
аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату паракшаларын, бухгалтерлік
анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.
Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Контировка - деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың
мәнін ашатын корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс
көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар
корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен
белплі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай,
көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ - та бір тұтас шоттар
жоспары жоқ. Әрбір корпарациялық мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп
санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан бұндай шешім бухгалтер
мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін
көрсетсе, жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың
кәсіпорыннан екіншісінене ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда
кәсіпорындағы құрылатын шоттар жоспарын Халықаралық стандарттар мен ұлттық
кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белплі бір бухгалтерлік стандарттар
ықпалын тигізеді. Мысалы, АҚШ барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп
беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар
жайлы жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігмен
айрықша көзге түседі. Сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің құзырында,
яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең карапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп регистірінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде трансформациялық
ведомостар деген үғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты - бізде
қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен каржы бөлінуші - реттеуші
шоттардың толың жабылуы [6, б.56].
Мұндай ведомостар біздің теориямызда да, практикамызда да белгісіз
болып отыр. Біздің жағдайда каржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық
жазулар айқын түрде көрініс табуы мүмкін, керісінше трансформациялық
ведомость көптеген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен
айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны
қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомості жоққа шығарып, басқа реттеу
жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкін. Дебиторлық борыштардың
шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау
үшін түгендеу жүргізшуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденциялайтын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты
мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын
анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің
барлық техникалық – экономикалық параметрінің жақсарғандыры байқалып отыр.
Болып отыргғн ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың электрондық
формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (Оның ішінде дебиторлық
борыш бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін
түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың
әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жинарандығы жайлы ұмытпаган
дұрыс.
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударып, есеп айырысуға мүмккіндік береді. Бұл жағдайда сатып апушы несие
берушімен несиелік келісім – шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда
ол несие ерушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік
карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты
несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие
берушілердің (кредиток карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшін
экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың
қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі
бар:
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күту керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 1200 - Дебиторлық борыштар
бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы;
1220 - Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы;
1280 - Басқадай дебиторлық борыш;
1290 - Күдікті қарыздар бойынша резервтер;
1610 - Берілген аванстар;
1620 - Алдағы кезең шығындары .
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын
бас шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
субъектіге деген әртүрлі арыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арнадған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді:
1210 - Алынуға тиісті шоттар;
1280 - Алынған вексельдер;
1280- Басқалары .
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі 1210 -
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер,
атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары
бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінедь. Жалпы Алынуға тиісті
борыштар; шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде
сату нәтижесінде пайда болатындарын аңғаруға болады. Сондықтан оларды
кейбір уақыттарда Саудалық міндеттемелер - деп те атайды. Олар тауарларды
несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелерді алудың көздеріне
басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды.
Шетелдерде кез - келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек
алған сонымен бірге сатып алушылар ушін сатып алынған тауарларының төлемін
бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу құқығы да берілген. Мұндай несиені
коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар,
сатып алушының шотты тиісиі уақытында төлеу кабілеттілігі бар болатындығына
бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір фирмада несиелік
бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлгалар
тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып
алушыға несиеге тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті
ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы
ақпараттық несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер
алуға мүмкіндік бар. Осындай несиелік акпарат бөлімдерінің мәліметтері
бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады.
Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамасыз
ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай шаруашылық
субъектісінің таңдап алынған ережелері мен негізгі кағидалары есепте атап
көрсетілуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі
құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқалар бойынша дебиторлық борыштар
есептелінуі мүмкін [7, б.23].
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын
бас шотының бөлімше шоттарында қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары
ұсынылғанда 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі шот
дебеттелініп, 6010 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс
- шот кредиттелінеді.
- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты қосылған кұн салығы есептелінгенде 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі -
шот дебеттелініп, 3130 Қосылған құн салығы - шот кредиттелінеді
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштың пайда болуына 1210 Алуға арналған шоттар;
1280 Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, оған сәйкес
6210 Активтерді істен шығарудан алынатын кірістер шоты кредиттелінед.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі кұралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосымша кұн салығы есептелгенде 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер, және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 3130 Қосылған кұн
салығы - шот кредиттелінеді.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6250 Бағамдар
айырмашылығынан алынатын кіріс- шот кредиттелінеді.
Айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6280 Негізгі емес
қызметтен алынатын өзге де кірістер шот кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1050 Ел ішіндегі
ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы шет ел валютасындағы ақша, 1050
Шет елдегі ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы шет ел валютасындағы
ақша, 1030 Ағымдағы, корреспонденциялық счеттағы ұлттық валютадағы ақша,
1010 Кассадағы ұлттық валютадағы қол ақшалар және 1010 Кассадағы
шетелдік валютадағы қол ақшалар шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210
Алуға арналған шоттар- шот кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6120 Сатылған тауарлардың қайтарылуы - шот
дебеттелініп, 1210 Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Бағадан және стаудан шегерім - шоттардың тиістілері
дебеттелініп, 1210 Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі шоттардың
тиістілері кредиттелінеді. [8, б.32].
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылган құн салығының сомасы 1210 Алуға арналған шоттар,
1280 Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі, 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың борышы, және 1230
қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың дебиторлық берешегі шоттардың
тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған құн салығы - шоттың кредитіне
сторно етіліп жазылады.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жарымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық
сомасына 7430 Бағам айырмасы бойынша шығыстар - шот дебеттелініп, 1210
Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі) шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы материалды қорлар бойынша фактура - шоттары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып
көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар бойынша ай басындағы
қалдықтар көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Он бірінші Көрсетілген шоттар бойынша сомалар бағанында ай
ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер енгізіледі. Ұсынылған
шот фактураларды төлеуге байланысты операциялар 113 және 114 - Төлемдер
жайлы белгілер бағанында банктер жіберген шоттардың үзінді көшірмесі,
кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары негізінде көрсетіледь 1210 -
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бас шотының бөлімше кредиті бойынша
операциялардың есебі үшін №11 ведомості қолданылады [9, б.122].
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай - ақ келісім - шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім - шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны
аталып етут қажет. Келісім - бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті
тұрақтылық (фиксация) болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім - шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында, әсіресе,
келісім - шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты тиімсіз жағдайға тап болуы мүмкін. Сонадықтан
келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл
жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы аяықталады және жәке теңгедегі
валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әртүрлі
банктердегі бағамдар әртүрлі болғандықтан, бағалы тауардың жетклзілген
күніне таңдап алынуы мүмк. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100 % сомасынң төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім - шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандығын, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30 - дан
90 күнге дейін тең болады, егерде осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық карызды талап ету құқын
факторингалық компаниялар жүктейді.
Факторингтік операциялар есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық
агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру
үшінн қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез - келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзшің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім - шартқа отырады. Ондай келісім - шарт
ашық та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім - шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді.
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім - шарты бойынша жасалатын
операииялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент - кредитор, басқа тұлғаға
өзінің құнын азайтып беруші.) келісім – шарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның (цессионер - тұлға, өзіне басқа біреудің құқықтық талабы
берілгендіктен, кредитор болып табылады.) қандай да бір міндеітемесін
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын (цессия- басқ тұлғаға
міндеттемесіндегі талабын азайту немесе өзінің заңды құқын біреуге беру.)
толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары
берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың
құқысының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік (бұрындары берілген заң талабын
қайтарып алу немесе қайтару) талап болып табылмайды. Бұл кезде кредитор
бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен
келсім — шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап
беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.
1280 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар үшін алған
вексельдердің есебі жүрігзіледі.
Есеп кеңсесініңң вексельді беруімен байланысты операциялардың есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте,
марапатталады, сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай
- ақ ол индоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индосснттың банк
алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өшмді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынрандыіын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалңға
кайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған
сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік) вексель бірак рет
жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтингінің
жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық қарызбен байланысты
барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта
жүктеу процесі жүреді.
Дебиторлық берешек айналым қорларының маңызды бөлігі. Бір кәсіпорын
екінші кәсіпорынға тауар сатқанда, немесе қызмет көрсеткенде оның ақысы
бірден төленеді. Сатылған өнім үшін койылған шоттың төленбеген сомасы
әдетте дебиторлық берешектердің көп бөлігін құрайды.
Халықаралық тәжірибеде қаржылық есептің мақсатында дебиторлық
берешектер ағымдағы (қысқа мерзімді) және айналымдық емес (ұзақ мерзімді)
болып жіктеледі. Ағымдағы дебиторлық берешек бір жылдың немесе бір
операциялық циклдың ішінде алынады деп жорамалданған. Қандай да басқа
ағымдағы (ұзақ мерзімді) деп танылмаған берешектер халықаралық тәжірибеде
саудалық және саудалық емес дебиторлық берешектер болып бөлінеді [10,
б.94].
Саудалық дебиторлық берешектер - бұл клиенттер кәдімгі қызмет барысында
өткізшген өнім, тауар мен қызмет үшін төлеуі тиіс сомалар. Олар екі топқа
бөлінеді: сатылған өнімдер үшін алынуы тиіс шоттар және алынатын вексельдер
- сатып алушылардың шотты төлейтіндігін жазбаша мшдеттемемен рәсімдеген
берешектері.
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша дебиторлық берешек
тауарларды өткізу мен қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған алынуы тиіс
шоттар мен вексельдер ретінде анықталады. Дебиторлық берешек сондай-ақ
жалгерлік төлемдерді, сыйақылар мен есепті кезеңде есептелген алынуы тиіс
басқа да сомалар.
Ұйым дебиторлық берешегін күмәнді қарыздар бойынша резервті шегеріп
барып көрсетуі керек. Дебиторлық берешек пен басқа да активтер
Қ.К. Кеулімжаевтің сипаттамасы бойынша: Кәсіпорынның активтері мен
олардың қорлану көздерінің белгілі бір мерзімге бір жүйеге келтіріліп,
ақшалай өлшем түрінде теңестіріліп екі жақты кестеде бейнеленуін
бухгалтерлік баланс деп атаймыз [11, б.45].
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүлштері
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлеуетті табыстары ретінде
таниды. Ал баластың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті
капитал және таратылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы таратылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары
болып табылады. Кредиторлар қатарына тұлғаларды жаткызуға болады. Егер
кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақытылы төлей алмаған
жағдайда, олар ұйымнан активтер сату арқылы қарызын қайтаруын талап ете
алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігн танытады
және ол активтің жиынтық соммасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы
қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы – өз
алашағын алу үшін жанталасатын болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің
жиынтық соммасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық соммаға,
яғни меншікті капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады.
Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар
мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан
бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы
сөзсіз.
Актив = меншікті капитал + міндеттеме
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
Актив – міндеттеме = меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялар), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалар және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады [12, б.96].
