ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ (БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВ ХАКІМНІҢ ҒАҚЛИЯСЫ МЕН ПУШКИН ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

УДК 821. 512. 122: 82. 09
А. Т. Қажыбай

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ (БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВ ХАКІМНІҢ ҒАҚЛИЯСЫ МЕН ПУШКИН
ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)

В данной статье рассматривается история зарождения, становления и
развития казахской художественной прозы от малых форм жанра до эпопеи в
величайшем, грандиозном литературном наследии родоначальника новой
письменной казахской литературы великого поэта-мыслитиля, несравненного
таланта, непревзойденного мастера художественного слова, композитора,
неутомимого просветителя и выдающегося гения Абая (Ибраһима) Кунанбаева
отраженных в его прозаических религиозно-философских, морально-этических
трактатах Назиданий (Книге Слов) и в блестящем переводе с А. С.
Пушкина романа в письмах, озоглавленной энциклопедией русской жизни 20-х
годов ХІХ столетия Евгения Онегина в литературно-критических изысканиях
и научно-исследовательских трудах видного ученого-литератора Б.
Шалабаева. Затронуты сложные проблемные вопросы жанровой принадлежности,
сущности и формы литературных видов, на которые делится род на основе
преобладающего эстетического качества, объема произведений и способа
построения образа, более дробное деление исходящие из преобладающей
тематики прозаических нравоучений, этико-философских наставлений Гаклий
и эпистолярного романа А. С. Пушкина Евгений Онегин в переводе Абая, а
также их эстетические взаимовлияния и взаимоотношения с литературами
других народов, закономерности развития, исторически изменяющийся процесс
проникновения в художественный мир другого народа и восприятие опыта
других литератур истоками уходящих в глубину веков. Ученый-литературовед
Б. Шалабаев углубленно изучает все особенности конкретно-исторической
литературной формы Назиданий включающая в себя типологические свойства
родов и видов литературы, совокупность признаков компазиционного,
сюжетного, стилистического уровней, обобщая черты, свойственные этой
группе произведений, их особенностей, в часности, лаконизма,
художественную полноту и глубину мысли великого Абая. Интересно дан
аналитический разбор гаклий Абая Б. Шалабаевым, их исторические,
педагогические, правовые темы и морально-этическая сущность прозы поэта
выражающие всю глубину народной мудрости, обращение автора к истокам,
прикосновение к народной культуре и ментальности, размышления о
нравственных основах бытия, освященной любовью ко всему человечеству и
Творцу всего сущего, служащим светлым идеалам всего человечества.
Литератор Б. Шалабаев анализируея такие прозаические произведения Абая,
которые по своему идейному содержанию и по форме изложения стоят ближе к
публицистике, ссылается на третье, тридцать третье, сорок первое слова,
где Абай ставит жизненно важные для казахского народа проблемы.
Одиннадцатое слово, как замечает исследователь, адресовано тем, кто ведет
паразитический образ жизни, кто напоминает типы русских помещиков, вроде
Обломова из романа И. А. Гончарова. Анализируя двацатое слово
Назиданий, Б. Шалабаев приходит к интересному выводу, что Абай был
хорошо знаком с творчеством Н. В. Гоголя, И. А. Гончарова. Новаторская
деятельность Абая не ограничивалась созданием лишь таких малых форм
прозы, как Назидания. Он идет дальше по линии обогощения и развития в
казахской литературе эпического жанра в стихах путем переводов
произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова. Здесь Шалабаев имеет в виду
прежде всего непревзойденный творческий перевод Абаем отрывков из
Евгения Онегина.

In this article the history of origin formation and progress of kazakh
fiction is considered from small form of the genre up epopee, great,
might (grandiose) literary heritage of the forefather of new written
kazakh literature of the great poet – thinker the incomparable talent,
consummate master hand of artistic word, composer, ever-growing
enlightener and remarkable genius Abai Kunanbaev reflected in his prosaic
religious-philosophical, moral and ethical treatises “Edification” and in
the brilliant translation of A. S. Pushkin`s “Romance of letters”, titled
the encyclopedic of russian life of twenties of the XIX-th century
“Evgeni Onegin” in the literary and critical editions and scientific-
research works of the prominent scholar-writer Belgibai Shalabaev. The
critical problems of genre belonging, the subjects and forms of literary
aspects are touched, which the aspects are divided on the basic of
predominant esthetical quality, the volume of work and the way of writing
of image, more continued division, proceeded from predominant subject and
prose lectures ethic-philosophical directions “Gakliya`s” and epistolary,
novel by Pushkin “Evgeni Onegin” in Abai`s translation and their
aesthetics mutual effect and relations with literatures of other peoples
natural development historically changed process, the penetration into
artistic world of other peoples and the perception of the experience of
other literatures going into the deep of centuries. The scholar –
specialist in literature B. Shalabaev deeply makes a careful study of all
peculiarities of the concrete-historical literary form of “Edification”,
which includes typological characteristics kinds of literature, the whole
complex of the indications of composition, plot and stylistic standards,
generalize the features, peculiar to this group of works of literature,
their peculiarities, in particular, laconism, artistic completeness and
the depth of the conception of great Abai. It is of interest the
analytical analysis “Gakliya” of Abai by B. Shalabaev, their historical,
moral and pedagogical, legal themes, moral and ethic point of the prose
of the poet, expressing the whole intensity of popular wisdom, address of
the author of the sources, concerning the popular, culture and mentality
the meditation about the moral bases of the existence, which illuminates
the love to the whole mankind and the creator of human life, serving the
light ideal of the whole mankind. The man of letters Shalabaev, analyzing
such prosaic works of Abai, which rank to the publicism by the idea
content and by the form of statement ranks to the publicity, referring to
the third, thirty third, forty first words, where Abai puts the problems
of vital importance for the kazarh people, the eleventh word as the
author points, addressed to those, who leads parasitic way of life, who
reminds the kind of russian landowners as Oblomov from the novel by I. A.
