ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨРІНІСІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨРІНІСІ

Фольклор туындыларындағы танымдық түсінікті анықтау үшін зерттеліп
отырған философиялық ойдың фольклордағы көрінісінің төл ерекшелігін және
оқиғалардың тарихилығын сабақтастыра зерделеуде барып айқындалады.
Зерттеудің негізгі мақсаты халықтың философиялық ойлау жүйесінің
ерекшеліктерін тарихи негіздерін, құрылымы мен шығармашылық арақатынасы
жайын ашып көрсету қажет болғандықтан болса да, фольклорлық мұраларға дерек
көзі ретінде ықылас қойылды.
Фольклор туындыларындағы философиялық ойдың көрінісі мифтік әпсаналармен
тарихи оқиғаларға байланысты аңыз-әңгімелерді саралауда анықталады. Аңыз-
әңгімелер мен тарихи әпсаналардың тегін түстеп, өмір тіршілікпен астасып
жатқан сыр-сипатын аңғарып пайымдаулар арқылы жасауға болады. Жалпы
фольклор туралы ғылыми-зерттеу еңбектерін есте үстай отырып, оның ішінде
ертегілер мен тарихи аңыз-әңгімелерге ден қою арқылы философиялық ойдың төл
сипатын саралап тануға болады.
Фольклор туындыларында ертегілер мен тарихи аңыз-әңгімелер туралы ой
қорытып, ғылыми тұжырым жасаған В.С. Гусев (Эстетика фольклора. Л., – 1967.
114-117 с.), С.Н. Абзелов (Проблемы международной систематизации преданий и
легенд. Русский фольклор), А. Н. Веселовский (Историческая поэтика. М.,
1989), В.П. Аникин (Возникновение жанров в фольклоре. Русский фольклор.
М., 1966) т.б. еңбектерін атап айтуға болады. Бұл ғалымдар фольклор
туындыларының төл сипатын анықтап саралауға айтарлықтай үлес қосты.
Қазақ фольклорының тарихи танымдық, идеялық көркемдік ерекшеліктеріне
қатысты уақытында Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ә. Диваев
қатарлы ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Оның ішінде фольклорлық
мұраларды филологиялық зерттеулер жасап, жинақтаған кешенді тұжырымдар
жасап қалдырған С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұбанов, Е.
Ысмайылов еңбектерінің кезеңдік мәні ерекше.
Осы аталған ғалым-зерттеушілердің қай-қайсысы болмасын, халықтың өмір
сүру тіршілігінде фольклордың айрықша рөлі болғанын, мәдени-рухани
тағдырына ықпал еткенін зерделей отырып, іргелі зерттеулер жүргізгенін атап
көрсетуге болады. Бұл зерттеулер филологиялық аспектіде қаралғанымен, біз
зерттеп отырған фольклордағы философиялық ойлау жүйесі туралы оның
табиғатын танып түсінуге көмектесе алатыны ескеріледі.
Халық даналығы туралы ой-тұжырымдарды фольклорлық мұраларға сүйене отырып
жасаған көптеген ғалым-зерттеушілер. Мысалы, Ш. Уәлиханов фольклор жайында
Тарихи аңыздарды ерекше атап өтсе, Г. Н. Потанин шежірелік әңгімелерді
1 тарихи өмірдің айғағы ретінде айтып, ерекшелігін танытуды қарастырады.
Фольклордағы Тарихи адамдар жайындағы аңыздар деп мән берген М. Әуезов
2 ауызша фольклордың әдемі айшығы деп көркем әңгімеге ерекше ықылас
көрсетеді.
Фольклордағы ежелгі таным-түсініктердің көрінісі мәселен мәдени таным-
түсініктеріне айналу жолы халық аңыз-әңгімеге, ертегілердегі (ішкі астарлы)
ойлау жүйесіне талдау жасаумен пайымдауға болады.
Аңыз-әңгіме, ертегі, әпсана, миф тағы да сол сияқты дүниелер қара сөзбен
баяндалатын, белгілі бір оқиғаны жеткізу мақсатында шығарылған фольклорлық
туындылар екені белгілі.
Фольклорлық туындылар үлгілерін зерттеуде көптеген философ ғалымдар
елеулі де іргелі ғылыми тұжырымдар жасап, бірқатар көңілге қонымды және
соны түйіндер мен ой қорытындыларын жұртшылық назарына ұсынуда. Осы
тұрғыдан алғанда, Қ. Аманжол т. б. ғалымдар жасаған зерттеулер ерекше назар
аудартады. Қазақ философиясының қыр-сырын зерттеп, ойлау жүйесінің
тереңдігін, оның ішкі мәні мен астарлы ой құбылысының ерекшелігін көптеген
еңбектердегі пайымдаулар мен тұжырымдар арқылы танимыз. Қазақ ертегілері,
жыр, аңыз-әңгімелер мен мақал-мәтелдерінің сыйымдылығы мен астарының
күрделілігі кімді болса да тәнті етеді. Айтылғанда қазақ мақал-мәтелдері,
ертегі-жырлары қарапайым болып көрінгенімен, өте нәзік, күрделі ойдың
жүйесін аңғартады. Бірінші жағынан алғанда кәдімгі ұқсас тілдік құбылыс
екенін көрсетсе, екінші жағынан алғанда логикалық бірліктер ой
қорытындыларын, үшіншіден алғанда астарлы ойдың көркем бейнесі жарқын,
нақты болып келуінде. Осындай себептермен философ-ойшылдардың сөздері
айтылу құбылысындағы ойдың мәнін танытуы арқылы халықтың танымдық
қабілетінің өзіндік ерекшелігін көрсете алған. Халықтың ойлау жүйесінің
үлгілері өте ерте замандағы тіршілік тынысынан тұрмысқа орайласудан әдет-
ғұрыптарымен байланысуынан, мысалы, Тегін адам таз болмас, Ерді кебек
ішінде таны т. б. Яғни, түп тамырын алғашқы қауымдық құрылыс кезінде
болған құбылыс ретінде танытады. Айтылған қарапайым сөздің құпиясы өте
ертеде жасөспірім баланы сынап, оны дәріптеу үшін, басты шарт жеткіншек
ұлдың шыңдалу сәтінен басталатын түрлі қиындықтарға кездесіп, оны ақылмен,
абыроймен өткеріп шығуына байланысты, көптеген жырларда, аңыз-әңгіме,
ертегілерде айтылатындай ер жетіп, батыр болудың бастапқы сатыларында
тұрған ұлды елдің тануы үшін басты шарт өзі де, өзге де сенетіндей
дәрежедегі инициациядан (кәмелеттік сынау) өтуі. Мұндай кәмелеттік сынақ
олардың орасан зор қиындықтарға дұшар болып, естерінен танарлықтай жағдайда
болуымен, амал-айла, әдіс-тәсілдермен мұраттарына жетуі. Сол кездегі дәуір
талабына сай халық қалыптастырған этикет-талаптарына лайықты іс-әрекеттер
жасау сияқты салттардың болғанын танытады. Оны кез келген фольклор
туындыларынан байқауға болады. Мысалы, халықтың ең көне эпос-жырының бірі
дүниеге келгеніне кемінде мың жарым жылдан астам уақыт өткен Қозы Көрпеш –
Баян Сұлуды айтуға болады. Жырдың көптеген нұсқалары бар, барлығында да
Қозы Көрпештің, Баян Сұлудың ауылына тазша бала кейпіне еніп, өзінің кім
екенін білдірмеудің амалын жасағанын көрсетеді. Тегін адам таз болмас –
сөзінің ішкі мәні сол кездегі қажеттіліктен туған таным-түсініктің нышаны.
Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде дамудың өзіндік көрінісі сияқты, ертеде
қалыңдығының еліне барған күйеу жігіт міндетті түрде кепеш киіп, тазға
ұқсап, өзінің өңін білдірмей бару, салты болғанын айтады. Осыған орай
халықтың арасына тараған сөз тіркестерінің өзіндік құпиясы, астарлы мәні
осыны ұғындырады. Сол сияқты Алпамыс жырында да, өзін танытпау үшін
диуананың киімін киіп келуі, яғни Ерді кебенек ішінде таны – кебенек
кебін емес, аман болса оралар, келер деген мәнді білдіріп тұрғаны анық, әрі
ердің ісіне, қабілетіне қарап бағалау керек деген сияқты ойдың нышаны,
өсиет ретінде танылып тұр. Ерді кебенек ішінде тану кісінің кісілігін
байлығы мен билігіне қарап емес, діліне, рухани тазалығы мен биік санасына
қарап бағамдау. Ертедегі Түркілердің ділі мен дүниетанымы бойынша адалдық,
батырлық, кісілік басты қасиеттер болып саналып, алтыннан адамды, сансыз
байлықтан азаматтықты жоғары санау да Ерді кебенек ішінде тану сөз
тіркесінің мән мазмұнын аша түседі.
Халық фольклорында өмір тіршілік, адамдар қарым-қатынасы жайлы түсініктер
бірте-бірте терең ұғымды қалыптастыра келе, бүкіл халықтың ойлау жүйесінің
өзіндік ерекшелігін орнықтырған. Халық өзінің қарапайым ойлауы негізінде,
күрделі, астарлы ойдың негізін қалыптастырған. Яғни, барлық фольклорлық
туындыларды алып қарасақ, онда философиялық ойлау негізінде қалыптасқан
дүниетаным үрдісінің нақтылы жүйесі барлығын танытады. Яғни, өмір сүрген
қоғамына орай халықтық ой-сана қалыптасып, өзіндік таным-түсінігіне негіз
болғанын аңғартады. Фольклор туындыларында өмірдің барлық жағына қатысты
құбылыстар туралы айтылып, философиялық ойдың негізінде ұғымдары, таным-
түсініктері орнықтырылған.
Көптеген батырлар жырында халықтың тыныс-тіршілігіндегі күні бүгінге
дейін айтылатын дүниетанымдық таным-түсініктер, ұлттық ойлау жүйесінің
қалыптасуында ерекше рөл атқарғандығын көрсетеді. Батырлар жырындағы
кейіпкерлер шынайы суреттеліп, тәрбиелік, тағылымдық сипатымен ой салып
жігерлендіреді, рухын шыңдайды. Адамгершілік, әділдік сияқты танымы терең
түсініктерді ұғындыруымен батырларының бейнелері арқылы патриотизм,
ұлтжандылық сезімін оятып, халықтың арман-мүддесіне лайықты болмысын
анықтап жатады.
Кез келген фольклорлық туындылардың мазмұнында халықтың мүддесіне
орайласқан дүниетаным өзегі, түсінік қалыптары мен этикалық ғұрыптарының
көрінісі суреттелінеді. Дүниетаным түсініктері, этикалық ғұрыптары болса да
сол кезең қалыптастырған сананың көрінісі ретінде космогониялық ұғымдармен
тығыз байланыста болғанын аңғартады. Мысалы, қағандарын Тәңірден болған
немесе Тәңірі сүйген деген сияқты ұғымдармен орайласып, олардың
үстемдікке басымдығын танытады. Кесек мінсіз бейнелер фольклор
туындыларында жасалынған түйін терең философиялық тұжырымдар. Фольклор
туындыларында халық арман-аңсарының тіршілік тағдырының көрінісі ретінде
барлығы ақиқат деген ойды пайымдатады.
Ғарыштық таным-түсініктің тірегі – Тәңірге деген сенім. Ғарыштық таным-
түсінік халықтың арман-аңсарының орындалуына, тіршілігіне, өзінің ықылас-
ниетінен туған ойдың көрінісімен байланысты келеді. Тәңірінің мейір
шапағатына немесе қаһарына ұшырау, өзінің тіршіліктегі іс-әрекетімен
орайласқан ішкі дүние құбылысы ниетіне лайықты деп сену қалыптасқан.
Мысалы, Ханыңды таста, бағындың, бағынғаның үшін (басқаға) тәңірі (сені)
өлімші етті, түркі халқы қырылды, әлсіреді, жойылды, түркі-сір халқы
жерінде тіршілік қалмады 3.
ХХ ғасырда халық ауыз әдебиеті мұрасын жинау, зерттеу саласында көптеген
іс-шаралар жүргізілді. Фольклордың таңдаулы нұсқалары қарапайым әңгіме,
ертегі деңгейінен көтеріліп, халық даналығы деген танымды танытты. Өмір
шындығын, философиялық ойлау жүйесінің дәрежесін, танымдық, көркемдік
қызметін, дәстүрлілігін танытумен, қазақ философиялық танымының
кемелділігін анықтады. Халық даналығы ретінде фольклор туындылары өзінің
өміршеңдігімен халық саналылығының таңдаулы үлгілері ретінде назар
аудартты.
Фольклорлық туындылар тұрмыс-тіршілік негізіндегі пайда болған дүниелер
ретінде философиялық ойдың түрлі даму сатысындағы түсініктерден тұратынын
көрсетеді. Әлеуметтік, материалдық, рухани сарын-мотивтерді көрсете отырып,
олардың қарама-қайшылықтары негізінде қалыптасқан ойдың даму сатысының
желісін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.