Бұл бөлім шоттары дебиторлық берешектердің барлық түрі, болашақ кезең
шығындары және берілген аванстар, сол сияқты күдікті берешектер бойынша
резервтер туралы ақпараттарды жинактауға арналған. Қаржы активі және қаржы
міндеттемесі анықтамалары "қаржы активі" және "қаржы құралы" деген ұғымды
қамтиды, бірақ анықтамалар кезеңдік болып табылмайды. Егер шартқа сәйкес
қаржы құралдарын айырбастау құқығы немесе міндеттемесі бар болса, қаржы
активтері, қаржы міндеттемелері немесе үлестік құралдар осындай
айырбастаудың нәтижесі болады. Шарттфқ құқықтырды немесе міндеттемелердің
жүйелілігін орнатуға болады, бірақ сайып келгенде оның нәтижесі ақшалай
қаражат алу немесе төлеу, немесе үлестік құралды сатып алу немесе шығару
болып табылады. Қаржы құралдары дебиторлық және кредиторлық берешек және
үлестік бағалы қағаздар сияқты базистік құралдарды да, туынды құралдарды
да: қаржы опциондарын, фьючерстік және форвардтык келісім – шарттарды,
пайыздық және валюталық айырбастарды қамтиды. Танылған немесе танылмаған
туынды қаржы құралдары қаржы құралы анықтамасына сай келеді және, тиісінше,
осы стандартты қараудың мәні болып табылады. Туынды қаржы құралдары
құқықтар мен міндеттер туғызады, солардың нәтижесінде бір тараптың шарт
бойынша екінші тарапқа базистік қаржы құралындағы бір немесе бірнеше қаржы
тәуекелдерін беруі пайда болады. Туынды құралдар базистік қаржы құралын
шартты қолдану мерзімінің басында беруге әкеп соқтырмайды, және мұндай
берудің шарт аяқталған кезде орын алуы міндетті емес. Болашақ экономикалық
пайдасы ақшалай қаражаттар немесе басқа да қаржы активті алудан емес,
тауарлар немесе қызмет көрсетулер алудан тұратын авансталған шығыстарға
ұқсас активтер қаржы активтері болып табылмайды. Сол сияқты, кейінге
қалдырылған кіріс сияқты баптар және кепілдік міндеттемелерінің көпшілігі
қаржы міндеттемелері болып табылмайды, өйткені олармен байланысты
экономикалық пайдалардың сенімді түрде істен шығуы ақшалай қаражаттарды
немесе өзге де қаржы активін беруден емес, тауарлар мен қызмет көрсетулер
беруден тұрады.
1.3 Дебиторлық борыш аудитінің бағдарламасы, мақсаты
Дебиторлық берешектің құрылымының басты мақсаты іс жүзіндегі
бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық есебінің ұстанымы тұрғысынан
дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді белгілеумен
қорытындыланады. Дебиторлық берешектің аудитінің маңызды мақсаты дебиторлық
берешектің нақты қалдығын көрсетіп, есеп айырысу мен төлем жүргізілетін
субъектінің жағдайын жақсарту болып табылады.
Осындай мақсатты жүзеге асыру кезінде мекеменің ішкі саясаты
белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және
мекеменің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауда іске асыру қажеттілігі
туындайды.
Э.А. Арэнс айтқандай баланстың әр бабына жасалатын аудиттің басты
мақсаты мынадай: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ,
ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... . 9
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және 9
мәні ... ... ... ... ... ... .
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу 14
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ...
Дебиторлық борыш аудитінің мақсаты мен 21
бағдарламасы ... ... ... ... .
2 МИРАС-2000 ЖШС –НЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР
ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУЫ ... ... ... ... 26
2.1 Мирас-2000 ЖШС - нің қаржы- шаруашылық қызметінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Кәсіпорынның сатып алушылар және тапсырыс берушiлерінің
дебиторлық берешектер 32
есебi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.3 Күмәндi берешектердiң есебi, резервтер кұру 39
тәсiлi ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Басқа да дебиторлық борыштар 44
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 КӘСІПОРЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТI ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Дебиторлық борыштардың құрамы мен құрылымының аудитi ... ... 49
3.2 Дебиторлық борыштардың сапасы мен өтiмiдiлiгiн 55
талдау ... ... ... ...
3.3 Есептi ұйымдастыруды жетiлдiру 63
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 71
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының экономикасы
қарқынды нарықтың қайта құру кезеңінде тұр. Оны реформалау жиналған
тәжірибені, эволюциялық үрдістерді анықтауды және шаруашылық субъектіні
кәсіптік іс-әрекетін басқару қағидалары мен әдістерін, нарықтың реформаны
танудағы қадамдарын ойлауды қажет етеді.
Негізгі бөлігін нақты орнатылған жүйе бухгалтерлік есеп, қаржы
шаруашылық іс-әрекетінің аудит және талдауын беретін дер кезіндегі
экономикалық ақпаратсыз қалыптасқан нарықтық қарым-қатынастағы шаруашылық
субъектінің күрделі экономикалық механизиін басқару мүмкін емес.
Бухгалтерлік есеп пен аудит мәліметтерін шаруашылық субъектілерімен олардың
құрылымдық бөлімшелерінің жұмысын жедел басқару үшін экономикалық болжау
мен ағымдық жоспарды құру үшін және де мемлекеттілік даму заңдылығын
зерттеп, оқу үшін қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президенті Ұлы Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың 28
қаңтар 2012 жылға Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан жолының жаңа
кезеңі - экономиканы нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа
міндеттері деп атап айтқан болатын. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есептің әрі қарай дамуы мен жетілуіне,
нормативтік актілерді қабылдауға және қайта өңдеуге, оның жаңа адекватты
нарықтардың экономика жүйесіне кіруде жеделдетуге үлкен жұмыстар атқарылып
жатыр [1, б.5].
1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп және субъектілер
қаржы-шаруашылық іс-әрекеттің Бас жоспар есеп шотының стандарттарының іс-
әрекетіне енгізілуі халықаралық стандарт талабына сай қаржылық есеп-қисап
формуласының жасалуы нарықтың экономикалық шартына сәйкес аудиттың жаңа
әдісін құрудың қажеттілігін тудырады. Мұндай әдіс қаржы есеп-торабының
дәлдігін орнату үшін қажет, ал шаруашылықтық субъектілер арасында қалыпты
қарым-қатынастың дамуын жақсартуға, іскерлік әріптесті таңдауды немесе
дұрыс ғылыми дәлелденген басқарушылық, өндірістік және қаржылық шешімдерді
қабылдау, шаруашылық субъектілердің қаржылық беріктілігін анықтау, олардың
іскерлік белсенділік және кәсіпкерлік іс-әрекеттің эффектілігін бағалау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көрсеткіштер қатарымен мінезделеді,
олардың ішінде төлеу мен кредит төлеу қабілеттілігі кәсіпорынның қаржы есеп
торабын қолданушының назарын аудартады – инвесторлар, банктер, әріптестер,
акционерлер.