Goncharov, considering the 20-th word of “Edification”, Shalabaev comes
to the interesting conclusion, that Abai knew the creative work of N. V.
Gogol and I. A. Goncharov well. The innovatory activity of Abai wasn`t
limited such little forms of prose as “Edification” he penetrates further
on the lines of enriching and developing the epic genre in verses in
Kazakh literature by the way of translations of Pushkin`s works, M. J.
Lermontov`s and I. S. Krylov`s works here Shalabaev means unprecedented
creative translation of passages from “Evgeni Onegin” first at all.

Абай Құнанбайұлы – ғасырлар бойына алалы жылқы, ақтылы қойын
шұбыртып, қыс қыстау, жаз жайлау арасында көшпелі өмір кешірген қазақ
халқының еркінен тыс бір сападан екінші сапаға ауысу процесі қауырт
басталған, яғни орыс отаршылдығының зорлық-зомбылығының нәтижесінде
өркениеттің өзге сатысына біржолата бет бұрған кезеңнің ғұламасы.
Оның ғұмыры мен шығармашылығы өткен тұс – алды – жалын, арты – мұз
деуге тұратындай тұйықтаулы, соған сәйкес өліара, өтпелі заман. Кейінге
қайырылар жол жабық, ілгеріден көрінген із көмескі еді. Расында да, қазақ
халқы үшін бұл уақыт – беймезгіл бір ауыр кезең, тарихтың беймезгіл
тығырығы (Мұхтар Әуезов) беймезгіл тұс еді.
Батыс ойшылы Карл Ясперс: Рух саласындағы аса ұлы құбылыстардың
өткел ретіндегі мәні әрі аяқтау, әрі бастау болып табылады. Олар аралық
міндетті атқарып, тек белгілі бір тарихи дәуірдің еншісіне ғана бұйырған
ақиқатты айқындайды; ал мұның бейнесі адамдардың жадында өшпестей
сақталады, бірақ ендігәрі қайталануы да, тыңнан тууы да мүмкін емес.
Адамның ұлылығы, бәлкім, осындай өткелден өрбіп-өнетін болар, – деп
жазыпты. Бұл тұжырымның Абай тұлғасын тануда да септігі тиеді. Себебі,
ұлы ақынымыз қазақтың өзіне дейінгі бүкіл ішкі дамуының қайталанбас
қорытпасы болуымен бірге, болашақтағы ел жайғасып-жайылар соны қоныс, тың
өріске жол нұсқаған кемеңгері де еді.
Құдайберген Жұбановтың: Абай – өз ортасының Данте сияқты адамы, –
деп оның бойынан ренессанстық, тың реформаторлық сипат іздеуі әсте тектен-
тек емес.
Абай жорықшы жыраулар жолын тұтынған дабыл мен дауылдың жыршысы
болудан саналы түрде бас тартып, тіпті батырлықты идеализациялауды да
мақсат тұтпады; өйткені отаршыл империяға қарсы қарулы қарсылықтың
жағдайы өткендігін білді (Кетті бірлік, Сөнді ерлік, Енді кімге
беттемек?; Батырдан барымташы туар даңғой).
Абай өзі шығармашылық тұрғыда едәуір нәрсе үйренген (бұл жайында енді
ғана еркін айта бастадық!), сонымен қатар сын тезіне салған (мұны бұрын
да жазып жүр) зар заман ақындарының гөй-гөйінен де шығандап ұзап кетті;
неге десеңіз, сол мезгілдегі азған жұрттың жексұрын кейпін жазғырумен
шектелмей, келешекте бой көрсетер – ақын идеалындағы – жаңа тұрпатты
қазақтың келбетін де көзге елестетті. Әдетте күрт бетбұрыстар кезеңінде
адам баласының әп-сәтте кешегіден күдер үзіп, деп-демде жаңаға жүгіне
қоюы оңайлықпен жүзеге аспайды. Абайдың байырғыны бес саусағындай біле
тұрса да, өткен өмір – көрген түсті дәрежелеп- дәріптеуге, елжірете
ежіктеуге ұмтылмауынан даналық, даралық ұстаным белгі береді. Бұрынғыны
көзсіз көксемеу – ақынның кейде суреткерлік сырларының сыртында жататын,
кейде олармен кірігіп кететін, елді тәрбиелеу, түзеу мақсатындағы
ұстаздық миссиясының заман талабына орайласқан, аңғарыла қоймайтын
астарларының бірі. Былайша айтқанда, бұл – дәстүрлі дағдыны бұзу, тың
тарапқа сүрлеу тарту. Онсыз үлкен жаңалық жасалмайды.
Сонымен, Абай – қазақ халқының тарихи тағдырындағы екі сапалық
кезеңнің арасындағы қылкөпірдей болған бейуақ тұстың ақыны.
Абайдың шығармашылық өмірі – қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы.
Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкіл ұлттық әдебиеттің даму, есею
кезеңдерін саралаумен ұштасады... Әр ұрпақ Абай жөнінде өз сөзін айтатын
болады. Абайтану есігі кімге де болса, ойы мен пікірі бар оқырманның
бәріне ашық, – деп академик С. Қирабаев атап өткендей, әдебиетіміздің
алыбы, қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбайұлы – бүгінгі күні
ғылымның әр саласына түрен салған ерекше кемеңгер. Ақын туындыларының
даналығы тек қана көркемсөз өнеріне қатысты немесе әдебиет пен тіл
көлемінде ғана емес, әлемдік философия, дінтану деңгейіне дейін
көтерілді.
Бүгінде отандық ғылымның қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру
барысында өткенін екшей отырып, ұлттық мұрат-мүддеге орайлас тың
ізденістерге бет бұруда. Бұл үрдіс ұлттық идеологияның пәрменді саласы –
қазақ әдебиеттануына да тән. Оның тарихи тағылымы өткенді терістеу немесе
бірыңғай қаралауда ғана емес, кешегінің өз құндылығын жоймаған озық
дәстірін сабақтастық үрдісіне сай бойға сіңіруде. Мұның өзі қазақ
әдебиеттану ғылымының тарихын толық қалпына келтіру талабынан туындаумен
қатар, даму белестерінің идеологиялық кедергілерімен астасып жатқан
күрделі ғылыми мәселелерін айқындай түсу қажеттілігін де көрсетеді. Бұл
ретте абайтану ғылымының зерттелу, өрістеу тарихы төл әдебиеттану
ғылымының жасампаз рухани формацияның эволюциясымен тығыз байланысып,
ажырамас бірлікте көрініс табады. Өз дәуірінің үні, таңдайымен тасқа ойып
таңба салған сөз сүлейі, әдебиетіміздің иесі де, киесі заңғар Абайдың
тағылымды ғибраты, бай-бағылан мұрасы өткен ғасырдың басындағы қазақ
әдебиетінің асылын жоймас рухани қазынасы ретінде танылғандықтан, әр
кезең әдебиет зерттеушілерінің зерделеу объектісіне айналды.
Абай шығармаларын жинастырып, бастырып, зерттеу жұмыстарының
басталғанына ғасырға жуық уақыт өтті. Ұлы ақынның өлеңдері мен қара
сөздерін текстологиялық талдаудан өткізіп, канондық мәтіндердің
жасалғанына да жарты ғасыр!
Қазақтың ұлы ақыны Абай жайлы сыр шертпеген, ой толғамаған, ұлы
мұраның тұңғиығына бойлап, сыр ашқысы келмеген зерттеуші қаламгер жоқтың
қасы. Әр зерттеуші Абай әлемінен өз сүрлеуін, өз пайымдауын тапты десек,
ақын мұраларының мәңгілігіне, өміршендігіне сеніп, тәрбиелік мәні
теңіздей терең, дариядай айқын болып, ұрпақтан ұрпаққа өсиет
болатындығына көзі жетіп, абайтанушылардың қатарында қалам тартқан
әдебиетші, зерделі зерттеушілердің бірі – Белгібай Шалабаев еді. Ол бұл
тақырыпқа жан-жақты дайындықпен келді.
Б. Шалабаевтың Абай туралы ойлары ұлы ақын есімімен танысқан күннен
бастап үздіксіз даму үстінде болған. Жалпы әдебиетшінің сөйлеген
сөздерімен жазған мақалаларын барлай отырып, ұлы ақын төңірегіндегі
ойларының эволюциясын шартты түрде кезеңдерге бөлетін болсақ, бұл
абайтану тарихын дәуірлеу мәселесімен кезеңдес келіп жатқанын көреміз.
Бұл заңды да. Себебі бүгінгі абайтанудың арғы бастауларында талай пікір-
тұжырымдар айтылып, бәрі жинала келе кең арналы ілімге құйып, қазақ
әдебиеттануының өнімді бір саласы боп қалыптасқаны қаншалықты даусыз
болса, солардың ішінде Б. Шалабаевтың де пікірлері болғаны және белгілі
дәрежеде шешуші рөл атқарған кезеңдерінің жоқ емес екендігі де соншалықты
талас тудырмас.
Ал, абайтану тарихы мәселесі жөнінде ғалымдар пікірлерінде аздаған
ғана алшақтықтар немесе тереңдетулер болмаса, бәрінің түптеп келгенде
негізі бір. Осылайша Абайдың дәуірі, ақындық әлемі, дүниетанымы,
жаңашылдығы сияқты күрделі де өзекті желілер күні бүгінге дейін егжей-
тегжейлі зерттеліп, Абай ұлылығы әлемге мәшһүр болды.
1936 жылы Казахстанская правда газетінде жарияланған Пушкин и
Абай атты зерттеу мақаласы Б. Шалабаевтың бұл саладағы тырнақ алды
еңбегі. Фольклор мен поэзия – проза төркіні деп түйген болашақ
романтанушы, қазақ жазба әдебиетінің іргесін қалаған Шоқан, Ыбырай,
Абайлардың іргелі кесек прозалық туындыларын қазақ романының тууы мен
қалыптасуының тұңғыш бастау қайнары дәрежесіне көтеріп бағалайды.
Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан әдебиеттің асыл жәдігері эпикалық мол
мұраларымыз кейіннен тасқынды судай ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да,
ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ұлттық рухани олжалы аңсарларын хакім Абай
қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке ауысты. Кемел бітімді қазақтың
жазба әдебиеті бүкіл жанрларда, бағыт-тараптарда толықсып-жетіле,
заманауи үрдістермен қабаттаса үндесіп, дәуірдің талай алмағайып бұралаң-
бұлтарысы, асу бермес өткелі мен шың-құздары, ылдиы мен өрі, зұлматы мен
ғибраты дегендей сан алуан күйзеліс күйлерге түскендігі белгілі. Осы
ерекшеліктерді жете таныған әдебиетші Б. Шалабаев А. С. Пушкиннің өмірден
өткеніне жүз жыл толуына орай жазған танымдық мақаласында заңғар Пушкин
поэзиясының ұлы Абайға ықпал етуі, Абайдың өмір тарихынан мәлімет айту,
ақын өлеңдерінен, орыс поэзиясының күні мен айы іспеттес Пушкин және
Лермонтовтардан аударған өнегелі тәржімаларынан өзі таныған
ерекшеліктерді ортаға салу мақсатын көздей отырып, елеулі де әсерлі ой-
пайымдауларын оқырманына ұсынып, Абай ғұмыр кешкен заманның болмысын
байыптаумен қатар, ескілік құрығының салмағы қаншалықты ауыр да қатерлі
екендігін жастайынан ұғынған ақынның өз ортасынан дараланып, рухани өсу,
кемелдену эволюциясын сараптай отырып, төмендегідей пікірін білдіреді:
... насыщенные гражданским пафосом, полные гнева, стихи Абая являются
непревзойденными образцами в казахской литературе. Встав на путь
реализма, Абай сыграл прогрессивную роль в истории казахской
литературы... Абай стал родоначальникам письменной казахской литературы и
национального казахского литературного языка... в литературный фонд поэта
вошли не только образцы народного творчества и восточной речевой
культуры, но и русская литература, в первую очередь – Пушкин и Лермонтов,
сыгравшие огромную роль в формировании творческого облика самого Абая...
Не случайно расцвет поэтического таланта Абая падает на 1880-е и 90-е
годы, тесно переплитаясь с изучением и творческим освоением Пушкина и
Лермонтова. Меняется представление Абая о значении литературы и месте
поэта в обществе. Как известно, положение казахских поэтов певцов,
импровизаторов в те времена было жалким: вынужденные скитаться по степи,
переходя из аула в аул, они жили теми подарками, которые получали за
исполнение своих и чужих произведений.
Любовь к Пушкину, глубокое уважение классической русской литературе
Абай передал и своим многочисленным ученикам. Аул рода Тобыкты, благодаря
деятельности Абая, превратился в собрание любителей литературы, привлекая
к себе, со всей казахской степи сказателей, певцов импровизаторов,
начинающих поэтов. Абай читал собравшимся свои произведения и переводы
сопровождая чтения беседами о Пушкине, о его изумительном творчестве, –
деп пайымдайды. Одан әрі Абай реализмі әр бағытта көрініп отыратындығын
сыншы ақынның Лермонтов, Пушкин шығармаларына жасаған аудармаларынан,
сатиралық туындыларынан, сазды да күйлі әндерінен, өлең құрылысына
енгізген тың формаларынан, өнегелі де өрісті ғақлияларының болмысынан
айна-қатесіз танитындығын сөз ете отырып, ұлы ақынның шеберлігі –
диапазонының кеңдігінде деп тұжырымдайды. Ең құнарлы ой – Абай қазақтың
жазба әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық
жұлдызы деген балама.
Білім-білігі, шеберлігі толықсыған әдебиетші қаламынан Абай мұраларын
ғылыми тұрғыда зерделеген мақалалар бұдан былай бірінен соң бірі дүниеге
келіп, жарияланып жатты. Бұл тұрғыда: Пушкин и Абай (1936),
Вдохновленный Пушкиным (1945), Орыс әдебиетінің алыбы Пушкин – ұлы
Абайдың ұстазы (1950), О прозе казахских просветителей ХІХ века
(1951), Об отношении казахского классика к великану русской литературы
А. С. Пушкину (1957), Назидания Абая и зараждения поэмы в казахской
литературе (1959) сияқты мақалалары [1] айғақ болмақ. Б. Шалабаевтың ұлы
руханиятының асыл арнасы – Абайдың әдеби мұрасына қатысты жазылған бұл
өзекті еңбектер, құнды зерттеулер бүгінгі егеменді еліміздің алар асуына,
шығар биігіне бағыт-бағдар беруімен құнды. Зерттеуші әсіресе, ұлы ақынның
аударма өлеңдері мен қара сөздерінің көркем мәтіндеріне, ондағы сөздік
қор мен тілдік қолданыстарына ерекше мән беріп, олардың тұрақты
(канондық) мәтінін қалыптастыру мәселесіне ерекше ден қояды. Абай
мұраларының жанрлық түрлері, стильдік ерекшеліктері, әдеби тілдің қуаты,
т. т. секілді әдебиеттану ғылымының күрделі мәселелері де жан-жақты
қарастырылған. Абай ғақлияларының шығу тарихы, сол тұстағы хакімнің көңіл-
күйі, хал-жағдайы, өмір кезеңдері, тағдыр белестері, жалпы шығармашылық-
психологиялық желісі жайында кеңірек ғылыми мәліметтер келтірілген.
Сонымен бірге Абайдың қоғам өміріндегі тарихи миссиясы, рухани
болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп,
талданып, қалың оқырман алдына тартылды.
Тағдыры күрделі, шығармашылығы өте терең ғұлама, заңғар Абайдың
даралық, даналық сипатын жоғары бағалаған, ғылыми құнды еңбектер соңыра
Б. Шалабаевтың қазақ прозасының оның ішінде төл роман жанрының тууы мен
қалыптасуы жайындағы жазылған әр жылдардағы құлаш-құлаш, кесек
монография, оқу-құралдарына еніп, зерлі тініне, алтын арқауына айналды.
Бұл кітаптар әдебиетші, сыншы ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Сын және
библиография айдарымен шыққан әр жылдардағы көптеген рецензиялық
мақалалар осының дәлелі.
Абай тану деген сөз, – дейді Т. Әлімқұлов, – ең әуелі, Россия
аумағын тану, орыс әдебиетінің өткен жолдарын, көтерілген биіктігін
анықтау тұрғысына тірелмек. Ұлттық томаға-тұйықтық Абайға жүрмейді. Қара
сөзінде: Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың
деп дүние жүзінде теңдессіз нақыл айтқан ойшыл Абай зерттеуші атаулыны
шыдаммен сынамақ. Абайтану тұрғысының ең биігі осы сынаққа соқпақ [2].
Үлкен жазушы, білікті сыншы Т. Әлімқұловтың осы пікірі зерттеуші Б.
Шалабаевтың пікірімен үндес, мұндағы қос сыншының ойы Абайдың орыс тілі
– дүниенің кілті деген сөзіне саяды.
Абайтану саласында Б. Шалабаев Абайға теңдессіз теңеулер айтып,
ақынды зерттеймін, зерделеймін деген зерттеушіге көп ізденіс, мол дерек
қажет екенін түсіндіреді.
Бүгінгі таңда Абай ғақлияларының, афоризмдерінің болмысына тереңдей
талдау жасалынып, көңілге қонымды зерттеулер жүргізілгендігі белгілі. Бұл
тұрғыда Абай қара сөздерінің табиғатына зер салған Х. Сүйіншәлиев еңбегі
[3] мен Абай афоризмдеріне ден қойған Қ. Өмірәлиев [4] зерттеулерінің
абайтану ғылымындағы бағасы өте жоғары. Дегенмен Абайдың қара сөздері –
әлі күнге терең зерттелмеген, әдебиет тарихы үшін де, қазақ ұлтының
өркениетті ел атануы үшін де көкейкесті мәселелерді қозғайтын маңызды
тақырып болып қала бермек. Абайтанудың негізін салушы заңғар М. Әуезов,
Тегінде Абай шығармаларының аздығынан кенде боп жүргеніміз жоқ. Барын
барша, бажайына барғыза алмаудан, зерттей алмаудан кендеміз [5, 24]
деген болатын Абай жайын зерттеушілерге деп аталатын мақаласында.
Шындығында 1952 жылы Х. Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздерінен қорғаған
кандидаттық диссертациясынан кейін Абай қара сөздері ұзақ жылдар бойы
тұтастай, жүйелі түрде зерттелмеді. Әр кезеңінде кейбір салыстырулар,
барлау еңбектердің болғаны рас. Абай шығармашылығына орыс және Еуропа
әдебиетінің ықпалы, байланысы қаншалықты дәрежеде болғандығын зерттеуге
басымдық берілгендігінің жақсы жағымен қатар кері әсері де бар еді.
Себебі бүкіл адамзаттық құндылықтарды қамтитын гуманизмнің биік шыңына
көтерілген Абайдың Шығыстың да, Батыстың да және төл әдебиетінен де
молынан сусындағанын көре тұра оларды бөле-жарып қарау, ақын
шығармашылығының қыры-сырын дұрыс саралауда кедергі келтірді. Әсіресе,
Абайдың қара сөздерінде Шығыс әдебиеті мен Ислам құндылықтарын тереңінен
түсініп айтылуы, сыңаржақ саясаттың салдарынан тасада қалып, жете мән
берілмеді. Тіпті, М. Әуезовтің өзі де, ... Абай қарасөздерінде дініне
иланған тыңдаушыларына құдайдың, пайғамбардың, имам, парыздың жайларын
көбірек айтады. Оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік
етеді. Және өлеңнен қара сөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік
бар. Онысы: дін тұтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса
аяусыз, сыншы жазушы болған қалпын Абай қара сөздерде біраз жеңілдетті,
ашуын азайтыңқырап алды [5, 24], – деген сөзінің астарын түсіну оңай
емес. Абайды бүкіл әлемге танытқан М. Әуезовтің ақын қара сөздері жайлы
тар шеңберде бұлайша ой толғауының астарында кеңестік идеологияның
салмағы жатқандығы жалған емес еді.
М. Әуезовтің осы ой-тұжырымының әлеуметтік салмағына ден қойған, Абай
қара сөздерінің жанрлық және стильдік ерекшеліктерін зерттеген Б.
Шалабаевтың мына бір пайымдауының орны бөлек: Проза Абая органически
связана с его поэзией и в тематическом, и в сюжетном, и в идейном
отношениях. Они взаимно дополняют друг друга, и там и здесь ставятся в
основном одни и те же проблемы, одни и те же вопросы. Вполне понятно, что
нельзя говорить изолированно об Абае – прозаике и об Абае – поэте. Абай,
как большой художник, для реализации своих идей пользовался различными
средствами. Он выступал и как поэт, и как прозаик, и как композитор, и
как мыслитель и просветитель. При этом он преследовал благородную цель –
защитить интересы народа всеми средствами, какие только оказались
доступными ему.
Абай во всем своем творчестве является поборником просвещения,
глашатаем демократических идей, суровым обличителем социального зла,
великим гуманистом и сатириком [6, 42], деуі әдебиетшінің ғалымға, яғни
Б. Шалабаевтың М. Әуезовке қарсылығы деп ұқпай, қайта шәкірттің ұстазды,
зерттеушінің ғалымды түсіне білуге, ғақлия даналық сөздерін талдап-тани
білуге ұмтылысы деп білеміз. Б. Шалабаев шешімінің шымырлығы соншалықты,
оның әділ бағасын беруге М. Әуезовтің тар заманда тамаша пікірлерінен
тамаша дүние жасағанын ғалымдарымыз бен сыншыларымыз енді-енді
аңғарғандай әсер етеді. Сөйтіп, Б. Шалабаев Абайдың ғақлияларына ден
қойғанда оның әр сөзінің тұңғиығына бойлап, ақын мен заманның ішкі
сарайындағы үндестік пен үгіттің мәнін-мағынасын ұғады. Абай қара
сөздерінің заманагөйлік табиғатын түсініп, келешекке айтар өсиет-намасына
зор сеніммен қарайды.
Абай қара сөздерін әдеби тұрғыда арнайы зерттеу нысанына ала бастау
М. Әуезовтің Әр жылдар ойлары монографиясында көтеріліп, Х.
Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері, М. Сильченконың Абайдың
творчестволық биографиясы, З. Ахметовтың Абайдың ақындық әлемі, Т.
Әлімқұловтың Жұмбақ жаны, Қ. Өмірәлиевтің Абай афоризмі, М.
Мырзахметовтың Абайтану тарихы, Абай және Шығыс, Т. Жұртбайдың М. О.
Әуезовтің шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі, А. Ісімақованың
Абайдың классикалық стилі, З. Жұмағалидің Жаңа дәуір әдебиетіндегі
Абай дәстүрінің жалғастығы, Ж. Шойымбеттің Абай қарасөздерінің жанрлық
және стильдік ерекшеліктері, Қ. Салғараұлының Таным баспалдақтары
еңбектерінде жалғасын тауып, айтылған ғылыми тұжырымдардың құнын айрықша
атап өткен орынды. Сонымен қатар педагог-ғалымдар А. Көбесовтың Абайтану
дәрістері, С. Ғаббасовтың Халық педагогикасының негіздері, лингвист –
ғалым Р. Сыздықованың Абайдың сөз өрнегі, филрсоф-ғалым Ғ. Есімовтің
Хакім Абай еңбектерінде Абай қара сөздерін ғылымның әр саласымен
байланыста зерттеліп, Абай танымдарын танудың ауқымын толықтырады.
Абайдың қара сөздері зерттелу жағынан кенжелеу қалып қойды, себебі
қара сөздерде діни-философиялық мақамдардың жиі ұшырасатындығынан болса
керек. Идеологияның құрсауынан бүкіл ғұмырын Абай мұраларын зерттеуге
арнаған, абайтанудың негізін қалаған, М. Әуезов Абай қара сөздері туралы
өз пікірін кеңінен көсіліп, қыр-сырын молынан ашуға білім-танымы жетсе
де, ойына кедергілердің кесе көлденең тұрғаны байқалады: Сонда
тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп. Кейбір терең өсиет, озғын ойлары
бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуге мүмкін. Сол себепті өлең
сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір ағартушылық, адамгершілік
үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын, оның шыншыл
және күшті азаматтық сындарын мынау қара сөздерінде оңайлатып, азайтып,
қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте ақынның өлеңінде кездесетін
қайшылықтар және тарихтың тар көлемді түсініктер көбірек көрінетін
кездері болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы
өзгермейді. Сондықтан өлеңіндегі сияқты дінді адамгершілік моральдің,
тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды
[5, 205]. М. Әуезовтің Абайдың күшті азаматтық сындарын қара сөздерінде
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтатыны деген сөзді М. Әуезовтің өзіне де
қатысты деп алсақ әрі ол Абай қара сөздері жөніндегі пікірін әдейі
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтқан десек шындықтан тым алшақ кете
қоймаспыз. М. Әуезов Абай өлеңдерінен қара сөздері төмендеу еді деген
ой ұшқынын да байқатады, мұнысы Абай – байшыл, Абай – діншіл деген
кезіндегі улы жыландай зәрін төккен төпелеген сыннан өзі – мұсылман,
Исламды терең меңгерген данышпан Абайды әл-әзірге өлеңдерімен ақын Абай
деп қана зерттеуді жалғастыра берудің мүддесінен, ақылдың айласынан
шыққан сөз қолданыс деп ұқтық. Осындай негізгі түсінік (убеждение)
Абайдың қара сөзінде де көрінеді. Бірақ осымен қатар дініне иланған
тыңдаушыларына құдайдың, пайғамбардың, имам, парыздың жайларын көбірек
айтады. Оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді.
Және өлеңнен қара сөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар.
Онысы: дін тұтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз,
сыншы, жазушы болған қалпын Абай қара сөздерде біраз жеңілдетті, ашуын
азайтыңқырап алады, – дейді М. Әуезов. Абайды бүкіл қазаққа ғана емес,
бүкіл әлемге танытқан М. Әуезов қаншама шегініске барады, мұнысын әлі
заман өзгерер, көңілі ояу, көкірегі ашық оқырманын дін туралы айтқанда
Абай өз ойына оқушыларының ойын көбірек серік етті деуімді, тікелей
Абайдың өз ойы деп нақтылай айта алмауында, қара сөзді сәл төмен еді
деуімді түсінер деген болжам жатқандай.
Абайтануда – М. Әуезовтің еңбектері басты бағдаршам. Сондықтан да Б.
Шалабаевтың Абай прозасы жайындағы зерттеулерін терең талдамас бұрын,
М. Әуезовтің қара сөздері талдауына үнемі зер салып отыратын дағдылы
әдетіміз бойынша өз пікірімізді белгілі дәрежеде болса да ғұламаның
айтқандарын негіз ете отырып саралауға талпындық.
Екінші сөзінде – халықтарды салыстырады, қазақ, ноғай (татар), сарт
(өзбек), орыс сияқты көршілес елдерде оқушысы қазақ жұртшылығына әділетті
достық көңілмен ұғындырып береді дейді абайтанушы ғалым. Біздің
байқағанымыз әділетті достық дегенінде кеңестік кезеңнің көңіл-күй
ауанын достық сөзіне түсірген сияқты. Әңгімені жәй бір тыңдаушылар
тобында отырғандай, жеңіл әзіл тәрізді бастап, өз халқының дәлелсіз
үстірт өзімшілдігін мысқыл ете келеді. Содан барып шын сыншыл ойларына
ауысады, Еңбек сүйген ел атаулының бәрі де қазақтай еңбексіздікке мол
салынған және сол еңбекті өнеркәсіпте, күндегі тірлікте көрші елдің
бәрінен кейін қанып отырған халқына үлгі берерлік, артық елдер болып
бағаланады дегенді байыбына бармасақ, заман ырғағын аңғармасақ әр түрлі
түсіндіруге болады. Бұл жерде қазақтың еңбексездікке мол салынғаны ғана
емес, оның қайдан келген пәле екенін іздеу көрініс береді.
Шынтуайтында Абайдың үшінші сөзін ғана емес қай сөзін алсаңыз да
ақынның өз тұсындағы емес бүгінгі күннің шындығына дәл келеді, айтқандары
қазіргі күннің өзін көріп тұрғандай өсиет – сөз ретінде өріле түседі.
Тек Абай сөзі, Абай түсінігі – жалған саясатпен бұрмаланып
түсіндіріліп келеді. Бұл көрініс еліміздің тарихын жазғанда әліппеден
энциклопедияға дейін өңін айналдырып айтылды, санаға сіңірілді. Қазақ ұлт
болып қалыптаспаған, өркениетке қол жеткізбеген, тарихы беріден басталған
жабайы тобыр дәрежесінде деген пайымдау қылаң берді, әрі сол пайымдау
бірте-бірте санада бекітіле берді. Абай қазақ бір-бірімен қырқысумен
келеді демейді, бір-біріне қаскүнем болмағы дейді; қазақ бұрыннан
жалқау, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ еді демейді, осындай жандар шығады
дейді.
Отаршылдық ойранынан кейін Абай айтқан ешкімге достығы жоқ жандардың
шығуы бүгінгі күні де ылаңын салуда. Яғни достығы жоқ жандар дегеніміз
– ең бірінші өзінің ұлтына достығы жоқ, тек өзге ұлттың ғана тілін,
мәдениетін, дәстүрін мойындайды, отаршылардың уысында өсіп шыққан,
тәрбиеленген мәңгүрттер мен көзқамандар. Олар үшін өз Отаны, өз ұлты
тек материалдық байлықтың көзі ғана, соның ордасы ғана, Абайша айтқанда
мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтемінен басқа ойының жоқтығынан.
М. Әуезов кезінде айтуға, терең талдауға тиым салынған Абайдың дін
жөніндегі қара сөздеріне ептеп қана сақтықпен тоқталып өтеді, қара
сөздердің ішінде тағы бір қайталай түсетін тақырып – дін менен мораль,
тәрбие жайларын қозғайтындығын, оларға: он екінші, он үшінші, жиырма
жетінші, отыз бесінші, отыз алтыншы, отыз сегізінші және қырық бесінші
сөздердің жататындығын айтады.
Б. Шалабаевтың Абай ғақлиясы жайындағы әдеби-сын, әдеби-зерттеу
еңбектері ғылыми-эстетикалық тұрғыдан алғанда көп мәселеге барлау
жасаған, әдебиетшінің таным-білігінде, кем-кетігінде анық танытқан
зерттеулер болды. Әрине Абайтану ілімінің бүгінгі биігінен қарасақ, біраз
пікірдің балаңдығы, жетімсіздігі де байқалады, бірақ сол кездегі ой-пікір
өрісінен қарағанда біраз мәселенің арнайы әңгімеге арқау болуы орынды да.
Б. Шалабаев Абай ақындығының сырын талдаған уақытта, автор Абай
реализмін, Абай сыншылдығын, өнегелі арнадан нәр ала білгендігін арнайы
атап көрсетеді. Ол Абайдың табиғи талантына, ақындық қуатына өмір шындығы
арқау болғандығын айта келіп, Абай ұлылығының бір қайнар бұлағы ретінде
орыс әдебиетін ерекше атап өтеді. Абайдың ұлылығы жайлы құнарлы ойлар
айта білген, Шалабаевтың кей кездерде өз заманының әуеніне қарай Абайдың
ерекше ұлы еңбегі – орыс халқының ұлы мәдениетіне, ұлы ақындарына сүйене
отырып, төменгі сатыда тұрған әдебиетін ең жоғарғы сатыға шыққан
реалистік әдебиетке қосуында, революциялық адымында, – дегеніне еш
таңдануға болмайды.
Әрине Б. Шалабаев таптық теорияға негізделген кеңестік қоғамда өмір
сүрді. Сол заманда еңбек етіп, абырой-даңққа ие болды. Сондықтан да оның
сыншылдық көзқарастарында кездесіп отыратын социалистік реализм әдісі
тұрғысынан айтылған кейбір пікірлерге таңырқауға болмайды. Керісінше Б.
Шалабаев қазақ кеңес әдебиеттануындағы роман жанрының зерттеуші көш
басшыларының бірі бола жүріп, жаңа типті әдебиет үшін күресті. Қалай
десек те әдебиетші Абайдың ұлы мұрасын сол заманына орайластырып
ыңғайымен, ретімен айта алған деп білеміз.
Абай (Ибраһим) Кунанбаев (1845-1904) выступал новатором не только в
поэзии, но и в области прозы. Он создал интересные афоризмы в виде бесед
– наставлений, насыщенных философскими рассуждениями, предельно
лаконичных и отличающихся ясностью мысли.
Прогрессивный художник – мыслитель, Абай видел залог прогресса в
труде, в просвещении. В своей прозе, представленной в виде назиданий,
поэт затрагивал различные вопросы общественного, семейно-бытового и
морально-этического характера и давал им философское объяснение. Недаром
он назвал цикл своих произведений Гаклией, что означает беседы –
наставления. Каждое такое наставление принято условно называть словом
[6, 34], – дей келе Б. Шалабаев енді бір кіріспе сөзін М. Әуезов тілімен
түйіндейді: ... Абай Ғақлиясы ұзын саны 45 сөзден тұрады. Оның
әрқайсысы қоғамдық, моральдық-этикалық және тұрмыстық сипаттағы
тақырыптарға, ойға құрылған. Бұл шығармаларда Абай сөзінің оқушыларымен
әңгімелесіп, жүзбе-жүз кездесудегі мәслихат, кеңес құрып отырған ойшыл
ұстаз тәрізді деп бағалайды аса көрнекті ғалым М. Әуезов [7, 28].
Әдебиетші Б. Шалабаев Абайдың қара сөздерінің жанрлық және стильдік
ерекшеліктеріне терең үңілмесе де, араб-парсы, жалпы шығыс әдебиетінде
елеулі орын алатын ой-толғауы түрінде жазылып, философиялық ой түйінін
тұжырымдауға бейім рисола (трактат) тәрізді шығарма – ғақлияның
этимологиялық астарын және жанрлық табиғатын дәл анықтауға талпыныс
жасағанын көреміз. Баршаға мәлім, Абайдың қара сөздерінің жанрлық және
стильдік ерекшеліктері туралы пікірлер әр түрлі. Бұған себеп Абай қара
сөздерін қалыптасқан проза жанрының қатарына тели салудың қиындығынан
туындайды. Бұл қиындықты заманымыздың кемеңгер жазушысы М. Әуезов бастан,
яғни Абай шығармашылығын зерттей бастағаннан-ақ сезсе керек: Жалпы
алғанда Абайдың осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем прозаның, өзіне
бөлек, бір алуаны боп қалыптасады. Бұлар сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы
жазушылар қолданған естелігі, мемуар да емес. Стиль, мазмұны жағынан
алғанда, осы шығармалар Абайдың өзі тапқан, бір алуан көркем сөздің түрі.
Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль
мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді [5, 204] деп ой қорытуында
үлкен кілтипан, терең астар жатқандай, әсіресе Абайдың өзі тапқан, бір
алуан көркем сөздің түрі деуі көптеген шешімін таппаған сауалдарға
жетелейді. Бүкіл ғұмырын Абай мұрасын зерттеуге арнаған, энциклопедист,
ғұлама-жазушының қарасөздерді Абайдың өзі тапқаны дейді, бірақ жаңалығы
деп ашып айтпайды, көркем сөздің түрлерін, талай-талай ғылыми
еңбектерінде бүге-шігесіне дейін талдайтын, әдебиет теориясының білгірі
мұнда жұмбақтап, әлденеге меңзеу ғана бар. Өзінің адамгершілік,
әлеуметшілік, ағартушылық ойларын айтуда, Абай педагогикалық жақсы әдісті
қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі
жайдан, үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап
отырып үгіт-насихат асырады.
Абайдың қара сөздерінің жанрлық және стильдік ерекшеліктері туралы
арнайы зерттеген Х. Сүйіншәлиев оны алты топқа бөледі: Олар: 1. Өсиет-
ғақлия (поучение, рассуждение); 2. Тастих (утверждение) ретінде келетін
философиялық трактат; 3. Нақыл сөз (афоризм, изречение); 4. Кеңес әңгіме
(беседа), Дидактикалық насихат (назидание); 5. Сын мақала ретіндегі
публицистика; 6. Көркем прозалық элементтері бар әңгіме [3, 122-123].
Абай қара сөздерін арнайы зерттеген Х. Сүйіншәлиев, Абай прозасында
публицистика сарыны басым десе, М. С. Сильченко қара сөздер көркем
прозаға жата алмайды, өйткені бұл сөздердің әрқайсысында бірнеше жанрдың
элементтері бар [8, 73], деп айта отырып, қара сөздің бір қатарын
публицистикалық сипатта, ғылыми проза стилінде жазылған шығармалар дейді.
Көптен бері Абайдың педагогикалық қара сөздерін зерттеп жүрген
педагог-ғалым А. Көбесов Х. Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері
монографиясын талдай келе, бұл еңбекте қара сөз, кеңес сөз немесе
қарапайым кәдуілгі ғақлия қатарына жатқызудың реті келмейтінін, оған
өзінің келіспейтінін білдіреді. Абайдың өзі Китаб тасдихдағы арабтың
тасдих сөзі арабтың сенім, растау, бекіту деп мағына беретін
сөздеріне сәйкес келеді, сондықтан Абайдың еңбегін сенім кітабы не
болмаса растау немесе бекіту кітабы деген ғылыми атау берген жөн болар
еді, – дейді.
А. Көбесовтің айтқанындай Абайдың қара сөздерінде педагогикалық тәлім-
тәрбиенің көрініс беретінін жоққа шығара алмаймыз. Тіпті, ғалым-педагог
А. Көбесовтің Абайдың педагогикалық ойларын тынымсыз ерінбей, жалықпай
іздеп талдауын әрі ол жолдағы табысын және жаңашыл ойларын қуаттаймыз.
Әсіресе, оның қазіргі педагогикалық терминология бойынша айтсақ, Абай
тәрбиенің ішінде ең бірінші орынға таза діни тәрбиені қойып, қалған
тәрбие түрлерін (адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, т. б.) осы тәрбиеге
байланысты жүзеге асырады дегені құптарлық пікір. Абайдың діни
фанатизмге, соқыр сенімге бармай, гуманизм жолын ұстаған қасиетті дінді
ұстанатынын айтады.
Әлқисса, Абай философиялық трактат жазған кәсіпқой философ емес,
себебі, Абайды философ деушілерге М. Әуезовте өз пікірін білдірген,
онысын былайша қорытындылайды: Абай мұраларын зерттеушілердің
кейбіреулері Абай философиясы деген тақырыпты бөліп алып, тексеруді
талап етеді. Абайды философ деп атап жүргендер де табылады. Анығында, бұл
жөнінде дұрыс түсінік керек. Шын мәнінде алғанда Абай философ емес.
Ғылымдық кең мағынасында Абай философ емес дейтұғынымыз – оның арнап
жазған философиялық жекеше толғаулы еңбектері, трактаты жоқ. Қорытып
айтқан системалы философиялық көзқарас болса, Абайда, ең алдымен,
жаратылыс туралы, адам ойының, познаниесінің жүйелік тұрғысынан қараған
өзіндік өрісті оқуы (учениесі) болса керек еді [5, 169]. М. Әуезовтің
пікірін келтіре отырып Абай қара сөздерді философиялық трактат деңгейінде
жазылды деген пікірін мүлдем жоққа шығармаймыз, керісінше Абайдың
өлеңдерінде де және қара сөздерінде де озық ойдың иесі данышпан, танымы
терең, қиял көкжиегі кең өзіндік толғаулары бар адамзаттың ой мен сөз
алыбы екенін, өзі өмір сүрген кезеңнің қоғамдық дамуындағы ақындық,
көркемдік, эстетикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.