Фридрих Ласт (1789 - 1846) және немістің политэкономия мектебі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Фридрих Ласт

(1789-1846) және немістің политэкономия мектебі

Германия адамзатқа Қарл Марксті әкелді. Егер, жаңа дүниетаным көзқарасын қалыптастыруда Маркс немістің классикалық философиясын арқау етсе, ал немістің политэкономикасының берері мардымсыз. 1859 ж. Энгельс былай деп жазған болатын: немістер баяғыда дәлелдеді, яғни ғылымның барлық саласында олар қалған әлемдік өркениетке пара-пар, ал басым көпшідігінде оларды басып озды. Тек ғалымның бір кеменгері - политэкономияда неміс аты жоқ. Оның себебі де түсінікті. Политэкономия казіргі буржуазиялық қоғамның теориялық талдауы, әрі осыдан дамыған буржуазиялық қатынастар, Германияда жүздеген жылдар бойы ол қатынастар пайда болмады".

XVII ғасырдан немістің политэкономиясы камералистиканы мұраға алды. Ол болса, мемлекетті басқару теориясы мен практикасында бүкіл қоғамдық ғылымдарды сипаттау әдісі ретінде ортағасырлық университеттерден бастау алады. Ресми экономикалық доктрина - меркантилизм болды. (тіпті Англия мен Францияда оның ұзақ өмір сүргеніне қарамастан) ХІХ г. басында Германияда Смит идеясынын тұрақтаиуыма қарамастан, нәтижесінде ескі үлгідегі камералистикамен қатар ерекше смиттік қоспа туындады.

Лист еңбектерінің қорытындысы "Политэкономияның табиғи жүйесі" деген атпен колжазбасы француз академиясы жариялапған байқауға ұсынылып, кейіннен "Политэкономияның улттық жүйесі" деген атпен 1841ж. басында Аугебургеде басылып шықты. Лист өз кітабін политэкономияның барлық проблемаларын қамтуға тиісті үлкен еңбектің бірінші томы іспетті қарады. Осыданда кітапта "Халықаралық сауда, сауда саясаты және германдық кеден одағы" деген тақырыпша болды. Алайда Лист ойы ойлағанындай жүзеге аспады. Экономика ғылымында оның "Ұлттық жүйе" кітабы біраз жетістіктерге қол жеткізеді. Әрі таяудағы уақыттарда оның қайта-қайта басылып шығуына қажеттілік туындады. Оның кітабы Германияның экономикалық даму проблемасы мен сауда саясаты тоңірегіндегі пікір-таластарда маңызды роль атқарды және немістің экономикалық ой санасына байсалды ықпал етті. Лист өзінің үйреншікті идеясын былайша дамытады: Германияның еркендеу жолы өнеркәсіп арқылы, ал германдық өнеркәсіп болса жоғарғы импорттық салым мен сауда саясатының баска да тетіктері арқылы күшті, шетелдік бәсекеден қорғауды қажет етеді. Бұл идея Батыстың оскелең өнеркәсіп буржуазиясы мен Германияның оңтүстігін әбден қанағаттандырды. Лист кітабы демократиялық интелегенция тарапынан үндестік тапты. Листің дворяндарға жылылық танытқанына қарамастан, кітапта буржуазиялық реформаның жалпы прогрессипті рухы бар еді. Ұсынылған реформаның сақтығы, жартылай сипатына қарамастан, 40 ж. Германия үшін бұл идеялар азын-аулақ революциялық сипатта деуге болады.

Кітап ешбір қателіксіз өз жауларында тапты. Лист идеялары прустық юнкерлердің мүдделерін қорғады, ол да болса нанды Англияға шығарып, ал ағылшынның өнеркәсіп тауарларын баж салығынсыз Германияға әкелуге келісуге дайын болатын. Ондағы мақсат германдық нанды Англияға еркін импорттау. Солтүстік германдық қалалардың сауда буржуазиясының өкілдері де "еркін саудаға" аса мүдделі болды. Политэкономияда Лист классикалық мектеп өкілдерін сынаушы ретінде белгілі. Алайда, ол классиктер ілімінің негізі құн және табыстар теориясын сынамады. Экономикалық теорияның бұл сапасы Листіні аса кызықтырмады. Оның мүдделік танытқан саласы экоиомикалық саясат, әсіресе сауда саясаты.

Тұтастай алғанда Смитті және оның жақтаутыларын сынаушы ретінде үлкен әсер калдырмайды. Шын мәнінде, ол, капиталистік өндірістің жалпы заңдылықтарын тануда көмек ететін абстарктылы әдісті қолданбайды. Бұл заңдылықтарды буржуазиялық қоғамның құрмлымын таптық ерекшелігін ескеру негізінде зерттеу Смит-Рикардо мектебінің маңызды жетістігі болатын. Лист мұны қабылдамай құбылыстарды үстірт талдаумен шектеледі,

Лист политэкономиядағы смиттік жүйені космополитикалық сипатға деді. Осы жуйені сынағанда жекелеген елдер шаруашылығының дамуында ұлттық ерекшеліктер ескерілмей, экономикалық саясапа бірыңғай "табиғи заңдарды" жаттанды таңатындығын айыптады. Бүгінгі уақыт тұрғысынан қарағанда дамушы елдерде осы бір ерекшеліктерді ескермеске де болмас. Әсіресе, ғаламдык даму процесінің ықпалы қандай көлемде болып, қандай нәтижеге соқтырары бүгінгі таңда жан жақты талдауды қажет ететін ақтуалды проблема екенін білу аса маңызды,

Лист айтып көрсеткендей, әртүрлі ұлттар дамудың әрқилы сатысында. Оған толып жаткан объективті, субъсктивті, ішкі және сыртқы әлеуметтік-экономнкалық факторлар ықпал етеді. Ол өз алдына талдауды қажет етеді. Осындай жағдайда олардың арасындағы толықанды еркіп сауда айырбас құны тұрғысынан әлемдік шаруашылық үшін белгілі бір абстрактылы ұтыс әкелуі мүмкін (еңбек шығындары тұрғысынан), ал артта қалған елдердің өндіргіні күштерін дамытуға кедергі келтірген болар еді. Өз концепциясын қайсыбір жағдайда Смиттің "айырбас құн теориясына" қарама-қарсы өндіргіш күштер теориясы деп атайды. Бір ескерсін жәй, Лист өндіргіш күштер ұғымына кейіннен Маркс енгізген ұғыммен үндесиейді. Лист түсінігінде өндіргіш күштер - жәй қоғамдық жағдайлардың жиынтығы, онсыз "ұлттың байлығы" да болуы мүмкін емес.

Өндіріске ресуретарды тарту, артта қалушылықты жою үшін, осы кезеңде еңбек өнімділігі шетелдегідеи төмен салаларды дамыту қажет. Осыларды айта келіп, Лист : "Осы құнды жоғалтуды, ұлтты өнеркәсіптік тәрбиелеу бағасы ретінде қарау керек" деді [9] .

Өнеркәсіпті дамыту Листі көзқарасының альфасы мен омегасы. Ол айтарлықтай, тек ауыл шаруашылығымен атсалысатын ұлт, адамның тек бір қолымен жұмыс істегеніндей. Лист өнеркәсіптің қарқынды дамуын протекционистік тәрбие көмегімен, яғни мемлекеттік шаралар жүйесі арқылы жүзеге асыруды ұсынды. Атап айтканда, ұлттық өнекәсіпті шетелдік бәсекеден қорғауды, оның аяғынан тік тұрып, шетелдіктермен тең дәрежеде төтен бере алатындай кезеңге денін жүргізу керек. Ол еркін сауданы белгісіз мерзімге, яғни негізгі ұлттар шамамен дамудың бірдей дәрежесі орнығатын кезге дейн кейінге шегерді.

Осы көтеріліп отырған мәселелердің қай-қайсысы да бүгінгі көзқарас тұрғысынан актуалды дер едік. Өйткені бір ғана ауыл шаруашылығын дамытуымен шектелу тек шикізат көзі ретінде аграрлы ел дәрежесінде қала береді. Ал, ұлттық өнеркәсіпті дамыту ауылшарушылығының шикізатын өлшейді, оған техникалық жабдықтар шығарады, адам еңбегін жеңілдетіп, оның өнімділігін арттырады, имдустриалды дамыған елдер кағарына қосылуға шешуші қадам жасайды. Листің айтып отырғаны: "Ереже ретінде мынаны ұсынуға болады, ұлт бай, қуатты болған сайын, неғұрлым өнеркәсіп өнімдерін шетке көбірек шығарса, шикізат кездерін сырттан әкеледі, солғұрлым тропикалық аймақ өнімдерін кобірек тұтынатын болады".

Лист ойынша кез келген экономикалық шешімдерді қарастыруда, мәселен өмдірістің жаңа бір саласын айтуда, тек қана тікелей экономикалық тиімділік тұрғысынан қарамай (әдетте ол ретабелділікке тең), осы шешімнің ұзақ мерзімді жанама нәтижелері тұрғысынан қарауды да ұсынады. Мұндай жәй әрбір экономистке, тіпті басқалай қарапайым адамдарға да түсінікті.

Мысалы, осы жерде жаңа кәсіпорын тұрғызылып (ашылып) жатса,, осымен байланысғы маңызды халықшаруашылықтық қосымша түсімнің туындауы мумкін гой, алаида осы ендірістіи. рентабслділігінде, тікелей ескерілмеуі де әбден мүмкін ашып айтқанда, еңбек жағдайы мен халықтың тұрмысын жақсарту, жергілікті жұмыс күшінің орташа квалификациясын көтеру, бурыннан пайдалана алмаған табиғат ресуретарын шаруашылық айналымына енгізу т. б.

Мәселен, мамандардың есептеулерін қарағанда, Индия сыртқы сауда жүктерін шетелдік кемелермен тасу, өз ішінде кеме құрылысы өнеркәсібі мен сауда флотын жасағаннан тиімдірек. Дегенмен маңызды деген экономикалық және саяси козқараста, үнді үкіметін өзінің тек сауда флотын жасау әрі қажетті, әрі тиімді деп сендірді. Мысалы мұхиттарға тікелей шыға алмайтын Казақстан т. б. с. с. мемлежеттер үшін алдыңғы козқарас тиімді дер едік.

Әрине, мұндай логика экономикада кез келген валюнтаризмді ақтауға негіз болуы да мумкін. Осыдан келіп баршаға мәлім зиянды козқарастарға жол беріліп, кәсіпорындардың тиімділігі емес жергілікті мәртебелікті ескерген таза өнімділіктен алшақ жаткан, сенімен шараларға қаражат бекерге жұмсалады. Бүкіл ел шеңберінде ''Лист припципіне" қиянат жасау апторкияға, яғни экономикалық тұрғыдан негізсіз, әрі түптеп келгенде тиімсіз озін-өзі камтамасыз істуге, еңбек бөлінісі мен өндіріс мамандануының артықшылығынан бас тартуға соқтырады.

Экономикалық және әлеуметтік сипаттағы жанама ұтыстар (осы шаруашылық шешімінен туындайтын) Маршалл көзінен бастап сыртқы үнемдеу (extremal economies) деген ғылыми атқа ие болды. Нақтылы шешіммен байланысты, қарама-қарсы тиімділік - жанама шығындарды да сыртқы үнемдеу (extremal economies) деп атайды.

Лист теориясы мынадай маңызды мәселеге жауап беруге талпыныс: капитализм шеңберінде тарихы мен шаруашылық ерекшеліктерімен байланысты әлемдік қауымдастықтың соңғы қатарындағы экономикалық артта қалушылықты жоюдың жолдары қандай? Экономистердің осындай, немесе осыған ұқсас идеяларын прогрессивті де, реакцияшыл мақсаттарда пайдаланды. Казіргі кезеңде Листке, оның идеясына қызығушылық танытып жандандыруды жақтаушылар аз емес. Дамыған капиталистік елдердің әлемдік рынокте үстемдігі жағдайында ұлттық өнеркәсіпті дамыту идеясы жаңғыруда.

Лист идеясының ғажайып ерекшелігі мен ғылыми құндылығы экономикалық теорияны дамытуда емес, бір байсалды саяси шаруашылық проблемасын жасау-әлсіз дамыған елдерді дамытудың қиыншылықтары мен факторларын ашып корсету.

Лист немістің тарихи политэкономия мектебіне үлкен ықпал етті. Біріншіден, Листен кейін іле-шала "тарихшылар" политэкономияны шаруашылықты дамытудың жалпы заңдарын қарастыратын ғылым емес, ұлттық шаруашылықты зерттейтін ғылым деп тұжырымдады, мұнда мемлекетке жетекші роль берілді. Екіншіден, олар классикалық мектепке оның жақтаушыларына сын көзбен қарап космополитика мен абстрактылы теорияға қарсы болды. Үшіншіден, олар елдің экономикалық даму сатысынан бастау алды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.