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық іс-әрекетін орындауда туындайтын
қарыздар ағымды және ұзақ мерзімдегі қорларды тарту немесе қайтаруын
құрайды, олар дебеттік және кредиттік қарыздарымен белгілі, олар өз
кезегінде төлемқабілеттілігі мен өтімділікке әсер етеді.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық иелерінің алдында тұрған актуальды
сұрақ, тікелей есеп-төлеу операцияларымен байланысты, шаруашылық
субъектілердің жұмысын реттеуші – бұл дебиторлық қарыздар.
Дебиторлық қарыздар шаруашылық субъект активтерінің басты бөлігі болып
табылады. Кез-келген кәсіпорынның Қазақстандық баланстың қазіргі заманғы
құрылымында ол бірінші, не екінші бөлімдерінде орын алады.
Нақты тәжірибеде, әсіресе нарықтық қатынасқа көшкенде және өндірістік
төмендеуінде, әрқашанда белгілі бір себептермен кәсіпорын контрогенттердің
қарыздарын ала алмау жағдайы туындайды. Дебиторлық қарыздар көптеген
айларға, ал кебірі көптеген жылға да созылады. Дебиторлық қарыздардың өсуі
кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады, ал кейбір кезде банкроттікке де
әкеледі.
Дебиторлық берешектің құрылымының басты мақсаты іс жүзіндегі
бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық есебінің ұстанымы тұрғысынан
дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді белгілеумен
қорытындыланады. Дебиторлық берешектің аудитінің маңызды мақсаты дебиторлық
берешектің нақты қалдығын көрсетіп, есеп айырысу мен төлем жүргізілетін
субъектінің жағдайын жақсарту болып табылады.
Осындай мақсатты жүзеге асыру кезінде мекеменің ішкі саясаты
белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және
мекеменің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауда іске асыру қажеттілігі
туындайды.
Негізі дебиторлық борыш – деген белгілі бір қарым-қатынаста байланысты
заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектілердің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектілерден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады.
Дебиторлық қарыздар аудитінің негізгі мақсаты – ұйымдағы қалыптасқан
дебиторлық қарыздардың бар болуы мен олардың бухгалтерлік есепте дұрыс
дұрыс бейнеленуін тексеру. Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында
кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іссапарға жібереді, дүкендерден
кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа
да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда
аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге нақты ақша
беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте тиісті.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар
үшін вексель алады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен
кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап
етуге даусыз құқық береді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін
жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды
тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін
пайдаланылуы мүмкін.
Аванс есебі бойынша артық жұмсалган шығындар қызметшіге кассадан
беріледі. Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды
субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және
оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға
қайтарылады.
Қорларды есепке алу “Күдікті қарыздар бойынша резервтер” шотында
жүргізіледі. Аудитор күдікті қарыздарды қайтару бойынша жүргізілген
шараларды тексереді. Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер
мерзім белгіленбесе, онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген деби-
торлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз қарыздар
есептеледі. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық
қарыздарды тізімдеудің деректерінің негізінде жасалады
Күмәнді қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және тиісті
кепілдікке қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатқызылады. Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық
берешек күдікті қарыз болып саналады.
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі
және олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепіілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарызар болып есептеледі.
Сонымен қатар, біз күдікті қарыздарды бағалау әдістерімен есептен шығару
шараларын қарастырдық. Және де дебиторлық берешек есебінің жүргізілу
тәсілдерін, ерекшеліктерін талдадық.
Қандайда болмасын кәсіпорынды аудиттеудің міндеті мен тексеру
процедуралары, әдістері қолданылады. Кәсіпорынды аудиттеудің негізгізгі
міндеті өзінің тұжырымы мен пікірін қалыптастыруы үшін, аудиторлық
делелдемелер мен қаржы есептемесінің әрбір беркітілімен растау немесе жоққа
шығару болып табылады. Ал аудиторлық процедуралар жекеленген аудиторлық
дәлелдемелер жинақтаудың әдістерінен, тәсілдерінен, жолдарынан құралады.
Аудитте тексеру әдістері қаржылық бақылаудың барлық түріне бірдей
пайдаланылмайды, сондықтан өзіне ғана тән тексеру әдістері болады.
Тәжірибеде тексеру әдістері әдетте таза, жеке-жеке емес, бірнеше әдіс қатар
бірігіп пайдаланылады. Аудиторлық тексеруде жұмыс түрлері әртүрлі болып
келеді. Сондықтан аудиттің міндеті мен тексеру әдістері шама шарқынша
әртүрлі болып келеді
Айналым қорларының бөлігі болып табылатын, әсіресе айналым қорларының
бөлігі, дебиторлық қарыздар, әсіресе өз-өзін ақтамағандар айналым
қорларының айналымдарын тез қысқартады, сондықтан кәсіпорынның табысы
төмендейді.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың басты мақсаты дебиторлық қарыздың есебі
мен оған жүргізілген аудиторлық тексеруді оқып, дебиторлық қарыздарды
төмендету жолдарын ұсыну.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі болып Мирас-2000 ЖШС -гі алынды.
Алға қойған мақсатқа жету, әрі Мирас-2000 ЖШС -нің қаржылық жағдайын
жақсарту үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. дебиторлық борыштардың есебі мен аудитының теоретикалық негіздерін
оқып талдау;
2. жаңа жоспар есеп шотына және бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне өтуге
байланысты Мирас-2000 ЖШС -нің дебиторлық борыштардың есебін дұрыс
ұйымдастырылуын оқып, танысу;
3. Мирас-2000 ЖШС -нің дебиторлық борыштарына талдау жасау, оның
өсіміне және анықталмаған қарыздарды жоюға бағытталған резервтерін
анықтау;
4. дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын жеделдету;
5. кәсіпорынның дебиторлық борыштар аудитінің талаптарын қарастыру.
Тақырыптың ғылыми-тәжірибелік деңгейі. Дебиторлық борыштар есеп пен
аудит саласындағы зерттеген Қазақстандық және Ресейлік К.А.Сағадиев,
А.И.Мырзахметов, А.С.Смағулов, С.Т. Мыржақыпова, Г.Б. Поляк, Г.А. Краева,
Ю.Б. Долгушина, А.О. Левкович, А.В. Малявина сияқты авторлар қолданған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі. Зерттеу барысында отандық
және шетел экономист ғалымдардың бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау және
менеджмент, экономикалық – математикалық әдістері облысында еңбектері
қарастырылды. Сонымен қатар заңдық және нормативтік құжаттар, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары және тәжірибелік қолдану нәтижелері
зерттелді. Зерттелген нәтижелер бір-бірімен құрамы мен құрылымы,
маңыздылығы мен құбылысы және себептері мен нәтижелері үздіксіз байланыста
көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ, ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ
АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні
Дебиторлық берешек латынның "debitor" — "берешек" деген сөзшен шықкан -
бұл стаып алушыларға, басқа да тұлғаларға ақша, тауар алуға қойылатын
талап, яғни басқа кәсіпорындардың осы кәсіпорын алдындағы міндеттері.
Дебиторлық берешектегі қаражаттар компанияның шаруашылық айналымына
қатыспайды, сондықтан көп дебиторлық берешектің болуы оның қаржылық
жағдайына кері әсерін тигізеді.
Дебиторлық борыш иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен
байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып
табылады.
Дебиторлық борыш - деп белгілі бір қарым - қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай - ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін кайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсшорындар мен
ұйымдар, сондай — ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Есеп беретін
уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық борыштар ағымдағы
активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстың алдын – ала төленген
авнстық төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі оның еншілес серіктестігі арасындағы
түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- Акционерлік коғамның лауазымды адамдарының (тұлғалардың) дебиторлык
борыштары.
- баска да дебиторлық борыштар.
Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссияның 1996 жылғы № 2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы - деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
борыш иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив
болып саналады [2, б.43].
Мысалы: Американдық ҒАSВ - пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды екі
сипаттамаға ие:
1. ол, ақша қаражаттарының тікелей және жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа да активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті камтиды;
2. активтер дегеніміз - шаруашылық субъектісі басқара алатын ресурстар
болып табылады. Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге
деген құқтар, заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері
болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаңан дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімдегі активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бабына
енгізілуі мүмкін. В.К. Радостовецтің тұжырымдауы бойынша табыс негізгі және
негізгі емес қызметтерден алынуы мүмкін және де жылдың жиынтық табысты
құрайды, тауарлы материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардын, роялтиден
және дивидендтерден алынуы мүмкш. К.Ш. Дүйсенбаевтың ойынша табыс
жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа
айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Нарықтық жағдайда табыстың ролі
айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы дерективті экономика
жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс табу кез келген
кәсіпорынның мақсаты функциясы ретінде төмендетіледі. Нарыктық экономикаға
көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс
қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім
үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің
мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі
өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады [3, б.54].
Ал В.С. Талпаков табысты былай түсіндіреді: Табыс - кәсіпорынның
қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесінде активтердің өсуі мен
міндеттемелердің азаюы арқасында экономикалық ресурстардың көбеюі.
Саудадағы негізгі қызметтен түскен табыс - бұл өткізілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтен алынған кіріс. Негізгі емес қызметтен түскен табыс –
бұл табыстар активтерді өткізуден, негізгі қызметке жатпайтын шаруашылық
операциялардан және да тауарлар өткізу мен қызмет көрсетуге байланысты
еместер. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты бойынша кіріс - ол
активтердің түсімі немесе өсуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
есепті кезеңнің ішінде экономикалық пайданы ұлғайту, ол капиталға қатысушы
тұлғалардың жарналарымен байланысты ұлғайтудан өте жақсы капиталдың
ұлғаюына келтіреді. Табыстардың танылуы - бұл кәсіпорынның қаржылық
есебінде көрсетілуі. Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды
сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланғанда, яғни екі тарапта
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін
білген жағдайда;
мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу
ықтималдығы бар болған жағдайда. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін
келісім шартқа көрсетілген соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы
сенімін білдіреді. Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы
болып танылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік
иесі ретінде кұкығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған
болмайды табыс танылмайды. Мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен нөлдік
деңгейдегі бағалауды кажет етеді толығында бухгалтерлк есепте сатудан
түскен табыс мына кезеңдерден тұрады:
1. сату кезінде табыстың танылуы;
2. сатылғаннан кейін табыстың танылуы;
3. сатылар алдындағы табыстың танылуы.
Сатылу кезіндегі табыстың танылуы №18 ХБЕС сай тауар сатушыдан сатып
алушы менішігіне сатылған кезден бастап өтеді. Тауарды өткізген кезде
коносаменте немесе басқада құжаттар болады (транспорттық накладной, шығыс
накладнойы және атқарылған жұмыс акті, шот - фактура). Табыс сатылған
күннен бастап танылады. Бұл сатылу кезең әдісі. Сатылғаннан кейін табыстың
танылуы, сатып алушы келісім шартта көрсетілген тауарлардан бас тартқан
кезде, немесе сатушы тауарды қайтаруды, я қайтармауды ұйғарады. Осындай
кезде тауарды жеткізуден түскен табысты кейінге қалдырады. Кейінге
қалдырылған тауар екінші жақ толығымен есеп айырысқаннан кейін ғана
жөнелтіледі. Егерде өткзілетін тауардың көптеген бөлігі төленіп, қалғаны
қоймада жөнелтуге дайын тұрса, онда табыс деп танылады. Сатылар алдындағы
табыстың танылуы, кейбір жағдайда табысты танылу ұзақ және бірнеше есептік
кезеңдерге созылады. Ол мысалы құрылыс т.б. бұл кезде келісім шартта
мынадай қосымша болады, онда құрылысшы келісімде көрсетілген этаптардың
дайын болуына байланысты атқарылған жұмыс актілерін толтырады. Құрылыс
аяқталу кезінде актілердің көбі төленген, бірақ құрылысшы табысты тану үшін
құрылыстың аяқталуын күтеді № 18 "Табыс" бухгалтерлік есеп стандарты тауар-
материалдық қорларды өткізуден, қызметтер көрсетуден және ұйымға тиесілі
әрі сыйақы, роялти мен дивидендтер әкелетін активтерді пайдалануға беруден
алынатын табыстарды есепке алу кезінде қолданылады. Ұйымдар бұл стандартты,
бухгалтерлік есептің басқа стандартының шарттары бойынша есепке алудың
басқа әдістемесі қажет болатын немесе қолдануға рұқсат етілетін жағдайларды
коспағанда, табыстарды есепке алу кезінде қолданады. Осы стандартқа сай
кірістер – меншіктенушілердің салымдарымен байланысты емес меншік
капиталдың артуына әкеп соқтыратын активтердің немесе олардың құнының
артуына не міндеттемелердің азаю нысанында есепті кезең ішінде экономикалық
пайдалардың артуы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша
бағаланады. Өткізу құны - актив айырбасталатын немесе мәміледен хабардар
және оған дайын тәуелсіз тараптар арасындағы міндеттемеге төленетін күн.
Өткізу құны ұйымның және активті сатып алушының немесе пайдаланушының
арасындағы келісіммен айқындалады. Бірдей мәмілелер немесе ұйым
қызметіндегі бірдей оқиғалар нәтижесінде туындаған табыстар мен шығындар
бір мезгілде танылады [4, б.70].
Табыс мынадай шарттар сақталған кезде:
1. табыс сомасы барынша дұрыс бағаланған жағдайда;
2. ұйымның мәмілемен байланысты экономикалық пайдаларды алу
ықтималдылығы болғанда танылады. Ұқсас тауарлар мен. Қызметтерді айырбастау
кезінде мәміле бойынша табыс танылмайда. Ұқсас емес тауарлар мен
қызметтерге айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің
өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлармен
қызметтердің өткізу құны дұрыс бағалан байтындай болса, табыс берілген
тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерде [5,
б.43].
Қызметтер көрсетуден алынған табыс мына жағдайларда:
1. есеп беру мерзіміне қарай мәміленің аяқталу кезеңі барынша дұрыс
айқындалғанда;
2. мәміле жасау кезінде жұмсалған шығындар мен мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындар барынша дұрыс бағаланғанда танылады.
Сыйақылар, роялти, дивидендтер түріндегі табыстар.
Басқа ұйымдардың активтерді пайдалануы мынадай табыстарды қамтамассыз
етеді:
1 сыйақы - ұйымға тиесілі ақшаны пайдаланғаны үшін төленетін ақы.
2 роялти - патенттерді, сызбаларды немесе үлгілерді бағдарламалық
қамтамассыз етудің авторлық құқығын немесе басқа да осындай құқықтарды
пайдалану;
3. дивидендтер - оның акционерлерінің қатысушыларының арасында ұйым
бөлетін таза пайданың бөлігі.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады:
№7 ведомості :
1250 - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы - деп аталатын
шоттың кредиті бойынша;
№ 8 Ведомості:
1420 - Алынуға тиісті қосылған кұн салығы - деп аталатын шоттың,
1270 - Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар - деп аталатын
шоттың,
1280 - Басқалары- деп аталатын бөлімше шотының және
1610 - Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті
бойынша;
№ 8 қосымша ведомость :
1610 - Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті
бойынша;
№ 10 ведомость :
1290 - Күдікті қарыздар бойынша резерв бас шотының бөлімше шоттары
және
Алдағы кезең шығындары бас шотының бөлімше шоттарының кредиті
бойынша;
№ 11 Ведомості:
1210 - Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша
жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне
аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату паракшаларын, бухгалтерлік
анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.
Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Контировка - деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың
мәнін ашатын корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс
көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар
корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен
белплі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай,
көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ - та бір тұтас шоттар
жоспары жоқ. Әрбір корпарациялық мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп
санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан бұндай шешім бухгалтер
мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін
көрсетсе, жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың
кәсіпорыннан екіншісінене ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда
кәсіпорындағы құрылатын шоттар жоспарын Халықаралық стандарттар мен ұлттық
кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белплі бір бухгалтерлік стандарттар
ықпалын тигізеді. Мысалы, АҚШ барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп
беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар
жайлы жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігмен
айрықша көзге түседі. Сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің құзырында,
яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең карапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп регистірінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде трансформациялық
ведомостар деген үғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты - бізде
қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен каржы бөлінуші - реттеуші
шоттардың толың жабылуы [6, б.56].
Мұндай ведомостар біздің теориямызда да, практикамызда да белгісіз
болып отыр. Біздің жағдайда каржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық
жазулар айқын түрде көрініс табуы мүмкін, керісінше трансформациялық
ведомость көптеген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен
айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны
қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомості жоққа шығарып, басқа реттеу
жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкін. Дебиторлық борыштардың
шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау
үшін түгендеу жүргізшуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденциялайтын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты
мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын
анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің
барлық техникалық – экономикалық параметрінің жақсарғандыры байқалып отыр.
Болып отыргғн ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың электрондық
формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (Оның ішінде дебиторлық
борыш бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін
түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың
әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жинарандығы жайлы ұмытпаган
дұрыс.
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударып, есеп айырысуға мүмккіндік береді. Бұл жағдайда сатып апушы несие
берушімен несиелік келісім – шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда
ол несие ерушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік
карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты
несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие
берушілердің (кредиток карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшін
экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың
қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі
бар:
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күту керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 1200 - Дебиторлық борыштар
бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы;
1220 - Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы;
1280 - Басқадай дебиторлық борыш;
1290 - Күдікті қарыздар бойынша резервтер;
1610 - Берілген аванстар;
1620 - Алдағы кезең шығындары .
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын
бас шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
субъектіге деген әртүрлі арыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арнадған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді:
1210 - Алынуға тиісті шоттар;
1280 - Алынған вексельдер;
1280- Басқалары .
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі 1210 -
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер,
атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары
бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінедь. Жалпы Алынуға тиісті
борыштар; шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде
сату нәтижесінде пайда болатындарын аңғаруға болады. Сондықтан оларды
кейбір уақыттарда Саудалық міндеттемелер - деп те атайды. Олар тауарларды
несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелерді алудың көздеріне
басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды.
Шетелдерде кез - келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек
алған сонымен бірге сатып алушылар ушін сатып алынған тауарларының төлемін
бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу құқығы да берілген. Мұндай несиені
коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар,
сатып алушының шотты тиісиі уақытында төлеу кабілеттілігі бар болатындығына
бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір фирмада несиелік
бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлгалар
тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып
алушыға несиеге тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті
ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы
ақпараттық несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер
алуға мүмкіндік бар. Осындай несиелік акпарат бөлімдерінің мәліметтері
бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады.
Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамасыз
ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай шаруашылық
субъектісінің таңдап алынған ережелері мен негізгі кағидалары есепте атап
көрсетілуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі
құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқалар бойынша дебиторлық борыштар
есептелінуі мүмкін [7, б.23].
1210 - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы - деп аталатын
бас шотының бөлімше шоттарында қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары
ұсынылғанда 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі шот
дебеттелініп, 6010 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс
- шот кредиттелінеді.
- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты қосылған кұн салығы есептелінгенде 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі -
шот дебеттелініп, 3130 Қосылған құн салығы - шот кредиттелінеді
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштың пайда болуына 1210 Алуға арналған шоттар;
1280 Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, оған сәйкес
6210 Активтерді істен шығарудан алынатын кірістер шоты кредиттелінед.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі кұралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосымша кұн салығы есептелгенде 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер, және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 3130 Қосылған кұн
салығы - шот кредиттелінеді.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6250 Бағамдар
айырмашылығынан алынатын кіріс- шот кредиттелінеді.
Айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде 1210 Алуға арналған шоттар, 1280
Алынған вексельдер және 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6280 Негізгі емес
қызметтен алынатын өзге де кірістер шот кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1050 Ел ішіндегі
ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы шет ел валютасындағы ақша, 1050
Шет елдегі ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы шет ел валютасындағы
ақша, 1030 Ағымдағы, корреспонденциялық счеттағы ұлттық валютадағы ақша,
1010 Кассадағы ұлттық валютадағы қол ақшалар және 1010 Кассадағы
шетелдік валютадағы қол ақшалар шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210
Алуға арналған шоттар- шот кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6120 Сатылған тауарлардың қайтарылуы - шот
дебеттелініп, 1210 Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Бағадан және стаудан шегерім - шоттардың тиістілері
дебеттелініп, 1210 Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі шоттардың
тиістілері кредиттелінеді. [8, б.32].
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылган құн салығының сомасы 1210 Алуға арналған шоттар,
1280 Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
басқа берешегі, 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың борышы, және 1230
қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың дебиторлық берешегі шоттардың
тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған құн салығы - шоттың кредитіне
сторно етіліп жазылады.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жарымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық
сомасына 7430 Бағам айырмасы бойынша шығыстар - шот дебеттелініп, 1210
Алуға арналған шоттар, 1280 Алынған вексельдер және 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі) шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы материалды қорлар бойынша фактура - шоттары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып
көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар бойынша ай басындағы
қалдықтар көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Он бірінші Көрсетілген шоттар бойынша сомалар бағанында ай
ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер енгізіледі. Ұсынылған
шот фактураларды төлеуге байланысты операциялар 113 және 114 - Төлемдер
жайлы белгілер бағанында банктер жіберген шоттардың үзінді көшірмесі,
кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары негізінде көрсетіледь 1210 -
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бас шотының бөлімше кредиті бойынша
операциялардың есебі үшін №11 ведомості қолданылады [9, б.122].
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай - ақ келісім - шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім - шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны
аталып етут қажет. Келісім - бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті
тұрақтылық (фиксация) болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім - шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында, әсіресе,
келісім - шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты тиімсіз жағдайға тап болуы мүмкін. Сонадықтан
келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл
жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы аяықталады және жәке теңгедегі
валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әртүрлі
банктердегі бағамдар әртүрлі болғандықтан, бағалы тауардың жетклзілген
күніне таңдап алынуы мүмк. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100 % сомасынң төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім - шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандығын, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30 - дан
90 күнге дейін тең болады, егерде осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық карызды талап ету құқын
факторингалық компаниялар жүктейді.
Факторингтік операциялар есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық
агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру
үшінн қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез - келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзшің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім - шартқа отырады. Ондай келісім - шарт
ашық та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім - шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді.
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім - шарты бойынша жасалатын
операииялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент - кредитор, басқа тұлғаға
өзінің құнын азайтып беруші.) келісім – шарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның (цессионер - тұлға, өзіне басқа біреудің құқықтық талабы
берілгендіктен, кредитор болып табылады.) қандай да бір міндеітемесін
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын (цессия- басқ тұлғаға
міндеттемесіндегі талабын азайту немесе өзінің заңды құқын біреуге беру.)
толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары
берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың
құқысының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік (бұрындары берілген заң талабын
қайтарып алу немесе қайтару) талап болып табылмайды. Бұл кезде кредитор
бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен
келсім — шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап
беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.
1280 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар үшін алған
вексельдердің есебі жүрігзіледі.
Есеп кеңсесініңң вексельді беруімен байланысты операциялардың есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте,
марапатталады, сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай
- ақ ол индоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индосснттың банк
алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өшмді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынрандыіын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалңға
кайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған
сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік) вексель бірак рет
жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтингінің
жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық қарызбен байланысты
барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта
жүктеу процесі жүреді.
Дебиторлық берешек айналым қорларының маңызды бөлігі. Бір кәсіпорын
екінші кәсіпорынға тауар сатқанда, немесе қызмет көрсеткенде оның ақысы
бірден төленеді. Сатылған өнім үшін койылған шоттың төленбеген сомасы
әдетте дебиторлық берешектердің көп бөлігін құрайды.
Халықаралық тәжірибеде қаржылық есептің мақсатында дебиторлық
берешектер ағымдағы (қысқа мерзімді) және айналымдық емес (ұзақ мерзімді)
болып жіктеледі. Ағымдағы дебиторлық берешек бір жылдың немесе бір
операциялық циклдың ішінде алынады деп жорамалданған. Қандай да басқа
ағымдағы (ұзақ мерзімді) деп танылмаған берешектер халықаралық тәжірибеде
саудалық және саудалық емес дебиторлық берешектер болып бөлінеді [10,
б.94].
Саудалық дебиторлық берешектер - бұл клиенттер кәдімгі қызмет барысында
өткізшген өнім, тауар мен қызмет үшін төлеуі тиіс сомалар. Олар екі топқа
бөлінеді: сатылған өнімдер үшін алынуы тиіс шоттар және алынатын вексельдер
- сатып алушылардың шотты төлейтіндігін жазбаша мшдеттемемен рәсімдеген
берешектері.
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша дебиторлық берешек
тауарларды өткізу мен қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған алынуы тиіс
шоттар мен вексельдер ретінде анықталады. Дебиторлық берешек сондай-ақ
жалгерлік төлемдерді, сыйақылар мен есепті кезеңде есептелген алынуы тиіс
басқа да сомалар.
Ұйым дебиторлық берешегін күмәнді қарыздар бойынша резервті шегеріп
барып көрсетуі керек. Дебиторлық берешек пен басқа да активтер
Қ.К. Кеулімжаевтің сипаттамасы бойынша: Кәсіпорынның активтері мен
олардың қорлану көздерінің белгілі бір мерзімге бір жүйеге келтіріліп,
ақшалай өлшем түрінде теңестіріліп екі жақты кестеде бейнеленуін
бухгалтерлік баланс деп атаймыз [11, б.45].
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүлштері
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлеуетті табыстары ретінде
таниды. Ал баластың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті
капитал және таратылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы таратылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары
болып табылады. Кредиторлар қатарына тұлғаларды жаткызуға болады. Егер
кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақытылы төлей алмаған
жағдайда, олар ұйымнан активтер сату арқылы қарызын қайтаруын талап ете
алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігн танытады
және ол активтің жиынтық соммасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы
қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы – өз
алашағын алу үшін жанталасатын болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің
жиынтық соммасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық соммаға,
яғни меншікті капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады.
Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар
мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан
бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы
сөзсіз.
Актив = меншікті капитал + міндеттеме
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
Актив – міндеттеме = меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялар), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалар және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады [12, б.96].
Бұл бөлім шоттары дебиторлық берешектердің барлық түрі, болашақ кезең
шығындары және берілген аванстар, сол сияқты күдікті берешектер бойынша
резервтер туралы ақпараттарды жинактауға арналған. Қаржы активі және қаржы
міндеттемесі анықтамалары "қаржы активі" және "қаржы құралы" деген ұғымды
қамтиды, бірақ анықтамалар кезеңдік болып табылмайды. Егер шартқа сәйкес
қаржы құралдарын айырбастау құқығы немесе міндеттемесі бар болса, қаржы
активтері, қаржы міндеттемелері немесе үлестік құралдар осындай
айырбастаудың нәтижесі болады. Шарттфқ құқықтырды немесе міндеттемелердің
жүйелілігін орнатуға болады, бірақ сайып келгенде оның нәтижесі ақшалай
қаражат алу немесе төлеу, немесе үлестік құралды сатып алу немесе шығару
болып табылады. Қаржы құралдары дебиторлық және кредиторлық берешек және
үлестік бағалы қағаздар сияқты базистік құралдарды да, туынды құралдарды
да: қаржы опциондарын, фьючерстік және форвардтык келісім – шарттарды,
пайыздық және валюталық айырбастарды қамтиды. Танылған немесе танылмаған
туынды қаржы құралдары қаржы құралы анықтамасына сай келеді және, тиісінше,
осы стандартты қараудың мәні болып табылады. Туынды қаржы құралдары
құқықтар мен міндеттер туғызады, солардың нәтижесінде бір тараптың шарт
бойынша екінші тарапқа базистік қаржы құралындағы бір немесе бірнеше қаржы
тәуекелдерін беруі пайда болады. Туынды құралдар базистік қаржы құралын
шартты қолдану мерзімінің басында беруге әкеп соқтырмайды, және мұндай
берудің шарт аяқталған кезде орын алуы міндетті емес. Болашақ экономикалық
пайдасы ақшалай қаражаттар немесе басқа да қаржы активті алудан емес,
тауарлар немесе қызмет көрсетулер алудан тұратын авансталған шығыстарға
ұқсас активтер қаржы активтері болып табылмайды. Сол сияқты, кейінге
қалдырылған кіріс сияқты баптар және кепілдік міндеттемелерінің көпшілігі
қаржы міндеттемелері болып табылмайды, өйткені олармен байланысты
экономикалық пайдалардың сенімді түрде істен шығуы ақшалай қаражаттарды
немесе өзге де қаржы активін беруден емес, тауарлар мен қызмет көрсетулер
беруден тұрады.
1.3 Дебиторлық борыш аудитінің бағдарламасы, мақсаты
Дебиторлық берешектің құрылымының басты мақсаты іс жүзіндегі
бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық есебінің ұстанымы тұрғысынан
дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді белгілеумен
қорытындыланады. Дебиторлық берешектің аудитінің маңызды мақсаты дебиторлық
берешектің нақты қалдығын көрсетіп, есеп айырысу мен төлем жүргізілетін
субъектінің жағдайын жақсарту болып табылады.
Осындай мақсатты жүзеге асыру кезінде мекеменің ішкі саясаты
белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және
мекеменің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауда іске асыру қажеттілігі
туындайды.
Э.А. Арэнс айтқандай баланстың әр бабына жасалатын аудиттің басты
мақсаты мынадай: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz