Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік қасиетерін қалыптастыру
Кіріспе
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.2.Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары.
1.3.Білім мазмұнының рухани адамгершілік құндылықтармен ықпалдастығы.
ІІ тарау. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
2.1.Тәрбие процесінде жоғары сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары.
2.2. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.2.Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары.
1.3.Білім мазмұнының рухани адамгершілік құндылықтармен ықпалдастығы.
ІІ тарау. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
2.1.Тәрбие процесінде жоғары сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары.
2.2. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік қасиетерін қалыптастыру
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық
негіздері
1.2.Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық шарттары.
1.3.Білім мазмұнының рухани адамгершілік құндылықтармен ықпалдастығы.
ІІ тарау. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
2.1.Тәрбие процесінде жоғары сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жолдары.
2.2. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы
тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие беру жүйесінде де мол өзгерістер
туындап отыр. 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
ұсынылып, Мәдени мұра бағдарламасы талқыланып жатқан тұста, мектептің
тұтас педагогикалық процесіндегі тәрбиеге жаңа көзқараспен қарау
қажеттілігі туындады.
Сондықтан да XXI ғасырдың басында жаһандану мен ұлттық
тенденциялардың бірлігі мен күресі, үйлесімі мен текетіресі елдің, ұлттың,
жеке адамның адамгершілік қасиет сапаларын, ар намысын жаңа қырынан
саралауды талап етіп отыр.
Өйткені жаңа ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы
шиеленісе түсті. Бұл бір жағынан, барша саланың ғаламдануы, ал екінші
жағынан рухани азғындаудың бас көтеріп, үдеу үрдісімен түсіндіріледі.
Бүгінгі таңда республикамызда күннен күнге нашақорлық, маскүнемдік,
жұмыссыздық пен тастанды балалар санының көбеюі, Қазақстан сәбилерінің жер
жүзіне таралып қолды болуына, жалпы тәрбие процесінің күрделенгендігін
байқатты.
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын адамгершілік, ұқыптылық, ар мен намыс, парыз бен
жауапкершілік, игілікті іс сияқты жалпы адамзаттық құндылықтар болып
саналатын, адамгершілік құндылықтарды бүгінгі ұрпақтың бойына қалыптастыру
тәрбие процесінің өзекті мәселелері болып отыр.
Осы ретте, жеткіншек жас ұрпақтың бойында адамгершілікке бағытталған
жүйе қалыптастыруды, тәрбие жұмысын ұтымды жоспарлай білуді және жаңа
технологиялық негіздерді оңтайлы ұйымдастыруды жүзеге асыру, тәрбие
процесін жаңа ғылыми педагогикалық тұрғыда зерттелуін де талап етеді.
Демек, қоғамдық, әлеуметтік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын,
яғни жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарының жоғары болуын қамтамасыз
етіп, азамат тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ойластырудың қажеттігі туындады.
Мектеп оқушыларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі
барлық кезеңдерде де өзектілігін жоймай, педагогика ғылымының зерттеу
нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең ұрпақ тәрбиесіне
пайдалану қажеттілігі мен теориялық-педагогикалық негіздері Аристотель,
Сократ, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шетел педагогтары Я.А.
Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко,
Б.С.Гершунский, В.М.Гинецинский, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, Н.Е.Щуркова,
т.б. жалғастырып; психологтар В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, Ж.Ы.Намазбаева, Қ.Б.Жарықбаев, т.б. ғылыми-теориялық
тұрғыдан тереңдетті.
Қазақ даласының ойшылдары әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, ғұлама
ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, ХХ ғасырдың бірінші
жартысындағы педагог ағартушылар тобы М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров ұлттық адамгершілік құндылықтардың
негізін салған; философтар мен мәдениет танушылар Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков,
Ғ.Есім,Т.Ғабитов, т.б. ары қарай жалғастырды. Адамгершілік тәрбиесінің
тарихи даму жолдарын зерттеген педагогтар Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев,
Қ.Б.Бержанова, Г.А.Уманов, А.П. Сейтешев, халықтық педагогиканың негізін
зерттеген
Сонымен зерттеу барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай
тәрбие процесіндегі жеткіншектер бойындағы адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда шешу қажеттілігімен, мектеп
тәжірибесінің өз дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар бар
екендігі айқын көрінеді.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: жеткіншек оқушыларды сыныптан тыс тәрбие іс шаралары
негізінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі.
Зерттеудің мақсаты: Ауыл мектебінің жеткіншек оқушыларын рухани
адамггершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыдан
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер:
-рухани адамгершілік тәрбиесінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыдан
негізделсе;
-жеткіншек оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеудің моделі құрылып,
критерийлері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалып, шарттары анықталса;
-бағдарламалар мен әдістемелікнұсқауларды тәжірибелік эксперименттен
өткізіп, мектеп практикасына кешенді негізделсе;
-Рухани құндылыққа толы халықтық педагогика материалын сбақтан тыс
жұмыстарда пайдалану ұдайы қарастырылса, онда ауыл мектептеріндегі
жеткіншек оқушылардың рухани адамгершілік тәрбиесі туралы теориялық
білімдері кеңейіп, бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке тұлға
қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып, нәтижесі
адами қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеу әдiстерi:
1) Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
2) Педагогикалық бақылау.
3) Педагогикалық эксперимент.
4) Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
5) Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының конституциясы, білім туралы
заңдары, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қараулары мен
бағдарламалары, кешенді тәрбие бағдарламасы, этномәдени білім беру
концепциясы және басқа құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік
құралдар, автордың жеке басына тән іс әрекет тәжірибесі мен философ,
психолог, педагог, тарихшы, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім, даму
негіздері жөніндегі ғылыми шығармалары, озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық
негіздері.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың жедел дамуы нәтиже берумен қатар
әртүрлі қателерді тудырып отырғаны да белгілі. Жастарымыз адамгершілік
қасиеттерден гөрі материалдық пайданы алғашқы орынға қоюда. Сондықтан
бүгінгі заман талабына сай мектептер алдына жаңаша міндеттер қойылуда. Сол
міндеттердің бірі ауыл мектебі жеткіншектерін рухани адамгершілікке
тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі. Біздің бүгінгі таңдағы жастарды
тәрбиелеудегі мақсат міндетіміз - өз жерін, елін сүйетін , адамгершілік
қуаты мол , парасатты, ата-бабаның әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін бойына
сіңірген, әлемдік өзгерістерге бейім, өз ойын еркін жеткізе алатын
дарынды, білімді де, салауатты және рухани адамгершілікті тұлғаны
қалыптастыру.
Ауыл мектебі рухани байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас
ұрпағымыз өз тілін, ділін құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен
осында сусындап, келешекте ұлтымыздың тәлім тәрбиесін дамытып
жалғастыратын, ұлт тілегін орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына
сенімдіміз. Ауыл мектебі туралы ғалымдар М.П.Гурьянова , Л.Ф.Стирлин мен
Е.С.Зайцева, Ғ.Жалғасбай, Ә.Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі-оқушыға
білім беретін орын ғана емес, ауылдың мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани
өсуіне ықпал ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы
білім беру, ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы,
әлеуметтік ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек
дайындығының ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын
қанағаттандыруға тырысады -деп ауыл мектебінің оқу тәрбие үрдісінің
қалалық ортадан ерекше менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен
өндірісі, қызметтің шартталған ортасында өтетінін түсіндіреді. Ауыл
мектебі дегеніміз – жас ұрпақтың ой өрісін жан жақты дамытып, оларға
қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып , рухани адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы. Мұнда жеткіншектердің рухани адамгершілік тұрғыдан дамуы – жан
дүниесінің байып, рухани өсуі, қабілеті мен дарынының анықталып, кең
өрістеуі, парапсаттылық ойы мен адамгершілік көзқарастарының қалыптасуына
жағдай жасалады.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жібертсек әл-Фараби, Ибн
Сина, Фердауси, Ж.Баласағұн, шетел педагогтары Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоции, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.Г.Чернышевский,
Н.А.Добролюбов, Л.Н. толстой, Отандық педагог ағартушылары Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов. Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев сынды ойшыл ғалымдардың еңбектерінде рухани адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыру мен дамытудың мәні мен маңызы сипатталған.
Тарихи дамуға көз жібертсек адам тәрбиесінде рухани адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алған.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының барысында халық ауыз әдебиетінің
шығармашылығын тірек етіп, жан жақты дамыған рухани адамгершілікті тұлға
тәрбиелеуге ерте кезден ақ зор мән берген. Мәселен қазақ халқының мақал
мәтелдері, нақыл сөздері, ырым тыйымдары жай ғана айтылған ұйқас сөздер
ғана емес, олардың бәрінің тәрбиелік, рухани адамгершілік мәні болған. Яғни
рухани адамгершілік қасиеттердің маңызы өте жоғары бағаланған.
М.Шаханов, мүмкіндігі мен еркіндігін рухани байланысулармен бірге тұзақтап
пайдалы істерге жұмылдыруға жұмсаған адам-өзіне, ұрпағына, ұлтына,
адамзатқа, өркениетке пайдалы. Ал, еркіндігін тыймаған, мүмкіндігін
мағынасыз бағытта сарқып біткен, рухани ізденіп дамуға еріншек те енжар,
өзінің тоғышар өмірі, топас тұрпатына өзі разы, шектеулі шерменделер - өзі
үшін де, өзгелер үшін де, қоғам үшін де қауіпті деп рухани адамгершілік
құндылықсыз өмір мәнісі болмайтынын түсіндіреді. Ал жеткіншектерді рухани
адмгершілікке тәрбиелеудің қажеттігін ғалым Ж.Р.Бәшірованың пайымдауынша
құндылық дүниесі – жеке тұлғаның дүние танымына негізделген іс-әрекеті мен
тұрмыс тіршілігін сипаттайтын, өмірлік ұстанымының беріктілігін анықтайтын
адамзатқа, қоғамға, идеологияға, саясатқа, имандылыққа, білімге, ғылымға,
өнерге қатысты өзі терең түсініп қабылдаған , ішкі және сыртқы әсерлерге
байланысты адам бойында қалыптасқан, биік мақсат көздеген ізгі қасиеттердің
өмір сүру барысындағы көрінісі деп жеткіншектердің құндылық дүниесінің
дамып қалыптасуына құндылықтардың оның бағасының зор екендігін айтады.
Мектептегі рухани тәрбиенің мәні, негізінен шындықты өтіріктен, жақсылықты
жамандықтан ажыратып, ар ұжданды қалыптастыруда. Руханилық жайлы
философтар, тарихшылар да жоғары құнды идеялар айтқан. Аталған ойшылдардың
рух, руханилық, рухани адамгершілікке байланысты ой пікірлеріне сүйене
отырып, ауыл мектебі жеткіншектерін рухани адамгершіліке тәрбиелеу ұғымына
анықтама беруге болады. Рух-сүйіспеншілікте қайырымдылықта, әділеттілікте,
шығармашылықта, еркіндікте, борышта және жауапкершілікте, қарым қатынаста
көрініс табады. Руханилық адам санасы мен сезімінің, сенімі мен сапасының,
білім мен өмір сүру тәсілінің көрсеткіші. Ауыл мектеп жеткіншектерін рухани
адамгершілікке тәрбиелеу дегеніміз- олардың өмірдегі өз орнын, атқаратын
міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің
күрделі құрылымын түсінуі және өзін өзі үздіксіз, жетілдіруі мен рухани
дамуын қасиеттерін қалыптастыру.
Рухани адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды ауыл мектеп
жеткіншектерінің бойына дарыту үшін біріншіден, олардың ой-санасын көтеру,
екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту,
үшіншіден, оқушының бойына жағымды мінез құлықтың дағдылары мен іс
әрекетті меңгерту мұғалімдер мен ата-аналардың үздіксіз атқаратын ісі.
Рухани адамгершілік тәрбие адамгершілік сапаның сыртқы көрінісі емес,
тәрбиеде оқушының жан рух дүниесінің өрлеуі, ішкі дүниесінің дамуы, яғни
жеткіншек өміріне белгілі бір бағыт беретін бастауы. Бұл бағыт кеңес
дәуірінде тәрбие өзегінен ығыстырылып келген еді. Бүкіл оқу тәрбие үрдісі
тар ауқымда білім, білік, дағды негізінде жан, рух, нұр, руханилық деген
ұғымдардан оқушыларды ада еткен болатын. Қазіргі тәрбие процесінің
ерекшелігі, оқушы пікірі мен жан дүниесінің қажеттілігін ескеру және оны
жұмыс барысында пайдалануда.
ТМД елдері мен өз еліміздің ұрпақ тәрбиесіне бұрыннан өзгерістер
әкелген педагог ғалымдардың рухани қасиеттер жайлы еңбектері де өмірге
келіп, тәжірибеге енуде: Ш.Амонашвили, И.А. Ильин, Н.Е.Щуркова т.б.
Мәселен, И.А.Ильин оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім беру
қажетсіз дүние. Мұғалімнің зерттеу объектісі – оқушының жеке жан дүниесін,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыра отырып, рухани адамгершілікке оқыта
отырып тәрбиелегенде ғана, олардың өздігінен жетілуіне мүмкіндік жасалады-
деп түйіндейді. Демек терең, тиянақты білім алу үшін оқушылардың рухани
дүниесі үнемі дамып отыру керек екендігін түсінеміз.
Отандық ғалымдардың зерттеулерінде негізінен рухани – адамгершілік
құндылықтарға назар аударылған, зерттеуші Б.Игенбаева кандидаттық
диссертациясында бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағында рухани
адамгершілігін дамытудың әдістерін ұсынған, А.Қаплиева болса, рухани
адамгершілік құндылықтар арқылы оқушыларды салауатты өмір салтына даярлауды
қарастырған.
Жеткіншектерді рухани адамгершілікке тәрбиелеу барысында ұстаздар
тарапынан жүргізілген педагогикалық ықпалдардың нәтижесі әрқандай болады.
Өйткені жеткіншек ықпалдарды үнемі қабылдай бермейді, себебі оның ішкі
қажеттілігін қанағаттандырса ғана нәтижелі болмақ. Сыртқы көріністер
адамның ішкі жан дүниесінің тікелей орындауынан болады. Тұлғаның ішкі
жағдайы, сыртқы әсерлерге көбірек тәуелді деген түсінік қалыптасады. Олай
болса жеке тәрбиелеу, рухани адамгершілікке тәрбиелеудің жолы, жеткіншек
ішкі дүниесіне қалай әсер еткеніне байланысты ьолмақ. Ауыл мектебі
жеткіншектерінің мінез құлықтарындағы жағымсыз қылықтарды жою, рухани
адамгершілікк тәрбиелеу үшін, олардың ұнамды психикалық күйін, яғни
қуанышын пайдалана отырып, мектептегі қызықты да, тартымды қоғамдық
жұмыстарға белсенді қатыстырып, олардың пікірлерімен де бөлісіп отыруы
тиіс. Осы сәтте жеткіншектердің мініз құлқындағы кейбір теріс қылығын
өзіне сендіріп, бұл қасиеттің дұрыс еместігіне көзін жеткізіп, одан бойын
аулақ ұстауға ақыл кеңес берілуі керек. Бұл тұрғыда, ауыл мектебінің
мұғалімі де сыныптағы тәрбие жұмысын осы бағытта ұстап, оқушының өз
уақытының көп бөлігін ұжымда өткізетіндігін есепке ала отырып, іс-
шараларды іске асыруы тиіс. Сондықтан ауыл мектебінің сынып жетекшісі өз
жұмысының жоспарын оқушылар жан дүниесінде терең мағыналы із қалдыратындай
, білімдерін қоғамдық өмірде қолдана отыратындай , оқу тәрбие процесінде
белсенділік пен шеберліктерін толық көрсететіндей, әрбір іс әрекеттен
олардың рухани-адамгершілік қасиеттері көрініп отыратындай құрастырғаны
абзал. Әсіресе рухани жұтаң оқушыларға әр түрлі жағдаяттар туғызу арқылы
сыныпта оның беделін көтеруге мүмкіндік беру, ұжымдық шығармашылық істерге
тарта отырып, оның қабілетін жақсы жағынан көрсете білуіне жәрдемдесу,
олардың мектеп ұжымына қайта оралуына әсер ететін бақытты сәттер болып
табылуына өзіндік үлес қосқаны құптарлық.
Адамгершілік оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың бойына
сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз зерттеулерінде
айтып, ол туралы құнды-құнды ой пікірлерін қалдырды.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов еңбектеріндегі оқу, білім,
адамгершілік, тәлімдік ой пікірлер және жазықсыз жапа шеккен зиялылар
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов халықтық
тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері мектеп жасындағы
балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың аса құнды
еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Үзлаг Әл-Фараби (870-950) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен
ықпал еткен ұлы ғалым. Ақылдың мәні туралы, Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы, Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері, Бақытқа жету
жайында т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабаттылық, мейірім,
жомарттық – адамгершілік көрсеткіші екендігі әр саладан баяндалған. Тәрбие
мәселесінде адамгершілікті бірінші орынға қойды.
Адамды бақытқа жеткізетін даналық жол – қайырымдылық, имандылық,
адамгершілік екендігін әр жақты дәлелдеді. Ал оған жетудің кілті тәләм
тәрбие, адмның өзін өзі тежей білуі екендігін айтып: ... .адамгершілікке
негізделген татулық, жарасымдылық, келісе білушілік бақытқа жеткізеді.
Бұл игі қасиеттерді бойға дарыту – бала дүниеге келген кезден бастап
жүйелі түрде жүргізілуін ұлы ұстаз қайырымды қала басшысына тән мінез
құлықтар арқылы меңзей отырып, адамгершілік әдептің ізгі сипаттарын
белгілеп берген болатын. Тәрбие арқылы жүзеге асуға тиісті асқақ арманға
толы бабамыздың педагогикалық толғанысы осыдан он бір ғасыр бұрын
айтылғанымен де, күні бүгінге дейін өзінің қадір қасиетін жоймаған, қайта
уақыт озған сайын жаңарып жасара беретін пайымдаулар. Егемендікке қолы жаңа
ғана жеткен еліміздің болашақ иегерлерінің бойына ұлы ұстаз нұсқаған
адамгершілік әдістерінің мейірім шапағаттарын балбөбектердің сәбилік
шағынан бастап дарытуға ниеттенсек, басшылыққа алсақ ісіміз табысты болары
хақ. Әрине дана ойшыл бабаларымыз ұсынған тәлім-тәрбиелік пайымдауларын
бала ойыны арқылы жүргізілсін деп айтпағанымен де сәбилік шақтағы тәлім,
үйрету, тиісті әдет дағдыларын меңгертіп машықтандырудың тиімді жолы – ойын
екені баршаға аян. Қазақ халқының көне тарихындағы аты әлемге мәшхүр
болған ойшылдарының тәрбие жөніндегі даналық ойларын шола қарағанда ХІ
ғасырдың ұлы мұрасы, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік (Құдатғу білік)
еңбегінің орны ерекше. Өзі өмір сүрген уақыт деңгейінен Жүсіп Баласағұн
Құтты білікте (1069 жылы жазылған ) адамгершілік қасиеттерін сипаттап,
өнегелі тәлімдерді келер ұрпаққа бағыштаған. Бұл дастан 72 тараудан
тұратын 6600 тармақ болса, онда - Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат деп
аталатын бейнелік есімдер арқылы аталып отырған төрт қасиет суреттелген.
Дастандағы кейіпкерлер кеңесінде өмір сүрудің ережелері, мінез-құлық,
ақыл-ой, адамгершілік әдептерінің озық үлгілері, дидиактикалық таным
түсініктер суреттелген. Ізгілікке жетелейтін ғибраттар айтылған:
Тәрбиеші ал ізгілікті көшелі,
Ұл-қыз жақсы, таза болып өседі...
Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.
Бастауы көне ғасырда жатқан адагершілік танымда тәрбиенің ізгілік
жолы отбасынан басталатындығын Жүсіп Баласағұн дөп басып, дәл суреттеген:
Ақ сүтпенен бірге енеді жақсылық,
Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып...
Іште біткен қылық парыз мойнына
Бірге кетер қара жердің қойнына
Ғасырлар қойнауында жатқан жазбаша жеткен мұраларымыз жөнінде сөз
еткенде ХІІ ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Иассауиді (1094-1167) айта
аламыз. Оның үстіне бүкіл әлем халқы 1500 жылдық мерей тойын тойлады.
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет кесенесі – дүние жүзіндегі таңдаулы
мәдени ескерткіштердің бірі. Қожа Ахметтің Диуани Хикмет (Даналық
кітабы) әдебиеттің алтын қорына қосылатын туынды болуымен бірге, тәлім
тәрбиелік пайымдауларының да мәні зор. Сопылық жолға берік бекіген бабамыз
ұстанған тәрбиелік қағидасы құдай жолына берілуге негізделген
әділеттілікті тұтыну. Ойшыл ұстаздың тәрбие жөнінде берер ақылы ешкімге
қиянат жасама, зәбір көрсетпе, дүниеқұмарлық пен баққұмарлыққа салынба,
жоқ жітік пен кем-кетіктерге шын ниетіңмен жәрдемдес. Тәрбие арқылы бойға
сіңірілген өмір сүрудің басты ережесі қанағат пен рақымшылдық , тағдырға
тағзым етіп, басқа түскенге көне білу, үлкеннің сөзін, білікті ғұламаны
және ұстаз ақылын екі етпей ұғыну қағидалары. Бұлардың бәрі жұртшылыққа
өнеге ретінде дәріптелді:
Ақ дәптерге даналық сөзді жаздым...
Несібіңе берілген қанағат қыл...
Әуелде ақыл –ойдан кенде болдым,
Біртіңдеп білім алып жөнге келдім.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой-пікірлердің қалыптасуына Ш.Уалиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,М.Жұмабаев
сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер қайраткерлерінің қосқан
үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасында адамгершілікті, үлкенді
сыйлауға, өнерге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны
басқа халықтардың озат ой пікірлерімен толықтырып дамытты. Ол елін
надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық
саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері – адамгершілік ынтымақтастық, татулық,
әділдік, еңбексүйгіштік, адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол
жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау барысында зұлымдық, сұрқиялық,
екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез қылықтарға қарсы қоя отырып
қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртқы сұлулығы мен ішкі жан дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің он
сегізінші қара сөзінде Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп
... таза кимек дұрыс іс өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артық
болмаса да, көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ – кербездіктердің ісі -
деп түсіндіреді. Қазақ халқының ұлттық тәлім мұраларын жариялау, зерттеу
тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев,
С.А.Ұзақбаева, Б.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев тындырымды істер
атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялануда. Соңғы жылдары
көрнекті ғалым педагог-психологтар Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев,
Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық педагогиканың
дамуы, педагогикалық заңдылықтары, жеке басты қалыптастырудағы отбасының
алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С.Қалиев ХV – ХІХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы
педагогикалық ой- пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ
мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман – дәуір, өткен мен келешек,
адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер
айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік,
ақылгөй тәрбиешінің рөлін атқарады, дей келіп жыраулар поэзиясының
тәлімдік мәніне терең тоқталып, жан жақты талдау жасаса, Қ.Б. Жарықбаев
пен С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім тәрбиесі
оқу құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған. Сонымен қатар этнопедагогика
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесімен шұғылданған Ұ.О. Асанова, Ә.С.
Әмірова, А.Қ.Қисымова, Ж.Б.Сәдірмекова, Р.К.Төлеубековалар.
Ұ.О.Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнері арқылы
адамгершілік – эстетеикалық тәрбие беру мәселесін қарастырса, Ә.С.Әмірова
бала тәрбиесіндегі қазақ балалар әдебиетінің алар орнын анықтай келе
ересектер тобындағы (5-6 жас) балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қажетті
әдеби шығармалардан ұлттық ойындарды іріктеп, жүйелей отырып, оны
балабақшадағы тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдістерін көрсеткен.
А.Қ.Қисымова қазақ этнопедагогикасының оқушылардың адамгершілік –жыныстық
тәрбиесіндегі маңызының ерекше екендігін анықтаған.
Р.К. Төлеубекова бастауыш сынып оқушыларын қазақ халқының дәстүрлері
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін қарастырса, Ж.Б.Сәдірмекова
жеткіншектерді этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын
теориялық тұрғыдан негіздеп, оның бала тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін
айқындаған. Тағылым дегеніміз - өткеннен үйрену үшін одан оң нұсқаларды
таңдап алып, оны күнделікті өмірге пайдалану. Демек қазіргі және өткен
замандағы қазақ ойшылдарының еңбектерін, идеяларын сабақтастыра отырып,
мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесінде кеңінен қолдану керек.
Бабаларымыздың ұлттық тағылымдары біздерге мұра ретінде қалдырғандықтан
ұрпақтан ұрпаққа жеткізу біздің борышымыз. Себебі, өскелең ұрпақ – туған
жер мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де, өз ұлтының жарқын болашағы,
ірі өкілі. Сондықтан ұлттық адами тәрбиені беруде отбасы мен мектептің
алатын орындары ерекше. Өйткені отбасы мен мектепте жеке тұлғаға халықтық
тағылымдар негізінде адамгершілік тәрбиесі беріледі.
Адамгершілік тәрбиесі отбасынан басталатыны белгілі. Сондықтан да
халқымыз ұяда не көрсен, ұшқанда соны ілесің деп текке айтпаған. Осы
туралы Ж.Наурызбаев Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салт дәстүрлерін
қадірлеуге, ел тарихы, туған жер, ата баба шежіресіне қанығуға да, бесік
жырынан бастап халық көкейінен сусындатуға да алғашқы қадамды отбасынан
бастайды деп ой түйген. Сондықтан халқымыз Тәрбие басы бесіктен деп
текке айтпаған.
Тәрбие мақсатының айналасындағы айтыс көне заманнан басталды. Көне
данышпан ойшылдар тәрбиенің негізгі мақсаты – рақымшылдық, адамгершіліктің
не екенін түсіндіруге келгенде, олардың ойлары әр түрлі болып келді. Платон
ақыл, сезім және жігер сияқты қасиеттерді алдымен дамыту қажет деп
есептесе, Аристотель ерік пен шыдамдылыққа, әділдік пен ұстамдылыққа,
ақылдық пен рухани жан тазалығына көңіл бөлген.
Ағылшын философы және педагогы Дж.Локк тәрбиенің ең басты мақсаты – ер
жігіттікті қалыптастыру – өз ісін ақылды да жан жақты жүргізе алатын
адамды тәрбиелеу деп санаған. Сонымен қатар бұндай адам белсенді, іскер
болып, ұшқыр ойлы, білімді болып келуі қажет деп есептеген.
Француз материалисі К.Гельвеций тәрбие негізіне біртұтас мақсат
қажеттігін айтқан. Тәрбиешінің мақсаты – азаматтардың жүрегін
адамгершілікке, ақылдарын шындыққа, ақыр соңында сезімталды дұрыс пікірлі
азаматтар тәрбиелеп, өз пікірлерін қоғамның мүддесімен үндестіре алатын
патриоттр шығару.
А.С.Макаренко адамгершілік мәселесін мектеппен байланыстырып, мектеп
қай заман өзгерісі болмасын, өз ұрпағын оң шешімдер қабылдап, өз қылығын
саралай білетін және басқалардың да дұрыс міңез құлық танытудың талап
ететін, белсенді қоғам мүшелерін тәрбиелеп шығаруы тиіс- деп тұжырым
жасағанда адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастыруда белсенділік
көрсететінін атап өтеді.
Сухомлинский еңбектерінде адамгершілік тәрбиесін беруде теория мен
практиканы бірлікте қарастыру керектігіне мән берген және адалдық,
адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу процесінің негізін айқындайтын теориялық
ереже ұсына отырып, адамның адамгершілік қасиетінің көрінісі мейірімді,
қайырымды, кішіпейіл болу, адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды сыйлау,
адамдлардың жан күйзелісін түсіне білу, сондай-ақ қуаныш бөлісе білу т.б.
деп атап көрсетеді.
Я.А.Коменский адамгершіліктің ең маңызды белгісі деп: дінді, гуманизм
мәдениетінің ережесін жатқызды. Ізгілік жанның үші, сабырлық, әділдік,
мейірбандық, жомарттық, адамдарға жақсылық жасау дайындығы, шыншылдық,
сыпайылықты, әсемдікті және үлгі болуды жинақтады.
Сондықтан да олардың педагогикалық мұрасының бүгінгі таңда ғылыми
мәні орасан зор. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы қазіргі жас ұрпақтың
тәлім тәрбиесі мен білімдарлығына, зор саналылығына тікелей байланысты
екендігі баршаға аян. Өзінен бұрын өткен ұлы бабалардың танымы мен
тағылымын ту етіп ұстар келер ұрпақ мәселесі қай заманда болсын уақыт
талабынан түскен емес. Олай болса, қазіргі кезде қоғамдық гуманитарлық
ғылымдар саласында зерттеу жүргізуші ғалымдар, халықтың сан ғасырлық
рухани мұраларын әсіресе, оның тәлім-тәрбие, педагогика, психологияға
байланысты асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен талдап, зерделей
көрсете білуі тиіс.
Педагогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани адамгершілік
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе қазіргі
таңда мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердің міндеттерінің бірі –
кез келген жасөспірімге білімді меңгеру ғана емес, оның рухани
–адамгершілік қасиетін танып, ішкі жан дүниесіне әсер ету арқылы жас
ұрпақтың өзін өзі дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық, әдептілік, сияқты
қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы
бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің саласы мол, мазмұны бай, атадан
балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден , ізгі қасиеттерден жалғасып
отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар арқылы тәрбие беру – рухани
азғындықтан шығудың ең басты жолы. Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде
жүргізілетін тәрбиенің өзіндік басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты
белгіленуі керек. Ауыл оқушыларының рухани адамгершілік тәрбиесінің
нәтижелі болуы үшін, оның нақты педагогикалық шарттары болу қажеттілігі
туындайды. Жалпы шарттарға әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық,
географиялық жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі
бірі мектептің ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық жағдайы
қоғамдық сұраныстарға қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәрбиелеудің
құрылымы мен бөліктерін айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер етеді.
Тәрбие үрдісінде оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтамас бұрын шарттар ұғымының
мәнін ашуды жөн деп санадым.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Шарт - өзара міндеттер алу
жөніндегі келісім, міндет, борыш, керектілік, қажеттілік- деп көрсетілген.
Ш.К.Беркімбаеваның пікірінше , тәрбиені ұйымдастырудың шарттарына: мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар
тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, материалдық-техникалық,
ғылыми, әдістемелік, қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік, құқықтық
және ақпараттық) қалыс қалдырмаған. Ал зерттеуші Ә.Садуақасов шарттарды
белгілі объектілерге (оқыту, тәрбиелеу, тұтас мектеп үрдісін ұйымдастыру,
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие, отбасылық тәрбиеге) бағыттап, өзіне
тән шарттарын белгілеп, этнопедагогиканың дәстүрлі қағидаларын пайдаланған
шарттар белгілі бір объектінің туындауы, өмір сүруі немесе өзгеруі үшін
қажет объектілер жиынтығы. Мәселен, экономикалық, әлеуметтік-саяси рухани
жағдайлар оқушы бойында рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
кеңістіктік, уақыттық, оқу материалдық, моральдік психологиялық,
эстетикалық, мектеп гигиенасына және қоршаған ортаға сай туындайтын
шарттарын негіздейтін объектілердің арасында тура және жанама байланыс
бар, қажетті болып табылатын объектілердің аз да болса жиынтығы айқындалады
да, педагогикалық шарттар деп аталады.
Ауыл мектеп оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақты
белгілі бір шарттарға тоқталу қажет.
Айталық әлеуметтік, экономикалық шарттар. Мұнда әлеуметтік жағдайдың
рөлі басым. Ауыл ерекшеліктерін ескеретін болсақ мектептердің жағдайы
баршаға мәлім. Рухани адамгершілікті ескеретін болсақ сөзбен айтып қою
жеткіліксіз, жасөспірімдер өздері көріп, көз жеткізгендері нәтижелі болмақ.
Айтайын деп отырғанымыз руханилықты жазба мұралар, мұражайлар, көрмелер т.б
арқылы жетілдіріп дамытуға болады. Ауылда мұндай жағдайда бала немен
шұғылдануы керек, қалай дами алады. Яғни осы мәселеге байланысты ауылда
кітапханалардың, мұражайлардың, мәдени орындарының орын алуының
қажеттілігін атап өткіміз келеді. Өйткені бала тәрбиесімен айналысатын
адамдардың өздері де білімдендірілуі тиіс деген ой туындайды. Яғни рухани
байлық мәңгілік ұдайы байлық екеніне көз жеткізуіміз керек. Экономикалық
жағдайға келетін болсақ мектептің базасын нығайту үшін қаржының қажеттігі
бәрімізге мәлім. Мектеп мұғалімдері ғылыми жобаға ұсынуы тиіс.
Біріншіден мұғалім рухани адамгершілік тәрбесіндегі алдына қоятын
мақсатты анықтап алған жөн. Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі
тәжірибесіне сүйенетін болсақ, мақсат бүкіл адамзатқа тән- баланы рухани
адамгершілікті болуға тәрбиелеу. Қазіргі таңда рухани адамгершілік
қасиеттердің маңыздылығы төмендеп, озбырлық, арсыздық, ұсқұнсыздық,
көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік, т.б. белең алып, осындай қасиеті
бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар адамдарға қарағанда едәуір
секілді болып көрінеді. Бірақ осыған қарамастан әлемді ұстап тұрған
жақсылық пен жақсы адамдар. Адамның дамгершілік түйсігі оның эмоциялық
танымы мен мінезіне, қоғамдық таным түрлерімен байланысты болады.. Ол
әсіресе құқықпен тығыз байланысты. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру
мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар қалыптасты.
Рухани адамгершілік тәрбиесі біртұтас педагогикалық үрдіс ретінде
оқушылардың бар өміріндегі: танымдық, жастық қарым қатынасқа қарай,
нормаларға сай жүзеге асырылуы керек. Адамның танымындағы мақсатты
тұлғаның , оның ар-ожданы, сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы
мінезінің қалыптасуы-біртұтас үрдістің нәтижесі болып табылады.
Адамгершілік нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Адамгершілік оған ең алдымен тірі сезім,
терең қанағаттандырудың шындық жағдайы немесе керісінше болуы мүмкін.
Адамдық сезім адамдық адамгершіліктің қалыптасуына әсер ететін жүйелік
бастау болып табылады. Осыған орай рухани адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие болады. Адамгершілікті түсінік адамгершілік
шарттарына бағынышты болады және де баланың өз адамгершілік қатынасындағы
белсенді үрдіс.
Педагог балалардың субъективті адамгершілік климатын көрсететін
адамдық әлемін білуі керек. Осының барлығы адамгершілік тәрбиені терең
түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама қайшылықты игеру адамдық
қасиетті тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Педагогикалық үрдістегі рухани
адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама қайшылықтарды , сұрақтарды,
мәселелерді шешуде маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Ол
тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым қатынастарында
қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие – бұл дұрыс дағдылар мен өзін өзі
ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Адамгершілік тәрбие жөнінде сөз қылғанда
баланың ерік жігері, өзін өзі бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол
оның белсенді өмірінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуына әсер етеді.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі
–кешенділік. Яғни, педагогикалық үрдістегі оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Руханги адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу тәрбие жұмыстарының
өмірмен тығыз байланыста жүргізілуі. Педагогика балаларды тек өмірге ғана
дайындамайды, сонымен қатар жаңа нәрселерді дұрыс қабылдап, ескірген
нәрселермен күресуге де дайындауы керек.
Біртұтастық және интелектуалды-эмоциялы шарттар баланың рухани және
физикалық мүмкіндіктерін дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
Балалардың ұжымдық ортада өзін өзі ұстайына қатысты педагогикалық
үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада
өзін өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарымқатынас дағдыларын
:ұстамдылық, бақылау, талаптылық тағы сол сияқтылар осы шарттың ішінде
қарастырылады.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында , рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық
шарттардың бірі- танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып табылады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшелігі мен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейін,
қабылдау дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез құлқы, оның дамытушылық
қасиеттеріне назар аударылуы керек.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа ,
қайырымдылық, мейірімділік, ізгіліктікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың да ата ананың да болашағы зор болмақ.
Мұғалім мен ата ананың беделін ұтымды пайдалануды да шарт ретінде
қрастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интеллектуалды-эмоциялы және танымдық
шығармашылық шарттар оқушының сыртқы физикалық мүмкіндіктерін дамыту
бағытында жүзеге асырылады. Оқушылардың ұжымдық ортада өзін өзі ұстау
тактикасы педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиенің алатын орны
ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада қалай ұстау керектігін үйретеді.
Адамгершілік қарым қатынас дағдыларын, ұстаздық бақылау, талаптылық,
дамушылық шарттардың ішінде қарастырамыз. Сонымен қатар, балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту да жатады. Сол арқылы оқушы өзін өзі еңбекке
қызықтырады өзінің жан дүниесінің қажеттілігін қанағаттандырады, яғни оның
дамытушылық қабілетіне көңіл аударылу керек.
Ғалымдар: Ш.А.Алтынбай, З.Н.Бекбаева, Н.Т.Есеналина, Ә.Садуақасов,
С.М.Бахишева, Т.Б.Машенбаев, А.С.Мустояпова, Ә.Ә.Сағымбаев т.б. еңбектері
мен ата аналар мен ұстаздар арасында жүргізілетін нақты практикалық
материалдарды зерделей келе, ауыл мектеп оқушыларын рухани адамгершілікке
тәрбиелеуде тиімді болатын педагогикалық шарттарды анықталады. Олардың
мазмұны оқушыны жақсы ой, жағымды мінез, пайдалы әрекеттерге жетелеп,
ұмтылыс жасайтын жағдай деп ұйғардық. Рухани адамгершілік тәрбиесінің
педагогикалық шарттары дегеніміз – ауыл мектебінің ерекшелігін ескере
отырып, жеткіншектерде рухани байлық қалыптастыру үшін бағытталған
мұғалімнің, ата аналар мен әлеуметтік ортаның тарапынан жасалған жағымды
жағдайлар, ол, оқушылардың рухани байлығы мен әлеуметтік ахуалын қамтиды.
Бұл мектепте, отбасында оқушының ақыл ойы, жүріс тұрысы мен мінез құлқына
әсер ететін, оның бойындағы қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туғызатын
шынайы жағдайлар деуге болады. Яғни туындаған жағдай жағымды болса, оның
әсері де пайдалы тиімді, жағымсыз болса, ол қауіп қатер тудыруы мүмкін.
Осыған орай, рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру барысында,
мұғалімдердің, ата аналардың ықпалын арттыруда төмендегідей педагогикалық
шарттарды қарастыруға болады:
Мотивациялық-мақсаттылық шарттар- мұғалім әрекеттерінің алғашқы
рухани- адмгершілік тәрбиеге әсер ететін жағдайларды, жағдаяттарды және
өзара қатынас жолдарын алдын ала білуі мен оқушылар бойына қалыптастыру
сапаны, таңдауы және нәтижесін көрсетуінде. Сонымен қатар ауыл мектеп
оқушыларының бойында азаматтық, борыштылық, толеранттылық, құқықтық,
өзіндік сана қалыптастыру әлеуметтік бейімділікке жағдай туғызуы. Рухани
адамгершілік тәрбие мақсатына жету үшін: рухани- адамгершілік тәрбиенің
жеткіншек тұлғасына бағытталуы, ауыл мектеп өмірінің ерекшелігіне
сәйкестендірілуі және мақсаттың айқындылығы мен нақтылығын, дәлдігін
ұстануқажеттігін сезінуі. Кез келген оқушы тәрбиені оған қатысты сәйкес
мотивациясы болса ған қабылдайды яғни, рухани адамгершілік тәрбиенің негізі-
оған қажет мотивацияны қалыптастыру. Мотивация болу үшін әрекетті
ынталандыратын мотивтер жиынтығы қажет, мотивсіз әрекет болмайды. Себебі,
мотивация оқушы бойында әрекет түрін (қабілеттерін өз бетімен дамыту,
өзінің жағымды қасиеттерін мінез-құлқының жағымды қылықтарын өзі
тәрбиелеу бойынша әрекеттері, өзінің кәсіби бағдарын анықтау, т.б.) тиімді
орындайтынын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл орындалу үшін олардың
қызығушылығын арттыру, ол оқушыларда бар қажеттіліктерге сүйене отырып,
оқушыларды қанағаттандыратын, қуаныш туғызатындай етіп іс шаралар
ұйымдастырылып, жағымды жағдайлар (сендіру, түсіндіру, үлгі өнеге,
ақпараттандыру) туғызу.
Рухани адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік шарты- бұл
мұғалімнің рухани адамгершілік тәрбиесіне арналған жоспарын құруда, оқушы
дамуы мен тәрбие үрдісінің мәні, қозғаушы күші заңдылықтары туралы, ғылыми
білімге, тәрбие туралы қазіргі педагогикалық тұжырымдарға, отандық және шет
елдік ғалымдардың технологиялық жасалымдарына сүйенуі. Соңғы шыққан
педагогикалық технологияларды меңгеріп, пайдлану жолдарын білуі. Өзінің
тәжірибелік жұмыстарының әдістемесін, әдістемелік құралдармен таныстығы мен
хабардар болуы.
Рухани адамгершілік тәрбиесінің интеллектуалды-әмоциялық шарты-
мұғалім жеткіншек оқушылардың өзара қатынасын біліп, бірлесіп орындалатын
іс-әрекет нормаларына сай, олардың мінез-құлықтарындағы кемшіліктерді жоюға
бағыттау. Мұнда жеткіншектер өздерінің құрбы құрдастарымен қарым
қатынасында бірін бірі қорғау, бірінің бірі көңіл күйін түсіне білу, әрбір
іс әрекетіне шыдамдылық көрсету, өзара ынтымақтастық пен келісімге келу
ерекшеліктерімен сипатталады. Сонымен қатар, эмоциялық сезімдер, уайым,
шындық, адамгершілік қатынастар мен олардың бір-бірімен байланысы болып
табылатын, адамгершілік сезімдердің тұтастығымен және рухани адамгершілік
нормалары, жеткіншектің сезімдік қабылдауының субъектілік ынтасына
байланысты қалыптасады. Интеллектуалдық құрамына әрекет тәсілдерін
меңгеру, толықтыру, өзгерту, қатесін өз бетімен түзеу, дәлелдеу, деректік
ақпараттардан ережелер шығару, бірігіп жұмыс істеуге дағдылану жатады.
Жеткіншектердің ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық
үрдістегі рухани адамгершілік тәрбиесі, олардың табиғи ортада өзін-өзі
қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым қатынас дағдылары:
ұстамдылық, бақылау, талаптылық, осы шарттың ішінде қарастырылады.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тұлғалық шарты – тәрбиенің жеткіншек
тұлғасына (қолдау, қорғау, сенім көрсету, құрметтеу) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық
негіздері
1.2.Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық шарттары.
1.3.Білім мазмұнының рухани адамгершілік құндылықтармен ықпалдастығы.
ІІ тарау. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырушы тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
2.1.Тәрбие процесінде жоғары сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жолдары.
2.2. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастырушы
тәжірибелік эксперимент жұмыстар.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие беру жүйесінде де мол өзгерістер
туындап отыр. 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
ұсынылып, Мәдени мұра бағдарламасы талқыланып жатқан тұста, мектептің
тұтас педагогикалық процесіндегі тәрбиеге жаңа көзқараспен қарау
қажеттілігі туындады.
Сондықтан да XXI ғасырдың басында жаһандану мен ұлттық
тенденциялардың бірлігі мен күресі, үйлесімі мен текетіресі елдің, ұлттың,
жеке адамның адамгершілік қасиет сапаларын, ар намысын жаңа қырынан
саралауды талап етіп отыр.
Өйткені жаңа ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы
шиеленісе түсті. Бұл бір жағынан, барша саланың ғаламдануы, ал екінші
жағынан рухани азғындаудың бас көтеріп, үдеу үрдісімен түсіндіріледі.
Бүгінгі таңда республикамызда күннен күнге нашақорлық, маскүнемдік,
жұмыссыздық пен тастанды балалар санының көбеюі, Қазақстан сәбилерінің жер
жүзіне таралып қолды болуына, жалпы тәрбие процесінің күрделенгендігін
байқатты.
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын адамгершілік, ұқыптылық, ар мен намыс, парыз бен
жауапкершілік, игілікті іс сияқты жалпы адамзаттық құндылықтар болып
саналатын, адамгершілік құндылықтарды бүгінгі ұрпақтың бойына қалыптастыру
тәрбие процесінің өзекті мәселелері болып отыр.
Осы ретте, жеткіншек жас ұрпақтың бойында адамгершілікке бағытталған
жүйе қалыптастыруды, тәрбие жұмысын ұтымды жоспарлай білуді және жаңа
технологиялық негіздерді оңтайлы ұйымдастыруды жүзеге асыру, тәрбие
процесін жаңа ғылыми педагогикалық тұрғыда зерттелуін де талап етеді.
Демек, қоғамдық, әлеуметтік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын,
яғни жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарының жоғары болуын қамтамасыз
етіп, азамат тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ойластырудың қажеттігі туындады.
Мектеп оқушыларында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі
барлық кезеңдерде де өзектілігін жоймай, педагогика ғылымының зерттеу
нысаны болудан тайған емес. Оның өнегелі үлгілерін өскелең ұрпақ тәрбиесіне
пайдалану қажеттілігі мен теориялық-педагогикалық негіздері Аристотель,
Сократ, Платоннан басталып, бұны алыс және жақын шетел педагогтары Я.А.
Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко,
Б.С.Гершунский, В.М.Гинецинский, И.П.Подласый, М.Ф.Харламов, Н.Е.Щуркова,
т.б. жалғастырып; психологтар В.Франкл, Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, Ж.Ы.Намазбаева, Қ.Б.Жарықбаев, т.б. ғылыми-теориялық
тұрғыдан тереңдетті.
Қазақ даласының ойшылдары әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, ғұлама
ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, ХХ ғасырдың бірінші
жартысындағы педагог ағартушылар тобы М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров ұлттық адамгершілік құндылықтардың
негізін салған; философтар мен мәдениет танушылар Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков,
Ғ.Есім,Т.Ғабитов, т.б. ары қарай жалғастырды. Адамгершілік тәрбиесінің
тарихи даму жолдарын зерттеген педагогтар Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев,
Қ.Б.Бержанова, Г.А.Уманов, А.П. Сейтешев, халықтық педагогиканың негізін
зерттеген
Сонымен зерттеу барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай
тәрбие процесіндегі жеткіншектер бойындағы адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда шешу қажеттілігімен, мектеп
тәжірибесінің өз дәрежесінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар бар
екендігі айқын көрінеді.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: жеткіншек оқушыларды сыныптан тыс тәрбие іс шаралары
негізінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі.
Зерттеудің мақсаты: Ауыл мектебінің жеткіншек оқушыларын рухани
адамггершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыдан
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер:
-рухани адамгершілік тәрбиесінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыдан
негізделсе;
-жеткіншек оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеудің моделі құрылып,
критерийлері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалып, шарттары анықталса;
-бағдарламалар мен әдістемелікнұсқауларды тәжірибелік эксперименттен
өткізіп, мектеп практикасына кешенді негізделсе;
-Рухани құндылыққа толы халықтық педагогика материалын сбақтан тыс
жұмыстарда пайдалану ұдайы қарастырылса, онда ауыл мектептеріндегі
жеткіншек оқушылардың рухани адамгершілік тәрбиесі туралы теориялық
білімдері кеңейіп, бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке тұлға
қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып, нәтижесі
адами қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеу әдiстерi:
1) Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
2) Педагогикалық бақылау.
3) Педагогикалық эксперимент.
4) Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
5) Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының конституциясы, білім туралы
заңдары, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қараулары мен
бағдарламалары, кешенді тәрбие бағдарламасы, этномәдени білім беру
концепциясы және басқа құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік
құралдар, автордың жеке басына тән іс әрекет тәжірибесі мен философ,
психолог, педагог, тарихшы, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім, даму
негіздері жөніндегі ғылыми шығармалары, озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
І тарау. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
1.1. Ауыл мектебі оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің теориялық
негіздері.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың жедел дамуы нәтиже берумен қатар
әртүрлі қателерді тудырып отырғаны да белгілі. Жастарымыз адамгершілік
қасиеттерден гөрі материалдық пайданы алғашқы орынға қоюда. Сондықтан
бүгінгі заман талабына сай мектептер алдына жаңаша міндеттер қойылуда. Сол
міндеттердің бірі ауыл мектебі жеткіншектерін рухани адамгершілікке
тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі. Біздің бүгінгі таңдағы жастарды
тәрбиелеудегі мақсат міндетіміз - өз жерін, елін сүйетін , адамгершілік
қуаты мол , парасатты, ата-бабаның әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін бойына
сіңірген, әлемдік өзгерістерге бейім, өз ойын еркін жеткізе алатын
дарынды, білімді де, салауатты және рухани адамгершілікті тұлғаны
қалыптастыру.
Ауыл мектебі рухани байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас
ұрпағымыз өз тілін, ділін құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен
осында сусындап, келешекте ұлтымыздың тәлім тәрбиесін дамытып
жалғастыратын, ұлт тілегін орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына
сенімдіміз. Ауыл мектебі туралы ғалымдар М.П.Гурьянова , Л.Ф.Стирлин мен
Е.С.Зайцева, Ғ.Жалғасбай, Ә.Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі-оқушыға
білім беретін орын ғана емес, ауылдың мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани
өсуіне ықпал ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы
білім беру, ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы,
әлеуметтік ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек
дайындығының ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын
қанағаттандыруға тырысады -деп ауыл мектебінің оқу тәрбие үрдісінің
қалалық ортадан ерекше менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен
өндірісі, қызметтің шартталған ортасында өтетінін түсіндіреді. Ауыл
мектебі дегеніміз – жас ұрпақтың ой өрісін жан жақты дамытып, оларға
қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып , рухани адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы. Мұнда жеткіншектердің рухани адамгершілік тұрғыдан дамуы – жан
дүниесінің байып, рухани өсуі, қабілеті мен дарынының анықталып, кең
өрістеуі, парапсаттылық ойы мен адамгершілік көзқарастарының қалыптасуына
жағдай жасалады.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жібертсек әл-Фараби, Ибн
Сина, Фердауси, Ж.Баласағұн, шетел педагогтары Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоции, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.Г.Чернышевский,
Н.А.Добролюбов, Л.Н. толстой, Отандық педагог ағартушылары Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов. Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев сынды ойшыл ғалымдардың еңбектерінде рухани адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыру мен дамытудың мәні мен маңызы сипатталған.
Тарихи дамуға көз жібертсек адам тәрбиесінде рухани адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алған.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының барысында халық ауыз әдебиетінің
шығармашылығын тірек етіп, жан жақты дамыған рухани адамгершілікті тұлға
тәрбиелеуге ерте кезден ақ зор мән берген. Мәселен қазақ халқының мақал
мәтелдері, нақыл сөздері, ырым тыйымдары жай ғана айтылған ұйқас сөздер
ғана емес, олардың бәрінің тәрбиелік, рухани адамгершілік мәні болған. Яғни
рухани адамгершілік қасиеттердің маңызы өте жоғары бағаланған.
М.Шаханов, мүмкіндігі мен еркіндігін рухани байланысулармен бірге тұзақтап
пайдалы істерге жұмылдыруға жұмсаған адам-өзіне, ұрпағына, ұлтына,
адамзатқа, өркениетке пайдалы. Ал, еркіндігін тыймаған, мүмкіндігін
мағынасыз бағытта сарқып біткен, рухани ізденіп дамуға еріншек те енжар,
өзінің тоғышар өмірі, топас тұрпатына өзі разы, шектеулі шерменделер - өзі
үшін де, өзгелер үшін де, қоғам үшін де қауіпті деп рухани адамгершілік
құндылықсыз өмір мәнісі болмайтынын түсіндіреді. Ал жеткіншектерді рухани
адмгершілікке тәрбиелеудің қажеттігін ғалым Ж.Р.Бәшірованың пайымдауынша
құндылық дүниесі – жеке тұлғаның дүние танымына негізделген іс-әрекеті мен
тұрмыс тіршілігін сипаттайтын, өмірлік ұстанымының беріктілігін анықтайтын
адамзатқа, қоғамға, идеологияға, саясатқа, имандылыққа, білімге, ғылымға,
өнерге қатысты өзі терең түсініп қабылдаған , ішкі және сыртқы әсерлерге
байланысты адам бойында қалыптасқан, биік мақсат көздеген ізгі қасиеттердің
өмір сүру барысындағы көрінісі деп жеткіншектердің құндылық дүниесінің
дамып қалыптасуына құндылықтардың оның бағасының зор екендігін айтады.
Мектептегі рухани тәрбиенің мәні, негізінен шындықты өтіріктен, жақсылықты
жамандықтан ажыратып, ар ұжданды қалыптастыруда. Руханилық жайлы
философтар, тарихшылар да жоғары құнды идеялар айтқан. Аталған ойшылдардың
рух, руханилық, рухани адамгершілікке байланысты ой пікірлеріне сүйене
отырып, ауыл мектебі жеткіншектерін рухани адамгершіліке тәрбиелеу ұғымына
анықтама беруге болады. Рух-сүйіспеншілікте қайырымдылықта, әділеттілікте,
шығармашылықта, еркіндікте, борышта және жауапкершілікте, қарым қатынаста
көрініс табады. Руханилық адам санасы мен сезімінің, сенімі мен сапасының,
білім мен өмір сүру тәсілінің көрсеткіші. Ауыл мектеп жеткіншектерін рухани
адамгершілікке тәрбиелеу дегеніміз- олардың өмірдегі өз орнын, атқаратын
міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің
күрделі құрылымын түсінуі және өзін өзі үздіксіз, жетілдіруі мен рухани
дамуын қасиеттерін қалыптастыру.
Рухани адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды ауыл мектеп
жеткіншектерінің бойына дарыту үшін біріншіден, олардың ой-санасын көтеру,
екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту,
үшіншіден, оқушының бойына жағымды мінез құлықтың дағдылары мен іс
әрекетті меңгерту мұғалімдер мен ата-аналардың үздіксіз атқаратын ісі.
Рухани адамгершілік тәрбие адамгершілік сапаның сыртқы көрінісі емес,
тәрбиеде оқушының жан рух дүниесінің өрлеуі, ішкі дүниесінің дамуы, яғни
жеткіншек өміріне белгілі бір бағыт беретін бастауы. Бұл бағыт кеңес
дәуірінде тәрбие өзегінен ығыстырылып келген еді. Бүкіл оқу тәрбие үрдісі
тар ауқымда білім, білік, дағды негізінде жан, рух, нұр, руханилық деген
ұғымдардан оқушыларды ада еткен болатын. Қазіргі тәрбие процесінің
ерекшелігі, оқушы пікірі мен жан дүниесінің қажеттілігін ескеру және оны
жұмыс барысында пайдалануда.
ТМД елдері мен өз еліміздің ұрпақ тәрбиесіне бұрыннан өзгерістер
әкелген педагог ғалымдардың рухани қасиеттер жайлы еңбектері де өмірге
келіп, тәжірибеге енуде: Ш.Амонашвили, И.А. Ильин, Н.Е.Щуркова т.б.
Мәселен, И.А.Ильин оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім беру
қажетсіз дүние. Мұғалімнің зерттеу объектісі – оқушының жеке жан дүниесін,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыра отырып, рухани адамгершілікке оқыта
отырып тәрбиелегенде ғана, олардың өздігінен жетілуіне мүмкіндік жасалады-
деп түйіндейді. Демек терең, тиянақты білім алу үшін оқушылардың рухани
дүниесі үнемі дамып отыру керек екендігін түсінеміз.
Отандық ғалымдардың зерттеулерінде негізінен рухани – адамгершілік
құндылықтарға назар аударылған, зерттеуші Б.Игенбаева кандидаттық
диссертациясында бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағында рухани
адамгершілігін дамытудың әдістерін ұсынған, А.Қаплиева болса, рухани
адамгершілік құндылықтар арқылы оқушыларды салауатты өмір салтына даярлауды
қарастырған.
Жеткіншектерді рухани адамгершілікке тәрбиелеу барысында ұстаздар
тарапынан жүргізілген педагогикалық ықпалдардың нәтижесі әрқандай болады.
Өйткені жеткіншек ықпалдарды үнемі қабылдай бермейді, себебі оның ішкі
қажеттілігін қанағаттандырса ғана нәтижелі болмақ. Сыртқы көріністер
адамның ішкі жан дүниесінің тікелей орындауынан болады. Тұлғаның ішкі
жағдайы, сыртқы әсерлерге көбірек тәуелді деген түсінік қалыптасады. Олай
болса жеке тәрбиелеу, рухани адамгершілікке тәрбиелеудің жолы, жеткіншек
ішкі дүниесіне қалай әсер еткеніне байланысты ьолмақ. Ауыл мектебі
жеткіншектерінің мінез құлықтарындағы жағымсыз қылықтарды жою, рухани
адамгершілікк тәрбиелеу үшін, олардың ұнамды психикалық күйін, яғни
қуанышын пайдалана отырып, мектептегі қызықты да, тартымды қоғамдық
жұмыстарға белсенді қатыстырып, олардың пікірлерімен де бөлісіп отыруы
тиіс. Осы сәтте жеткіншектердің мініз құлқындағы кейбір теріс қылығын
өзіне сендіріп, бұл қасиеттің дұрыс еместігіне көзін жеткізіп, одан бойын
аулақ ұстауға ақыл кеңес берілуі керек. Бұл тұрғыда, ауыл мектебінің
мұғалімі де сыныптағы тәрбие жұмысын осы бағытта ұстап, оқушының өз
уақытының көп бөлігін ұжымда өткізетіндігін есепке ала отырып, іс-
шараларды іске асыруы тиіс. Сондықтан ауыл мектебінің сынып жетекшісі өз
жұмысының жоспарын оқушылар жан дүниесінде терең мағыналы із қалдыратындай
, білімдерін қоғамдық өмірде қолдана отыратындай , оқу тәрбие процесінде
белсенділік пен шеберліктерін толық көрсететіндей, әрбір іс әрекеттен
олардың рухани-адамгершілік қасиеттері көрініп отыратындай құрастырғаны
абзал. Әсіресе рухани жұтаң оқушыларға әр түрлі жағдаяттар туғызу арқылы
сыныпта оның беделін көтеруге мүмкіндік беру, ұжымдық шығармашылық істерге
тарта отырып, оның қабілетін жақсы жағынан көрсете білуіне жәрдемдесу,
олардың мектеп ұжымына қайта оралуына әсер ететін бақытты сәттер болып
табылуына өзіндік үлес қосқаны құптарлық.
Адамгершілік оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың бойына
сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз зерттеулерінде
айтып, ол туралы құнды-құнды ой пікірлерін қалдырды.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов еңбектеріндегі оқу, білім,
адамгершілік, тәлімдік ой пікірлер және жазықсыз жапа шеккен зиялылар
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов халықтық
тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері мектеп жасындағы
балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың аса құнды
еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Үзлаг Әл-Фараби (870-950) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен
ықпал еткен ұлы ғалым. Ақылдың мәні туралы, Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы, Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері, Бақытқа жету
жайында т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабаттылық, мейірім,
жомарттық – адамгершілік көрсеткіші екендігі әр саладан баяндалған. Тәрбие
мәселесінде адамгершілікті бірінші орынға қойды.
Адамды бақытқа жеткізетін даналық жол – қайырымдылық, имандылық,
адамгершілік екендігін әр жақты дәлелдеді. Ал оған жетудің кілті тәләм
тәрбие, адмның өзін өзі тежей білуі екендігін айтып: ... .адамгершілікке
негізделген татулық, жарасымдылық, келісе білушілік бақытқа жеткізеді.
Бұл игі қасиеттерді бойға дарыту – бала дүниеге келген кезден бастап
жүйелі түрде жүргізілуін ұлы ұстаз қайырымды қала басшысына тән мінез
құлықтар арқылы меңзей отырып, адамгершілік әдептің ізгі сипаттарын
белгілеп берген болатын. Тәрбие арқылы жүзеге асуға тиісті асқақ арманға
толы бабамыздың педагогикалық толғанысы осыдан он бір ғасыр бұрын
айтылғанымен де, күні бүгінге дейін өзінің қадір қасиетін жоймаған, қайта
уақыт озған сайын жаңарып жасара беретін пайымдаулар. Егемендікке қолы жаңа
ғана жеткен еліміздің болашақ иегерлерінің бойына ұлы ұстаз нұсқаған
адамгершілік әдістерінің мейірім шапағаттарын балбөбектердің сәбилік
шағынан бастап дарытуға ниеттенсек, басшылыққа алсақ ісіміз табысты болары
хақ. Әрине дана ойшыл бабаларымыз ұсынған тәлім-тәрбиелік пайымдауларын
бала ойыны арқылы жүргізілсін деп айтпағанымен де сәбилік шақтағы тәлім,
үйрету, тиісті әдет дағдыларын меңгертіп машықтандырудың тиімді жолы – ойын
екені баршаға аян. Қазақ халқының көне тарихындағы аты әлемге мәшхүр
болған ойшылдарының тәрбие жөніндегі даналық ойларын шола қарағанда ХІ
ғасырдың ұлы мұрасы, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік (Құдатғу білік)
еңбегінің орны ерекше. Өзі өмір сүрген уақыт деңгейінен Жүсіп Баласағұн
Құтты білікте (1069 жылы жазылған ) адамгершілік қасиеттерін сипаттап,
өнегелі тәлімдерді келер ұрпаққа бағыштаған. Бұл дастан 72 тараудан
тұратын 6600 тармақ болса, онда - Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат деп
аталатын бейнелік есімдер арқылы аталып отырған төрт қасиет суреттелген.
Дастандағы кейіпкерлер кеңесінде өмір сүрудің ережелері, мінез-құлық,
ақыл-ой, адамгершілік әдептерінің озық үлгілері, дидиактикалық таным
түсініктер суреттелген. Ізгілікке жетелейтін ғибраттар айтылған:
Тәрбиеші ал ізгілікті көшелі,
Ұл-қыз жақсы, таза болып өседі...
Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.
Бастауы көне ғасырда жатқан адагершілік танымда тәрбиенің ізгілік
жолы отбасынан басталатындығын Жүсіп Баласағұн дөп басып, дәл суреттеген:
Ақ сүтпенен бірге енеді жақсылық,
Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып...
Іште біткен қылық парыз мойнына
Бірге кетер қара жердің қойнына
Ғасырлар қойнауында жатқан жазбаша жеткен мұраларымыз жөнінде сөз
еткенде ХІІ ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Иассауиді (1094-1167) айта
аламыз. Оның үстіне бүкіл әлем халқы 1500 жылдық мерей тойын тойлады.
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет кесенесі – дүние жүзіндегі таңдаулы
мәдени ескерткіштердің бірі. Қожа Ахметтің Диуани Хикмет (Даналық
кітабы) әдебиеттің алтын қорына қосылатын туынды болуымен бірге, тәлім
тәрбиелік пайымдауларының да мәні зор. Сопылық жолға берік бекіген бабамыз
ұстанған тәрбиелік қағидасы құдай жолына берілуге негізделген
әділеттілікті тұтыну. Ойшыл ұстаздың тәрбие жөнінде берер ақылы ешкімге
қиянат жасама, зәбір көрсетпе, дүниеқұмарлық пен баққұмарлыққа салынба,
жоқ жітік пен кем-кетіктерге шын ниетіңмен жәрдемдес. Тәрбие арқылы бойға
сіңірілген өмір сүрудің басты ережесі қанағат пен рақымшылдық , тағдырға
тағзым етіп, басқа түскенге көне білу, үлкеннің сөзін, білікті ғұламаны
және ұстаз ақылын екі етпей ұғыну қағидалары. Бұлардың бәрі жұртшылыққа
өнеге ретінде дәріптелді:
Ақ дәптерге даналық сөзді жаздым...
Несібіңе берілген қанағат қыл...
Әуелде ақыл –ойдан кенде болдым,
Біртіңдеп білім алып жөнге келдім.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой-пікірлердің қалыптасуына Ш.Уалиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,М.Жұмабаев
сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер қайраткерлерінің қосқан
үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасында адамгершілікті, үлкенді
сыйлауға, өнерге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны
басқа халықтардың озат ой пікірлерімен толықтырып дамытты. Ол елін
надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық
саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері – адамгершілік ынтымақтастық, татулық,
әділдік, еңбексүйгіштік, адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол
жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау барысында зұлымдық, сұрқиялық,
екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез қылықтарға қарсы қоя отырып
қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртқы сұлулығы мен ішкі жан дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің он
сегізінші қара сөзінде Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп
... таза кимек дұрыс іс өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артық
болмаса да, көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ – кербездіктердің ісі -
деп түсіндіреді. Қазақ халқының ұлттық тәлім мұраларын жариялау, зерттеу
тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев,
С.А.Ұзақбаева, Б.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев тындырымды істер
атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялануда. Соңғы жылдары
көрнекті ғалым педагог-психологтар Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев,
Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық педагогиканың
дамуы, педагогикалық заңдылықтары, жеке басты қалыптастырудағы отбасының
алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С.Қалиев ХV – ХІХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы
педагогикалық ой- пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ
мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман – дәуір, өткен мен келешек,
адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер
айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік,
ақылгөй тәрбиешінің рөлін атқарады, дей келіп жыраулар поэзиясының
тәлімдік мәніне терең тоқталып, жан жақты талдау жасаса, Қ.Б. Жарықбаев
пен С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім тәрбиесі
оқу құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған. Сонымен қатар этнопедагогика
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесімен шұғылданған Ұ.О. Асанова, Ә.С.
Әмірова, А.Қ.Қисымова, Ж.Б.Сәдірмекова, Р.К.Төлеубековалар.
Ұ.О.Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнері арқылы
адамгершілік – эстетеикалық тәрбие беру мәселесін қарастырса, Ә.С.Әмірова
бала тәрбиесіндегі қазақ балалар әдебиетінің алар орнын анықтай келе
ересектер тобындағы (5-6 жас) балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қажетті
әдеби шығармалардан ұлттық ойындарды іріктеп, жүйелей отырып, оны
балабақшадағы тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдістерін көрсеткен.
А.Қ.Қисымова қазақ этнопедагогикасының оқушылардың адамгершілік –жыныстық
тәрбиесіндегі маңызының ерекше екендігін анықтаған.
Р.К. Төлеубекова бастауыш сынып оқушыларын қазақ халқының дәстүрлері
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін қарастырса, Ж.Б.Сәдірмекова
жеткіншектерді этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын
теориялық тұрғыдан негіздеп, оның бала тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін
айқындаған. Тағылым дегеніміз - өткеннен үйрену үшін одан оң нұсқаларды
таңдап алып, оны күнделікті өмірге пайдалану. Демек қазіргі және өткен
замандағы қазақ ойшылдарының еңбектерін, идеяларын сабақтастыра отырып,
мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесінде кеңінен қолдану керек.
Бабаларымыздың ұлттық тағылымдары біздерге мұра ретінде қалдырғандықтан
ұрпақтан ұрпаққа жеткізу біздің борышымыз. Себебі, өскелең ұрпақ – туған
жер мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де, өз ұлтының жарқын болашағы,
ірі өкілі. Сондықтан ұлттық адами тәрбиені беруде отбасы мен мектептің
алатын орындары ерекше. Өйткені отбасы мен мектепте жеке тұлғаға халықтық
тағылымдар негізінде адамгершілік тәрбиесі беріледі.
Адамгершілік тәрбиесі отбасынан басталатыны белгілі. Сондықтан да
халқымыз ұяда не көрсен, ұшқанда соны ілесің деп текке айтпаған. Осы
туралы Ж.Наурызбаев Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салт дәстүрлерін
қадірлеуге, ел тарихы, туған жер, ата баба шежіресіне қанығуға да, бесік
жырынан бастап халық көкейінен сусындатуға да алғашқы қадамды отбасынан
бастайды деп ой түйген. Сондықтан халқымыз Тәрбие басы бесіктен деп
текке айтпаған.
Тәрбие мақсатының айналасындағы айтыс көне заманнан басталды. Көне
данышпан ойшылдар тәрбиенің негізгі мақсаты – рақымшылдық, адамгершіліктің
не екенін түсіндіруге келгенде, олардың ойлары әр түрлі болып келді. Платон
ақыл, сезім және жігер сияқты қасиеттерді алдымен дамыту қажет деп
есептесе, Аристотель ерік пен шыдамдылыққа, әділдік пен ұстамдылыққа,
ақылдық пен рухани жан тазалығына көңіл бөлген.
Ағылшын философы және педагогы Дж.Локк тәрбиенің ең басты мақсаты – ер
жігіттікті қалыптастыру – өз ісін ақылды да жан жақты жүргізе алатын
адамды тәрбиелеу деп санаған. Сонымен қатар бұндай адам белсенді, іскер
болып, ұшқыр ойлы, білімді болып келуі қажет деп есептеген.
Француз материалисі К.Гельвеций тәрбие негізіне біртұтас мақсат
қажеттігін айтқан. Тәрбиешінің мақсаты – азаматтардың жүрегін
адамгершілікке, ақылдарын шындыққа, ақыр соңында сезімталды дұрыс пікірлі
азаматтар тәрбиелеп, өз пікірлерін қоғамның мүддесімен үндестіре алатын
патриоттр шығару.
А.С.Макаренко адамгершілік мәселесін мектеппен байланыстырып, мектеп
қай заман өзгерісі болмасын, өз ұрпағын оң шешімдер қабылдап, өз қылығын
саралай білетін және басқалардың да дұрыс міңез құлық танытудың талап
ететін, белсенді қоғам мүшелерін тәрбиелеп шығаруы тиіс- деп тұжырым
жасағанда адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастыруда белсенділік
көрсететінін атап өтеді.
Сухомлинский еңбектерінде адамгершілік тәрбиесін беруде теория мен
практиканы бірлікте қарастыру керектігіне мән берген және адалдық,
адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу процесінің негізін айқындайтын теориялық
ереже ұсына отырып, адамның адамгершілік қасиетінің көрінісі мейірімді,
қайырымды, кішіпейіл болу, адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды сыйлау,
адамдлардың жан күйзелісін түсіне білу, сондай-ақ қуаныш бөлісе білу т.б.
деп атап көрсетеді.
Я.А.Коменский адамгершіліктің ең маңызды белгісі деп: дінді, гуманизм
мәдениетінің ережесін жатқызды. Ізгілік жанның үші, сабырлық, әділдік,
мейірбандық, жомарттық, адамдарға жақсылық жасау дайындығы, шыншылдық,
сыпайылықты, әсемдікті және үлгі болуды жинақтады.
Сондықтан да олардың педагогикалық мұрасының бүгінгі таңда ғылыми
мәні орасан зор. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы қазіргі жас ұрпақтың
тәлім тәрбиесі мен білімдарлығына, зор саналылығына тікелей байланысты
екендігі баршаға аян. Өзінен бұрын өткен ұлы бабалардың танымы мен
тағылымын ту етіп ұстар келер ұрпақ мәселесі қай заманда болсын уақыт
талабынан түскен емес. Олай болса, қазіргі кезде қоғамдық гуманитарлық
ғылымдар саласында зерттеу жүргізуші ғалымдар, халықтың сан ғасырлық
рухани мұраларын әсіресе, оның тәлім-тәрбие, педагогика, психологияға
байланысты асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен талдап, зерделей
көрсете білуі тиіс.
Педагогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани адамгершілік
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе қазіргі
таңда мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердің міндеттерінің бірі –
кез келген жасөспірімге білімді меңгеру ғана емес, оның рухани
–адамгершілік қасиетін танып, ішкі жан дүниесіне әсер ету арқылы жас
ұрпақтың өзін өзі дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық, әдептілік, сияқты
қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы
бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің саласы мол, мазмұны бай, атадан
балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден , ізгі қасиеттерден жалғасып
отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар арқылы тәрбие беру – рухани
азғындықтан шығудың ең басты жолы. Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде
жүргізілетін тәрбиенің өзіндік басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты
белгіленуі керек. Ауыл оқушыларының рухани адамгершілік тәрбиесінің
нәтижелі болуы үшін, оның нақты педагогикалық шарттары болу қажеттілігі
туындайды. Жалпы шарттарға әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық,
географиялық жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі
бірі мектептің ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық жағдайы
қоғамдық сұраныстарға қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәрбиелеудің
құрылымы мен бөліктерін айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер етеді.
Тәрбие үрдісінде оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтамас бұрын шарттар ұғымының
мәнін ашуды жөн деп санадым.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Шарт - өзара міндеттер алу
жөніндегі келісім, міндет, борыш, керектілік, қажеттілік- деп көрсетілген.
Ш.К.Беркімбаеваның пікірінше , тәрбиені ұйымдастырудың шарттарына: мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар
тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, материалдық-техникалық,
ғылыми, әдістемелік, қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік, құқықтық
және ақпараттық) қалыс қалдырмаған. Ал зерттеуші Ә.Садуақасов шарттарды
белгілі объектілерге (оқыту, тәрбиелеу, тұтас мектеп үрдісін ұйымдастыру,
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие, отбасылық тәрбиеге) бағыттап, өзіне
тән шарттарын белгілеп, этнопедагогиканың дәстүрлі қағидаларын пайдаланған
шарттар белгілі бір объектінің туындауы, өмір сүруі немесе өзгеруі үшін
қажет объектілер жиынтығы. Мәселен, экономикалық, әлеуметтік-саяси рухани
жағдайлар оқушы бойында рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
кеңістіктік, уақыттық, оқу материалдық, моральдік психологиялық,
эстетикалық, мектеп гигиенасына және қоршаған ортаға сай туындайтын
шарттарын негіздейтін объектілердің арасында тура және жанама байланыс
бар, қажетті болып табылатын объектілердің аз да болса жиынтығы айқындалады
да, педагогикалық шарттар деп аталады.
Ауыл мектеп оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақты
белгілі бір шарттарға тоқталу қажет.
Айталық әлеуметтік, экономикалық шарттар. Мұнда әлеуметтік жағдайдың
рөлі басым. Ауыл ерекшеліктерін ескеретін болсақ мектептердің жағдайы
баршаға мәлім. Рухани адамгершілікті ескеретін болсақ сөзбен айтып қою
жеткіліксіз, жасөспірімдер өздері көріп, көз жеткізгендері нәтижелі болмақ.
Айтайын деп отырғанымыз руханилықты жазба мұралар, мұражайлар, көрмелер т.б
арқылы жетілдіріп дамытуға болады. Ауылда мұндай жағдайда бала немен
шұғылдануы керек, қалай дами алады. Яғни осы мәселеге байланысты ауылда
кітапханалардың, мұражайлардың, мәдени орындарының орын алуының
қажеттілігін атап өткіміз келеді. Өйткені бала тәрбиесімен айналысатын
адамдардың өздері де білімдендірілуі тиіс деген ой туындайды. Яғни рухани
байлық мәңгілік ұдайы байлық екеніне көз жеткізуіміз керек. Экономикалық
жағдайға келетін болсақ мектептің базасын нығайту үшін қаржының қажеттігі
бәрімізге мәлім. Мектеп мұғалімдері ғылыми жобаға ұсынуы тиіс.
Біріншіден мұғалім рухани адамгершілік тәрбесіндегі алдына қоятын
мақсатты анықтап алған жөн. Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі
тәжірибесіне сүйенетін болсақ, мақсат бүкіл адамзатқа тән- баланы рухани
адамгершілікті болуға тәрбиелеу. Қазіргі таңда рухани адамгершілік
қасиеттердің маңыздылығы төмендеп, озбырлық, арсыздық, ұсқұнсыздық,
көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік, т.б. белең алып, осындай қасиеті
бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар адамдарға қарағанда едәуір
секілді болып көрінеді. Бірақ осыған қарамастан әлемді ұстап тұрған
жақсылық пен жақсы адамдар. Адамның дамгершілік түйсігі оның эмоциялық
танымы мен мінезіне, қоғамдық таным түрлерімен байланысты болады.. Ол
әсіресе құқықпен тығыз байланысты. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру
мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар қалыптасты.
Рухани адамгершілік тәрбиесі біртұтас педагогикалық үрдіс ретінде
оқушылардың бар өміріндегі: танымдық, жастық қарым қатынасқа қарай,
нормаларға сай жүзеге асырылуы керек. Адамның танымындағы мақсатты
тұлғаның , оның ар-ожданы, сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы
мінезінің қалыптасуы-біртұтас үрдістің нәтижесі болып табылады.
Адамгершілік нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Адамгершілік оған ең алдымен тірі сезім,
терең қанағаттандырудың шындық жағдайы немесе керісінше болуы мүмкін.
Адамдық сезім адамдық адамгершіліктің қалыптасуына әсер ететін жүйелік
бастау болып табылады. Осыған орай рухани адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие болады. Адамгершілікті түсінік адамгершілік
шарттарына бағынышты болады және де баланың өз адамгершілік қатынасындағы
белсенді үрдіс.
Педагог балалардың субъективті адамгершілік климатын көрсететін
адамдық әлемін білуі керек. Осының барлығы адамгершілік тәрбиені терең
түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама қайшылықты игеру адамдық
қасиетті тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Педагогикалық үрдістегі рухани
адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама қайшылықтарды , сұрақтарды,
мәселелерді шешуде маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Ол
тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым қатынастарында
қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие – бұл дұрыс дағдылар мен өзін өзі
ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Адамгершілік тәрбие жөнінде сөз қылғанда
баланың ерік жігері, өзін өзі бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол
оның белсенді өмірінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуына әсер етеді.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі
–кешенділік. Яғни, педагогикалық үрдістегі оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Руханги адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу тәрбие жұмыстарының
өмірмен тығыз байланыста жүргізілуі. Педагогика балаларды тек өмірге ғана
дайындамайды, сонымен қатар жаңа нәрселерді дұрыс қабылдап, ескірген
нәрселермен күресуге де дайындауы керек.
Біртұтастық және интелектуалды-эмоциялы шарттар баланың рухани және
физикалық мүмкіндіктерін дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
Балалардың ұжымдық ортада өзін өзі ұстайына қатысты педагогикалық
үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада
өзін өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарымқатынас дағдыларын
:ұстамдылық, бақылау, талаптылық тағы сол сияқтылар осы шарттың ішінде
қарастырылады.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында , рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық
шарттардың бірі- танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып табылады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшелігі мен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейін,
қабылдау дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез құлқы, оның дамытушылық
қасиеттеріне назар аударылуы керек.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа ,
қайырымдылық, мейірімділік, ізгіліктікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың да ата ананың да болашағы зор болмақ.
Мұғалім мен ата ананың беделін ұтымды пайдалануды да шарт ретінде
қрастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интеллектуалды-эмоциялы және танымдық
шығармашылық шарттар оқушының сыртқы физикалық мүмкіндіктерін дамыту
бағытында жүзеге асырылады. Оқушылардың ұжымдық ортада өзін өзі ұстау
тактикасы педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиенің алатын орны
ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада қалай ұстау керектігін үйретеді.
Адамгершілік қарым қатынас дағдыларын, ұстаздық бақылау, талаптылық,
дамушылық шарттардың ішінде қарастырамыз. Сонымен қатар, балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту да жатады. Сол арқылы оқушы өзін өзі еңбекке
қызықтырады өзінің жан дүниесінің қажеттілігін қанағаттандырады, яғни оның
дамытушылық қабілетіне көңіл аударылу керек.
Ғалымдар: Ш.А.Алтынбай, З.Н.Бекбаева, Н.Т.Есеналина, Ә.Садуақасов,
С.М.Бахишева, Т.Б.Машенбаев, А.С.Мустояпова, Ә.Ә.Сағымбаев т.б. еңбектері
мен ата аналар мен ұстаздар арасында жүргізілетін нақты практикалық
материалдарды зерделей келе, ауыл мектеп оқушыларын рухани адамгершілікке
тәрбиелеуде тиімді болатын педагогикалық шарттарды анықталады. Олардың
мазмұны оқушыны жақсы ой, жағымды мінез, пайдалы әрекеттерге жетелеп,
ұмтылыс жасайтын жағдай деп ұйғардық. Рухани адамгершілік тәрбиесінің
педагогикалық шарттары дегеніміз – ауыл мектебінің ерекшелігін ескере
отырып, жеткіншектерде рухани байлық қалыптастыру үшін бағытталған
мұғалімнің, ата аналар мен әлеуметтік ортаның тарапынан жасалған жағымды
жағдайлар, ол, оқушылардың рухани байлығы мен әлеуметтік ахуалын қамтиды.
Бұл мектепте, отбасында оқушының ақыл ойы, жүріс тұрысы мен мінез құлқына
әсер ететін, оның бойындағы қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туғызатын
шынайы жағдайлар деуге болады. Яғни туындаған жағдай жағымды болса, оның
әсері де пайдалы тиімді, жағымсыз болса, ол қауіп қатер тудыруы мүмкін.
Осыған орай, рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру барысында,
мұғалімдердің, ата аналардың ықпалын арттыруда төмендегідей педагогикалық
шарттарды қарастыруға болады:
Мотивациялық-мақсаттылық шарттар- мұғалім әрекеттерінің алғашқы
рухани- адмгершілік тәрбиеге әсер ететін жағдайларды, жағдаяттарды және
өзара қатынас жолдарын алдын ала білуі мен оқушылар бойына қалыптастыру
сапаны, таңдауы және нәтижесін көрсетуінде. Сонымен қатар ауыл мектеп
оқушыларының бойында азаматтық, борыштылық, толеранттылық, құқықтық,
өзіндік сана қалыптастыру әлеуметтік бейімділікке жағдай туғызуы. Рухани
адамгершілік тәрбие мақсатына жету үшін: рухани- адамгершілік тәрбиенің
жеткіншек тұлғасына бағытталуы, ауыл мектеп өмірінің ерекшелігіне
сәйкестендірілуі және мақсаттың айқындылығы мен нақтылығын, дәлдігін
ұстануқажеттігін сезінуі. Кез келген оқушы тәрбиені оған қатысты сәйкес
мотивациясы болса ған қабылдайды яғни, рухани адамгершілік тәрбиенің негізі-
оған қажет мотивацияны қалыптастыру. Мотивация болу үшін әрекетті
ынталандыратын мотивтер жиынтығы қажет, мотивсіз әрекет болмайды. Себебі,
мотивация оқушы бойында әрекет түрін (қабілеттерін өз бетімен дамыту,
өзінің жағымды қасиеттерін мінез-құлқының жағымды қылықтарын өзі
тәрбиелеу бойынша әрекеттері, өзінің кәсіби бағдарын анықтау, т.б.) тиімді
орындайтынын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл орындалу үшін олардың
қызығушылығын арттыру, ол оқушыларда бар қажеттіліктерге сүйене отырып,
оқушыларды қанағаттандыратын, қуаныш туғызатындай етіп іс шаралар
ұйымдастырылып, жағымды жағдайлар (сендіру, түсіндіру, үлгі өнеге,
ақпараттандыру) туғызу.
Рухани адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік шарты- бұл
мұғалімнің рухани адамгершілік тәрбиесіне арналған жоспарын құруда, оқушы
дамуы мен тәрбие үрдісінің мәні, қозғаушы күші заңдылықтары туралы, ғылыми
білімге, тәрбие туралы қазіргі педагогикалық тұжырымдарға, отандық және шет
елдік ғалымдардың технологиялық жасалымдарына сүйенуі. Соңғы шыққан
педагогикалық технологияларды меңгеріп, пайдлану жолдарын білуі. Өзінің
тәжірибелік жұмыстарының әдістемесін, әдістемелік құралдармен таныстығы мен
хабардар болуы.
Рухани адамгершілік тәрбиесінің интеллектуалды-әмоциялық шарты-
мұғалім жеткіншек оқушылардың өзара қатынасын біліп, бірлесіп орындалатын
іс-әрекет нормаларына сай, олардың мінез-құлықтарындағы кемшіліктерді жоюға
бағыттау. Мұнда жеткіншектер өздерінің құрбы құрдастарымен қарым
қатынасында бірін бірі қорғау, бірінің бірі көңіл күйін түсіне білу, әрбір
іс әрекетіне шыдамдылық көрсету, өзара ынтымақтастық пен келісімге келу
ерекшеліктерімен сипатталады. Сонымен қатар, эмоциялық сезімдер, уайым,
шындық, адамгершілік қатынастар мен олардың бір-бірімен байланысы болып
табылатын, адамгершілік сезімдердің тұтастығымен және рухани адамгершілік
нормалары, жеткіншектің сезімдік қабылдауының субъектілік ынтасына
байланысты қалыптасады. Интеллектуалдық құрамына әрекет тәсілдерін
меңгеру, толықтыру, өзгерту, қатесін өз бетімен түзеу, дәлелдеу, деректік
ақпараттардан ережелер шығару, бірігіп жұмыс істеуге дағдылану жатады.
Жеткіншектердің ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық
үрдістегі рухани адамгершілік тәрбиесі, олардың табиғи ортада өзін-өзі
қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым қатынас дағдылары:
ұстамдылық, бақылау, талаптылық, осы шарттың ішінде қарастырылады.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тұлғалық шарты – тәрбиенің жеткіншек
тұлғасына (қолдау, қорғау, сенім көрсету, құрметтеу) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz