ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ (БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВ ХАКІМНІҢ ҒАҚЛИЯСЫ МЕН ПУШКИН ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

УДК 821. 512. 122: 82. 09

А. Т. Қажыбай

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ (БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВ ХАКІМНІҢ ҒАҚЛИЯСЫ МЕН ПУШКИН ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)

В данной статье рассматривается история зарождения, становления и развития казахской художественной прозы от малых форм жанра до эпопеи в величайшем, грандиозном литературном наследии родоначальника новой письменной казахской литературы великого поэта-мыслитиля, несравненного таланта, непревзойденного мастера художественного слова, композитора, неутомимого просветителя и выдающегося гения Абая (Ибраһима) Кунанбаева отраженных в его прозаических религиозно-философских, морально-этических трактатах «Назиданий» («Книге Слов») и в блестящем переводе с А. С. Пушкина романа в письмах, озоглавленной энциклопедией русской жизни 20-х годов ХІХ столетия «Евгения Онегина» в литературно-критических изысканиях и научно-исследовательских трудах видного ученого-литератора Б. Шалабаева. Затронуты сложные проблемные вопросы жанровой принадлежности, сущности и формы литературных видов, на которые делится род на основе преобладающего эстетического качества, объема произведений и способа построения образа, более дробное деление исходящие из преобладающей тематики прозаических нравоучений, этико-философских наставлений «Гаклий» и эпистолярного романа А. С. Пушкина «Евгений Онегин» в переводе Абая, а также их эстетические взаимовлияния и взаимоотношения с литературами других народов, закономерности развития, исторически изменяющийся процесс проникновения в художественный мир другого народа и восприятие опыта других литератур истоками уходящих в глубину веков. Ученый-литературовед Б. Шалабаев углубленно изучает все особенности конкретно-исторической литературной формы «Назиданий» включающая в себя типологические свойства родов и видов литературы, совокупность признаков компазиционного, сюжетного, стилистического уровней, обобщая черты, свойственные этой группе произведений, их особенностей, в часности, лаконизма, художественную полноту и глубину мысли великого Абая. Интересно дан аналитический разбор гаклий Абая Б. Шалабаевым, их исторические, педагогические, правовые темы и морально-этическая сущность прозы поэта выражающие всю глубину народной мудрости, обращение автора к истокам, прикосновение к народной культуре и ментальности, размышления о нравственных основах бытия, освященной любовью ко всему человечеству и Творцу всего сущего, служащим светлым идеалам всего человечества. Литератор Б. Шалабаев анализируея такие прозаические произведения Абая, которые по своему идейному содержанию и по форме изложения стоят ближе к публицистике, ссылается на третье, тридцать третье, сорок первое слова, где Абай ставит жизненно важные для казахского народа проблемы. Одиннадцатое слово, как замечает исследователь, адресовано тем, кто ведет паразитический образ жизни, кто напоминает типы русских помещиков, вроде Обломова из романа И. А. Гончарова. Анализируя двацатое слово «Назиданий», Б. Шалабаев приходит к интересному выводу, что Абай был хорошо знаком с творчеством Н. В. Гоголя, И. А. Гончарова. Новаторская деятельность Абая не ограничивалась созданием лишь таких малых форм прозы, как «Назидания». Он идет дальше по линии обогощения и развития в казахской литературе эпического жанра в стихах путем переводов произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова. Здесь Шалабаев имеет в виду прежде всего непревзойденный творческий перевод Абаем отрывков из «Евгения Онегина».

In this article the history of origin formation and progress of kazakh fiction is considered from small form of the genre up epopee, great, might (grandiose) literary heritage of the forefather of new written kazakh literature of the great poet - thinker the incomparable talent, consummate master hand of artistic word, composer, ever-growing enlightener and remarkable genius Abai Kunanbaev reflected in his prosaic religious-philosophical, moral and ethical treatises “Edification” and in the brilliant translation of A. S. Pushkin`s “Romance of letters”, titled the encyclopedic of russian life of twenties of the XIX-th century “Evgeni Onegin” in the literary and critical editions and scientific-research works of the prominent scholar-writer Belgibai Shalabaev. The critical problems of genre belonging, the subjects and forms of literary aspects are touched, which the aspects are divided on the basic of predominant esthetical quality, the volume of work and the way of writing of image, more continued division, proceeded from predominant subject and prose lectures ethic-philosophical directions “Gakliya`s” and epistolary, novel by Pushkin “Evgeni Onegin” in Abai`s translation and their aesthetics mutual effect and relations with literatures of other peoples natural development historically changed process, the penetration into artistic world of other peoples and the perception of the experience of other literatures going into the deep of centuries. The scholar - specialist in literature B. Shalabaev deeply makes a careful study of all peculiarities of the concrete-historical literary form of “Edification”, which includes typological characteristics kinds of literature, the whole complex of the indications of composition, plot and stylistic standards, generalize the features, peculiar to this group of works of literature, their peculiarities, in particular, laconism, artistic completeness and the depth of the conception of great Abai. It is of interest the analytical analysis “Gakliya” of Abai by B. Shalabaev, their historical, moral and pedagogical, legal themes, moral and ethic point of the prose of the poet, expressing the whole intensity of popular wisdom, address of the author of the sources, concerning the popular, culture and mentality the meditation about the moral bases of the existence, which illuminates the love to the whole mankind and the creator of human life, serving the light ideal of the whole mankind. The man of letters Shalabaev, analyzing such prosaic works of Abai, which rank to the publicism by the idea content and by the form of statement ranks to the publicity, referring to the third, thirty third, forty first words, where Abai puts the problems of vital importance for the kazarh people, the eleventh word as the author points, addressed to those, who leads parasitic way of life, who reminds the kind of russian landowners as Oblomov from the novel by I. A. Goncharov, considering the 20-th word of “Edification”, Shalabaev comes to the interesting conclusion, that Abai knew the creative work of N. V. Gogol and I. A. Goncharov well. The innovatory activity of Abai wasn`t limited such little forms of prose as “Edification” he penetrates further on the lines of enriching and developing the epic genre in verses in Kazakh literature by the way of translations of Pushkin`s works, M. J. Lermontov`s and I. S. Krylov`s works here Shalabaev means unprecedented creative translation of passages from “Evgeni Onegin” first at all.

Абай Құнанбайұлы - ғасырлар бойына алалы жылқы, ақтылы қойын шұбыртып, қыс қыстау, жаз жайлау арасында көшпелі өмір кешірген қазақ халқының еркінен тыс бір сападан екінші сапаға ауысу процесі қауырт басталған, яғни орыс отаршылдығының зорлық-зомбылығының нәтижесінде өркениеттің өзге сатысына біржолата бет бұрған кезеңнің ғұламасы.

Оның ғұмыры мен шығармашылығы өткен тұс - «алды - жалын, арты - мұз» деуге тұратындай тұйықтаулы, соған сәйкес өліара, өтпелі заман. Кейінге қайырылар жол жабық, ілгеріден көрінген із көмескі еді. Расында да, қазақ халқы үшін бұл уақыт - «беймезгіл бір ауыр кезең», «тарихтың беймезгіл тығырығы» (Мұхтар Әуезов) беймезгіл тұс еді.

Батыс ойшылы Карл Ясперс: «Рух саласындағы аса ұлы құбылыстардың өткел ретіндегі мәні әрі аяқтау, әрі бастау болып табылады. Олар аралық міндетті атқарып, тек белгілі бір тарихи дәуірдің еншісіне ғана бұйырған ақиқатты айқындайды; ал мұның бейнесі адамдардың жадында өшпестей сақталады, бірақ ендігәрі қайталануы да, тыңнан тууы да мүмкін емес. Адамның ұлылығы, бәлкім, осындай өткелден өрбіп-өнетін болар», - деп жазыпты. Бұл тұжырымның Абай тұлғасын тануда да септігі тиеді. Себебі, ұлы ақынымыз қазақтың өзіне дейінгі бүкіл ішкі дамуының қайталанбас қорытпасы болуымен бірге, болашақтағы ел жайғасып-жайылар соны қоныс, тың өріске жол нұсқаған кемеңгері де еді.

Құдайберген Жұбановтың: «Абай - өз ортасының Данте сияқты адамы», - деп оның бойынан ренессанстық, тың реформаторлық сипат іздеуі әсте тектен-тек емес.

Абай жорықшы жыраулар жолын тұтынған дабыл мен дауылдың жыршысы болудан саналы түрде бас тартып, тіпті батырлықты идеализациялауды да мақсат тұтпады; өйткені отаршыл империяға қарсы қарулы қарсылықтың жағдайы өткендігін білді («Кетті бірлік, // Сөнді ерлік, // Енді кімге беттемек?»; «Батырдан барымташы туар даңғой») .

Абай өзі шығармашылық тұрғыда едәуір нәрсе үйренген (бұл жайында енді ғана еркін айта бастадық!), сонымен қатар сын тезіне салған (мұны бұрын да жазып жүр) зар заман ақындарының гөй-гөйінен де шығандап ұзап кетті; неге десеңіз, сол мезгілдегі азған жұрттың жексұрын кейпін жазғырумен шектелмей, келешекте бой көрсетер - ақын идеалындағы - жаңа тұрпатты қазақтың келбетін де көзге елестетті. Әдетте күрт бетбұрыстар кезеңінде адам баласының әп-сәтте кешегіден күдер үзіп, деп-демде жаңаға жүгіне қоюы оңайлықпен жүзеге аспайды. Абайдың байырғыны бес саусағындай біле тұрса да, «өткен өмір - көрген түсті» дәрежелеп- дәріптеуге, елжірете ежіктеуге ұмтылмауынан даналық, даралық ұстаным белгі береді. Бұрынғыны көзсіз көксемеу - ақынның кейде суреткерлік сырларының сыртында жататын, кейде олармен кірігіп кететін, елді тәрбиелеу, түзеу мақсатындағы ұстаздық миссиясының заман талабына орайласқан, аңғарыла қоймайтын астарларының бірі. Былайша айтқанда, бұл - дәстүрлі дағдыны бұзу, тың тарапқа сүрлеу тарту. Онсыз үлкен жаңалық жасалмайды.

Сонымен, Абай - қазақ халқының тарихи тағдырындағы екі сапалық кезеңнің арасындағы қылкөпірдей болған бейуақ тұстың ақыны.

Абайдың шығармашылық өмірі - қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы. Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкіл ұлттық әдебиеттің даму, есею кезеңдерін саралаумен ұштасады . . . «Әр ұрпақ Абай жөнінде өз сөзін айтатын болады. Абайтану есігі кімге де болса, ойы мен пікірі бар оқырманның бәріне ашық», - деп академик С. Қирабаев атап өткендей, әдебиетіміздің алыбы, қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбайұлы - бүгінгі күні ғылымның әр саласына түрен салған ерекше кемеңгер. Ақын туындыларының даналығы тек қана көркемсөз өнеріне қатысты немесе әдебиет пен тіл көлемінде ғана емес, әлемдік философия, дінтану деңгейіне дейін көтерілді.

Бүгінде отандық ғылымның қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында өткенін екшей отырып, ұлттық мұрат-мүддеге орайлас тың ізденістерге бет бұруда. Бұл үрдіс ұлттық идеологияның пәрменді саласы - қазақ әдебиеттануына да тән. Оның тарихи тағылымы өткенді терістеу немесе бірыңғай қаралауда ғана емес, кешегінің өз құндылығын жоймаған озық дәстірін сабақтастық үрдісіне сай бойға сіңіруде. Мұның өзі қазақ әдебиеттану ғылымының тарихын толық қалпына келтіру талабынан туындаумен қатар, даму белестерінің идеологиялық кедергілерімен астасып жатқан күрделі ғылыми мәселелерін айқындай түсу қажеттілігін де көрсетеді. Бұл ретте абайтану ғылымының зерттелу, өрістеу тарихы төл әдебиеттану ғылымының жасампаз рухани формацияның эволюциясымен тығыз байланысып, ажырамас бірлікте көрініс табады. Өз дәуірінің үні, таңдайымен тасқа ойып таңба салған сөз сүлейі, әдебиетіміздің иесі де, киесі заңғар Абайдың тағылымды ғибраты, бай-бағылан мұрасы өткен ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің асылын жоймас рухани қазынасы ретінде танылғандықтан, әр кезең әдебиет зерттеушілерінің зерделеу объектісіне айналды.

Абай шығармаларын жинастырып, бастырып, зерттеу жұмыстарының басталғанына ғасырға жуық уақыт өтті. Ұлы ақынның өлеңдері мен қара сөздерін текстологиялық талдаудан өткізіп, канондық мәтіндердің жасалғанына да жарты ғасыр!

Қазақтың ұлы ақыны Абай жайлы сыр шертпеген, ой толғамаған, ұлы мұраның тұңғиығына бойлап, сыр ашқысы келмеген зерттеуші қаламгер жоқтың қасы. Әр зерттеуші Абай әлемінен өз сүрлеуін, өз пайымдауын тапты десек, ақын мұраларының мәңгілігіне, өміршендігіне сеніп, тәрбиелік мәні теңіздей терең, дариядай айқын болып, ұрпақтан ұрпаққа өсиет болатындығына көзі жетіп, абайтанушылардың қатарында қалам тартқан әдебиетші, зерделі зерттеушілердің бірі - Белгібай Шалабаев еді. Ол бұл тақырыпқа жан-жақты дайындықпен келді.

Б. Шалабаевтың Абай туралы ойлары ұлы ақын есімімен танысқан күннен бастап үздіксіз даму үстінде болған. Жалпы әдебиетшінің сөйлеген сөздерімен жазған мақалаларын барлай отырып, ұлы ақын төңірегіндегі ойларының эволюциясын шартты түрде кезеңдерге бөлетін болсақ, бұл абайтану тарихын дәуірлеу мәселесімен кезеңдес келіп жатқанын көреміз. Бұл заңды да. Себебі бүгінгі абайтанудың арғы бастауларында талай пікір-тұжырымдар айтылып, бәрі жинала келе кең арналы ілімге құйып, қазақ әдебиеттануының өнімді бір саласы боп қалыптасқаны қаншалықты даусыз болса, солардың ішінде Б. Шалабаевтың де пікірлері болғаны және белгілі дәрежеде шешуші рөл атқарған кезеңдерінің жоқ емес екендігі де соншалықты талас тудырмас.

Ал, абайтану тарихы мәселесі жөнінде ғалымдар пікірлерінде аздаған ғана алшақтықтар немесе тереңдетулер болмаса, бәрінің түптеп келгенде негізі бір. Осылайша Абайдың дәуірі, ақындық әлемі, дүниетанымы, жаңашылдығы сияқты күрделі де өзекті желілер күні бүгінге дейін егжей-тегжейлі зерттеліп, Абай ұлылығы әлемге мәшһүр болды.

1936 жылы «Казахстанская правда» газетінде жарияланған «Пушкин и Абай» атты зерттеу мақаласы Б. Шалабаевтың бұл саладағы тырнақ алды еңбегі. «Фольклор мен поэзия - проза төркіні» деп түйген болашақ романтанушы, қазақ жазба әдебиетінің іргесін қалаған Шоқан, Ыбырай, Абайлардың іргелі кесек прозалық туындыларын қазақ романының тууы мен қалыптасуының тұңғыш бастау қайнары дәрежесіне көтеріп бағалайды. Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан әдебиеттің асыл жәдігері эпикалық мол мұраларымыз кейіннен тасқынды судай ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да, ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ұлттық рухани олжалы аңсарларын хакім Абай қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке ауысты. Кемел бітімді қазақтың жазба әдебиеті бүкіл жанрларда, бағыт-тараптарда толықсып-жетіле, заманауи үрдістермен қабаттаса үндесіп, дәуірдің талай алмағайып бұралаң-бұлтарысы, асу бермес өткелі мен шың-құздары, ылдиы мен өрі, зұлматы мен ғибраты дегендей сан алуан күйзеліс күйлерге түскендігі белгілі. Осы ерекшеліктерді жете таныған әдебиетші Б. Шалабаев А. С. Пушкиннің өмірден өткеніне жүз жыл толуына орай жазған танымдық мақаласында заңғар Пушкин поэзиясының ұлы Абайға ықпал етуі, Абайдың өмір тарихынан мәлімет айту, ақын өлеңдерінен, орыс поэзиясының күні мен айы іспеттес Пушкин және Лермонтовтардан аударған өнегелі тәржімаларынан өзі таныған ерекшеліктерді ортаға салу мақсатын көздей отырып, елеулі де әсерлі ой-пайымдауларын оқырманына ұсынып, Абай ғұмыр кешкен заманның болмысын байыптаумен қатар, ескілік құрығының салмағы қаншалықты ауыр да қатерлі екендігін жастайынан ұғынған ақынның өз ортасынан дараланып, рухани өсу, кемелдену эволюциясын сараптай отырып, төмендегідей пікірін білдіреді: « . . . насыщенные гражданским пафосом, полные гнева, стихи Абая являются непревзойденными образцами в казахской литературе. Встав на путь реализма, Абай сыграл прогрессивную роль в истории казахской литературы . . . Абай стал родоначальникам письменной казахской литературы и национального казахского литературного языка . . . в литературный фонд поэта вошли не только образцы народного творчества и восточной речевой культуры, но и русская литература, в первую очередь - Пушкин и Лермонтов, сыгравшие огромную роль в формировании творческого облика самого Абая . . .

Не случайно расцвет поэтического таланта Абая падает на 1880-е и 90-е годы, тесно переплитаясь с изучением и творческим освоением Пушкина и Лермонтова. Меняется представление Абая о значении литературы и месте поэта в обществе. Как известно, положение казахских поэтов певцов, импровизаторов в те времена было жалким: вынужденные скитаться по степи, переходя из аула в аул, они жили теми подарками, которые получали за исполнение своих и чужих произведений.

Любовь к Пушкину, глубокое уважение классической русской литературе Абай передал и своим многочисленным ученикам. Аул рода Тобыкты, благодаря деятельности Абая, превратился в собрание любителей литературы, привлекая к себе, со всей казахской степи сказателей, певцов импровизаторов, начинающих поэтов. Абай читал собравшимся свои произведения и переводы сопровождая чтения беседами о Пушкине, о его изумительном творчестве», - деп пайымдайды. Одан әрі Абай реализмі әр бағытта көрініп отыратындығын сыншы ақынның Лермонтов, Пушкин шығармаларына жасаған аудармаларынан, сатиралық туындыларынан, сазды да күйлі әндерінен, өлең құрылысына енгізген тың формаларынан, өнегелі де өрісті ғақлияларының болмысынан айна-қатесіз танитындығын сөз ете отырып, ұлы ақынның шеберлігі - диапазонының кеңдігінде деп тұжырымдайды. Ең құнарлы ой - Абай қазақтың жазба әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдызы деген балама.

Білім-білігі, шеберлігі толықсыған әдебиетші қаламынан Абай мұраларын ғылыми тұрғыда зерделеген мақалалар бұдан былай бірінен соң бірі дүниеге келіп, жарияланып жатты. Бұл тұрғыда: «Пушкин и Абай» (1936), «Вдохновленный Пушкиным» (1945), «Орыс әдебиетінің алыбы Пушкин - ұлы Абайдың ұстазы» (1950), «О прозе казахских просветителей ХІХ века» (1951), «Об отношении казахского классика к великану русской литературы А. С. Пушкину» (1957), «Назидания Абая и зараждения поэмы в казахской литературе» (1959) сияқты мақалалары [1] айғақ болмақ. Б. Шалабаевтың ұлы руханиятының асыл арнасы - Абайдың әдеби мұрасына қатысты жазылған бұл өзекті еңбектер, құнды зерттеулер бүгінгі егеменді еліміздің алар асуына, шығар биігіне бағыт-бағдар беруімен құнды. Зерттеуші әсіресе, ұлы ақынның аударма өлеңдері мен қара сөздерінің көркем мәтіндеріне, ондағы сөздік қор мен тілдік қолданыстарына ерекше мән беріп, олардың тұрақты (канондық) мәтінін қалыптастыру мәселесіне ерекше ден қояды. Абай мұраларының жанрлық түрлері, стильдік ерекшеліктері, әдеби тілдің қуаты, т. т. секілді әдебиеттану ғылымының күрделі мәселелері де жан-жақты қарастырылған. Абай ғақлияларының шығу тарихы, сол тұстағы хакімнің көңіл-күйі, хал-жағдайы, өмір кезеңдері, тағдыр белестері, жалпы шығармашылық-психологиялық желісі жайында кеңірек ғылыми мәліметтер келтірілген. Сонымен бірге Абайдың қоғам өміріндегі тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп, талданып, қалың оқырман алдына тартылды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.