ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ
ХАКІМ АБАЙДЫҢ ҒИБРАТЫ (БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВ ХАКІМНІҢ ҒАҚЛИЯСЫ МЕН ПУШКИН
ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)
Қажыбай А. Т.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Абай Құнанбайұлы – ғасырлар бойына алалы жылқы, ақтылы қойын шұбыртып,
қыс қыстау, жаз жайлау арасында көшпелі өмір кешірген қазақ халқының
еркінен тыс бір сападан екінші сапаға ауысу процесі қауырт басталған, яғни
орыс отаршылдығының зорлық-зомбылығының нәтижесінде өркениеттің өзге
сатысына біржолата бет бұрған кезеңнің ғұламасы.
Оның ғұмыры мен шығармашылығы өткен тұс – алды – жалын, арты – мұз
деуге тұратындай тұйықтаулы, соған сәйкес өліара, өтпелі заман. Кейінге
қайырылар жол жабық, ілгеріден көрінген із көмескі еді. Расында да,
қазақтар үшін бұл уақыт – беймезгіл бір ауыр кезең, тарихтың беймезгіл
тығырығы (Мұхтар Әуезов) беймезгіл тұс еді.
Батыс ойшылы Карл Ясперс: Рух саласындағы аса ұлы құбылыстардың өткел
ретіндегі мәні әрі аяқтау, әрі бастау болып табылады. Олар аралық міндетті
атқарып, тек белгілі бір тарихи дәуірдің еншісіне ғана бұйырған ақиқатты
айқындайды; ал мұның бейнесі адамдардың жадында өшпестей сақталады, бірақ
ендігәрі қайталануы да, тыңнан тууы да мүмкін емес. Адамның ұлылығы,
бәлкім, осындай өткелден өрбіп-өнетін болар, – деп жазыпты. Бұл тұжырымның
Абай тұлғасын тануда да септігі тиеді. Себебі, ұлы ақынымыз қазақтың өзіне
дейінгі бүкіл ішкі дамуының қайталанбас қорытпасы болуымен бірге,
болашақтағы ел жайғасып-жайылар соны қоныс, тың өріске жол нұсқаған
кемеңгері де еді.
Құдайберген Жұбановтың: Абай – өз ортасының Данте сияқты адамы, –
деп оның бойынан ренессанстық, тың реформаторлық сипат іздеуі әсте тектен-
тек емес.
Абай жорықшы жыраулар жолын тұтынған дабыл мен дауылдың жыршысы
болудан саналы түрде бас тартып, тіпті батырлықты идеализациялауды да
мақсат тұтпады; өйткені отаршыл империяға қарсы қарулы қарсылықтың жағдайы
өткендігін білді (Кетті бірлік, Сөнді ерлік, Енді кімге беттемек?;
Батырдан барымташы туар даңғой).
Абай өзі шығармашылық тұрғыда едәуір нәрсе үйренген (бұл жайында енді
ғана еркін айта бастадық!), сонымен қатар сын тезіне салған (мұны бұрын да
жазып жүр) зар заман ақындарының гөй-гөйінен де шығандап ұзап кетті; неге
десеңіз, сол мезгілдегі азған жұрттың жексұрын кейпін жазғырумен шектелмей,
келешекте бой көрсетер – ақын идеалындағы – жаңа тұрпатты қазақтың келбетін
де көзге елестетті. Әдетте күрт бетбұрыстар кезеңінде адам баласының әп-
сәтте кешегіден күдер үзіп, деп-демде жаңаға жүгіне қоюы оңайлықпен жүзеге
аспайды. Абайдың байырғыны бес саусағындай біле тұрса да, өткен өмір –
көрген түсті дәрежелеп- дәріптеуге, елжірете ежіктеуге ұмтылмауынан
даналық, даралық ұстаным белгі береді. Бұрынғыны көзсіз көксемеу – ақынның
кейде суреткерлік сырларының сыртында жататын, кейде олармен кірігіп
кететін, елді тәрбиелеу, түзеу мақсатындағы ұстаздық миссиясының заман
талабына орайласқан, аңғарыла қоймайтын астарларының бірі. Былайша
айтқанда, бұл – дәстүрлі дағдыны бұзу, тың тарапқа сүрлеу тарту. Онсыз
үлкен жаңалық жасалмайды.
Сонымен, Абай – қазақ халқының тарихи тағдырындағы екі сапалық
кезеңнің арасындағы қылкөпірдей болған бейуақ тұстың ақыны.
Абайдың шығармашылық өмірі – қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы.
Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкіл ұлттық әдебиеттің даму, есею
кезеңдерін саралаумен ұштасады... Әр ұрпақ Абай жөнінде өз сөзін айтатын
болады. Абайтану есігі кімге де болса, ойы мен пікірі бар оқырманның бәріне
ашық, – деп академик С. Қирабаев атап өткендей, әдебиетіміздің алыбы,
қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбайұлы – бүгінгі күні ғылымның әр
саласына түрен салған ерекше кемеңгер. Ақын туындыларының даналығы тек қана
көркемсөз өнеріне қатысты немесе әдебиет пен тіл көлемінде ғана емес,
әлемдік философия, дінтану деңгейіне дейін көтерілді.
Бүгінде отандық ғылымның қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында
өткенін екшей отырып, ұлттық мұрат-мүддеге орайлас тың ізденістерге бет
бұруда. Бұл үрдіс ұлттық идеологияның пәрменді саласы – қазақ
әдебиеттануына да тән. Оның тарихи тағылымы өткенді терістеу немесе
бірыңғай қаралауда ғана емес, кешегінің өз құндылығын жоймаған озық
дәстірін сабақтастық үрдісіне сай бойға сіңіруде. Мұның өзі қазақ
әдебиеттану ғылымының тарихын толық қалпына келтіру талабынан туындаумен
қатар, даму белестерінің идеологиялық кедергілерімен астасып жатқан күрделі
ғылыми мәселелерін айқындай түсу қажеттілігін де көрсетеді. Бұл ретте
абайтану ғылымының зерттелу, өрістеу тарихы төл әдебиеттану ғылымының
жасампаз рухани формацияның эволюциясымен тығыз байланысып, ажырамас
бірлікте көрініс табады. Өз дәуірінің үні, таңдайымен тасқа ойып таңба
салған сөз сүлейі, әдебиетіміздің иесі де, киесі заңғар Абайдың тағылымды
ғибраты, бай-бағылан мұрасы өткен ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің
асылын жоймас рухани қазынасы ретінде танылғандықтан, әр кезең әдебиет
зерттеушілерінің зерделеу объектісіне айналды.
Уақыт қиракездігінен көз жазып қалған талай аяулы арыстарымыз ақталып,
туған халқымен қауышқанына біраз жылдардың жүзі болды. Десек те, қайта
ашылып, дүниеге қайта келген алыптармен көзайым жүздесуден – бұрыннан халық
мойындаған асылдарымызға уақыт жетпей, сәл кенже қалып бара жатқан секілді.
Шынтуайтында қайта ашылған “жаңа” мен есесі толмаған, жете індетіліп
болмаған “ескіні” қатар ұштастыра, жарыстыра, сабақтастыра жіті зерттер
болсақ ұтатынымыз сөзсіз. Бұл орайда, әр буын қазақ ғалымдары ақи-тақи
аштық, кәміл қалыптастырдық деген жеке ақын, жазушылардан бастап, тұтас-
тұтас дәуірлерге дейін жаңа уақыт көзімен қайта қарап, дұрысымыз қайсы,
бұрысымыз қайсы – соны бір ой елегінен өткізіп алмағымыз абзал. Өйткені,
жете зерттедік, жекетану ретінде қалыптастырдық дейтін абайтану,
махамбеттану, сұлтанмахмұттану секілді ілгері ілімдердің де күн тәртібіне
көтерілген әлі де болса тың мәселелері туындап отыратыны заңды. Абайдың
тұңғыш шежіреші-биографы Әлихан Бөкейхановсыз, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатовсыз, олар жазған сын-зерттеу, арнауларсыз ұлы ақынды жіті таныдық
деу, әйтпесе Халел Досмұхаметовсыз Махамбет ақынды, Жүсіпбек Аймауытовсыз
Сұлтанмахмұтты зерттеп, танып білдік деу – ұшқарылық, ағаттық болар еді.
Сондықтан Мұхтар Әуезовтің абайтануға, Қажым Жұмалиевтің махамбеттануға,
Бейсембай Кенжебаевтің сұлтанмахмұттануға сіңірген еңбегін жеке-дара ілім
қалыптастырған қайраткерлігін зор сүйіспеншілікпен бағалай отырып, аталған
(аталмаған) ақын-жазушылардың асыл мұрасына да қайта бір оралып ыждағатты
үңілу – қастерлі парыз.
Абай мұралары – қазақ әдебиетінің көп зерттелген әлі де небір құпиясы
мол және әр қырынан бұдан да тереңірек зерттеуді қажетсінетін ғылыми үлкен
салаға айналып отыр.
Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ ССР Халық Ағарту комиссары болып тұрған
уақытта, халқымыздың әдеби мұрасына байланысты екі комиссия құрылғаны
тарихтан мәлім. Біріншісі – Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының шығармаларының
мұрасына жауапты болып М. Әуезов, ал, екінші – Сұлтанмахмұт Торайғырұлының
әдеби мұрасын жинау, жетекшілікті жүргізу Ж. Аймауытовқа тапсырылады.
Кезінде ақынның мұрасын, оның өмірбаянын түсіндіру, талдау ісі отаршыл
империяның және Кеңестік орыстандыру саясатының үдесінен ғана шығатын
біржақты зорлықшыл партиялық тәсілдің ауқымында түсіндірілді. Өткен
ғасырдың 20-жылдар мен 30-жылдардың алғашқы жартысы қазақ әдебиеттану
ғылымының қалыптасу кезеңінің басы боп, мол қиындықтармен айтыс-тартыстарға
толы болғаны белгілі. Қазақ әдебиетінің тарихындағы көрнекті ақындар мен
қазақ ғұламаларының басқасын былай қойғанда Ыбырай мен Абай феодал табының
шіріген бай-манаптарының идеологтары немесе миссионерлері деп танылып,
Шоқан шығармашылығын тану әлі қолға алынбаған болатын. ХІХ ғасырдағы
“қарағай басын шортан шалған” зар заманның, ХХ ғасырдың алғашқы зілзала,
зобалаң кезіндегі қазақтың сілкініп, оянған сәтінің, кеңестер дәуірінің
қырық қырлы қырғынды күндеріндегі әдебиет шығармаларының да өзегінен ұлттық
сананы, ұлт тағдырының арқауы көкірек көзіне оңай шалынады.
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің тұтас дәуірін айқындап тұрған шоқтығы
биік, тұлғалы дарын Абайдың әдеби мұрасы, әлеуметтік көзқарасы, дүниетанымы
деген мәселелер төңірегінде зерттеушілер арасында толастамас дауға айналған
сәттер мол болды. Әсіресе социалистік реализмнің қазтабан нұсқасындағы
әдебиет пен өнерге таптық схоластика көзқарасы, деректі социологиялық
өлшемдері, тұрпайы социологизм әдісі тұрғысынан қатаң қарайтын уақытта
Абайдың марқұм басын, дүркін-дүркін дауға салып, әрі итеріп, бері тартып
дегендей әдебиетші-сыншыларымыз біраз әбігерленді. Бұл ұзақ сонар сонау
1920-жылдардың аяғынан басталып, күні кешеге дейін сары аурудай созылып
келгендігі мәлім. Абай шығармашылығы турасында 1920-1930 жылдардағы пікір-
таластардың жалпы күйін, хал-ахуалын дөп түсіріп, дәл айтып ашына, уытты
сөзбен түйреген ірі абайтанушы М. Мырзахметовтың мына бір пікір пайымдауы
дәлелдей түседі, Абайдың әдеби мұрасының зерттелу тарихында 30-жылдардың
соңына дейін орын алып келген тұрпайы социологиялық, формалистік,
компаративистік жат танымдар мен РАПП-тың солақай саясаты үстем болып,
пікір жүргізуі Абай мұрасын танып білу, зерттеу саласында басты кедергіге
айналған келеңсіз құбылыстар көп зиянын, зардабын тигізіп, абайтану көшінің
тарихи тура таным жолына түсуіне айтарлықтай тосқауыл жасап бақты. 30-
жылдардың соңы мен 40-жылдары бұрынғыдан да күшейе түскен өктем саясаттың
қатал қысымындағы әдебиеттің қасаң тартуының ішкі кілтипандары мен
себептерін түсінуге болады. Зиялы қауым арасында әдейі тасталып отырылған
жікшілдік оты, шегіне жете ушыққан таптық көзқарас зардабы, ұрандалып өткен
кезеңдік науқандар мен саяси қудалаулар. “Саяси сенімсіз” деп танылып,
“буржуазияшыл, реакцияшыл, алашшыл...” т. т. “шылдардың” айдары тағылған
тек Абайдың басына қиындық әкелген жоқ, сол уақыттың саясатымен біте
қайнастым деген ғалымдардардың өзіне жайлы болмады. М. Әуезов сонау 20-
жылдардың өзінде, Абай ұлтшыл буржуазия өкілі ретінде бағаланатын кезеңде,
ақын мұрасына төніп келе жатқан қауіпті сезіп, оны “Ұлт ақыны” биігіне
көтере бағалапты. М. Әуезовтің: ... революциядан бұрын Абай жөнінде
ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды... Абайды танудың басы, алғашқы
адымдары революциядан бұрын басталған... Абайдың өмірі мен ортасын,
еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған
үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді еске алуымыз керек, – деген
сөзін қай кезеңге көз жүгіртсек те, жадымыздан шығаруға болмайтынын да
түсінеміз.
Абай шығармаларын жинастырып, бастырып, зерттеу жұмыстарының
басталғанына ғасырға жуық уақыт өтті. Ұлы ақынның өлеңдері мен қара
сөздерін текстологиялық талдаудан өткізіп, канондық мәтіндердің жасалғанына
да жарты ғасыр!
Абай мұралары жөнінде алғашқы жазба деректерді Дала уәләяты
газетінен табамыз. Абайдың өмірі мен ақындығы туралы алғаш ғылыми негізде
ой айтқан – Әлихан Бәкейханов десек, қателеспейміз. А. Байтұрсыновтың
Қазақтың бас ақыны, М. Дулатовтың Абай, С. Нұржановтың Наши поэты и
литература, Екеудің (бүркеншік) Абайдың өнері мен қызметі және Абайдан
соңғы ақындар, Ғ. Сағындықтың Абай, Ы. Мұстамбаевтың Ұлы ақын Абай, Б.
Кенжебаевтың Абай деген мақалаларын алғашқылар қатарында айрықша атап
өтуге тұрарлық.
А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, М.
Дулатов, М. Әуезов, т. б. алып алаш арыстары іргесін қалаған, абайтану
бүгінде өз алдына отау тіккен, көп іс тыңдырған, әдебиетіміздің тарихындағы
дербес ғылыми сала.
Ең алғаш М. Әуезов, Е. Ысмайылов, М. Сильченко, А. Нұрқатов, Т.
Нұртазин, т. б. пікірлері енгізілген Абайды тану тарихынан атты ғылыми
тұжырымдар, зерттеулер жинағы шықты. Абайтану, әсіресе, 50-жылдардың орта
шенінен бергі кезеңде ерекше қарқынмен дамыды. Атап айтқанда 1956 жылы
жарық көрген Х. Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері, Қ. Мұқамедхановтың
1959 жылы жарияланған Абай шығармаларының текстологиясы жайында, А.
Нұрқатовтың 1966 жылғы Абайдың ақындық дәстүрі атты ғылыми монографиялары
абайтанудың тұңғыш ірі жетістігі деп бағалауға болады. Мұнан кейінгі
уақыттарда да ақын шығармаларын әдеби жанрлардың әр қырынан қарастырған
түрлі зерттеу кітаптары мен мақалалар, іргелі ұжымдық жинақтар басылып
шықты.
Қазақ әдебиетінің іргелі, салиқалы саласы болып отырған абайтану
ғылымының қалыптасу жолын зерттеуді көздеп, Абайтану – менің өмірлік
тақырыбым деп жар салған ірі абайтанушы М. Мырзахметұлының бұл саладағы
сүбелі еңбектері бір төбе. Алыста болса іздеп тап, коренойға кіруге деген
ұлы ақынның өнегелі өлең жолдары абайтану саласына үлес қосқан әрбір
әдебиетші – ғалым М. Мырзахметұлының терең де мазмұнды ғылыми ізденісіне
негіз болса керек-ті. Ғалымның Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары
(1982), Абай жүрген ізбен (1985), Абай өмірі мен творчествосы (1987),
Абайдың адамгершілік мұрағаттары, Абайды оқы, таңырқа... (1993),
Жүрегімнің түбіне терең бойла (1995), Әуезов және Абай, Абайтану
дәрістерінің дерек көздері (1997), т. б. көптеген еңбектерін жариялап,
Абай, Мұхтар Әуезов энциклопедияларының ғылыми мақалаларын жазумен
қатар 1977 және 1995 жылдардағы Абай шығармаларының академиялық толық толық
жинағын жариялауға атсалысты.
ЮНЕСКО деңгейінде аталып өткен Абайдың 150 жылдығы рухани дүниеміздің
жаңа белестерін ашып, ақын шығармаларымен қатар ұлттық әдебиетімізді де,
ұлтымызды да әлемге танытқаны баршаға аян. Осынау айтулы мереке қарсаңында
жарыққа шыққан елеулі еңбектердің қатарында З. Ахметовтің Абайдың ақындық
әлемі, Қ. Мұқамедхановтың Абай және оның шәкірттері, Абайдың
мұрагерлері, Ғ. Есімовтің Хакім Абай, Ә. Нысамбаевтың Абайдың
дүниетанымы және философиясы, т. б. кітаптарды атауға болады. Абайды әр
қырынан зерттеген, соңғы жылдары шыққан еңбектер абайтануға жаңаша серпін
әкелді деуге толық ғылыми негіз бар. Тарата айтсақ, М. Әліпханұлының
Құттың кілті – кісілік (1997), А. Көбесовтің Абайтану дәрістері (2000),
Т. Жұртбайдың Күйесің, жүрек... сүйесің (2000), Т. Шапайдың Шын жүрек –
бір жүрек, Б. Байғалиевтің Абайдың өмірбаяны архив деректерінде (2000).
Ұлы ақынның 160 жылдық мерейтойы да өз деңгейінде аталып өтті. Абай рухына
әрдайым оралып, зерделеу тәуелсіз мемлекетіміздің табиғи үрдісіне айналды.
Сондықтан да ақын ескерткіші Мәскеудің нақ ортасында мәңгілікке орын тепті.
Қазақ әдебиетінің тарихында 1995 жылы Абай энциклопедиясының шығуы
мен Абай шығармаларының академиялық екі томдығының жарық көруі –
абайтанудың жаңа бір белеске көтерілгендігінің айғағы. Ғылыми зерттеулердің
жаңа деңгейге көтерілгендігінің тағы бір белгісі ретінде Қазіргі
Абайтанудың өзекті мәселелері (2002) ғылыми жинағы шықты және сонымен
қатар Абай мұраларынан ондаған кандидаттық, докторлық диссертациялар
қорғалды.
Абай шығармаларын зерттеу жұмыстары қилы кезеңдер мен қиын асулардан
өтіп, талай зор табыстарға жетсе де, ақынның төл мұраларын еркін елге тән
жаңа көзқарас тұрғысынан сараптап, мәтіндерге кеңестік идеология
күйесінен толық арылтатын дәйектігі текстологиялық талдау жүргізу
кемелденді деуге әлі ертерек. Таулар алыстаған сайын биіктей түседі
демекші жаңа мыңжылдықта ақын мұралары дәуір өзгерістерімен үндесіп, тың
мазмұн, соны сипаттарға ие болуда. Бұл орайда Абай шығармалары замана
талабына сай ғылымның түрлі салалары бойынша зерттеу көзіне айналып, жаңа
қырларымен танылуы көңіл қуантады. Абайдың дүниетанымы мен әлеуметтік
көзқарастары бүгінгі күн мінберінен зерделеніп, қоғамдық пікірталастардың
азығына айналуда. Әсіресе, философ ғалымдар өздерінің кеңестік саясаттың
уысында кеткен үлесін толтыруға құлшына кірісті. Белгілі себептермен
уақытында түбегейлі зерттеліп, білікті ғалымдардан тиісті бағасын алып
үлгермеген Абай әлемінің ашылмаған сыры әлі көп. Кеңестік және қазіргі
дәуірдің ғалымдары Абайдың адами көзқарастарында орыс зиялыларының әсері
(Крылов, Пушкин, Тютчев, Белинский, Герцен, Лермонтов, Тургенев, Полонский,
Фет, Некрасов, Салтыков-Щедрин, Толстой, Чернышевский, Добролюбов, Писарев,
Бунин, т. б.) мол десе, зерттеушілердің бір тобы оны грек философтары
және батыс ойшылдары мен классиктерінен үйренген (Тит Лукреций Кар,
Аристотель, Платон, Сократ, Софокл, Эсхил, Декарт, Спиноза, Гегель,
Шопенгауэр, Фейербах, Джон Стюарт Милль, Дарвин, Спенсер, Бокль, Гомер,
Шекспир, Лесаж, Гете, Шиллер, Скотт, Беранже, Ирвинг, Байрон, Купер,
Мицкевич, Бальзак, Дюма, Лонгфелло, Гарриет Бичер-Стоу, Брет-Гарт, т. б.)
дейді; тағы бір тобы ол шығысшыл ақын (Мұхаммед Хорезми, Әбунасыр әл-
Фараби, Әбурайхан әл-Бируни, Әбуғали Ибн Сина, Әбілқасым Фирдоуси, Махмұт
Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн, Иүгінаки, Омар Һайям,
Бақырғани, Сағди, Рашид ад-Дин, Рабғузи, Сайф Сарай, Ибн Хальдун, Науаи,
Бабыр, Физули, Шамси, Сайхали, Әбілғазы, Сағди, Хожа Хафиз, Ат-Табари,
Рабғузи, Әбілғазы Гафури, Хусайн Байқара, Мұхаммед Салық, Мұхаммед Ғабдуху,
Жәлел ад-Дин Ауғани, Шаһабуддин Маржани, Рашидаддин, Софы Аллаяр, Әбдул
Баһир, Әл-Журжани, Халил ибн Ахмад, Жаһіз, ибн Рамик, Жәми, Имам Газали,
Жүсіп Қарабағи, т. б.) дегенді айтып жүр. Соңғы кезде ақынның діни-
әлеуметтік философиясына да біржақты баға беріліп, тіпті, үстірт, теріс
пікірлер де байқалып қалды.
Қысқасы, Абайдың дүниетанымы жайындағы ғылыми-қоғамдық пікірталас
басталып та кетті. Тек Әттең, Әуезов болғанда деген өкінішті тіркес ойыңа
еріксіз түседі. Әттең дейтініміз 60-жылдарға дейін Абайды идеалист,
діншіл, буржуазиялық ойшыл дейтін сыңаржақ пікірдің үстем болғаны жасырын
емес. Осы мәселе жайында академик С. Қирабаевтың, Идеологиялық қыспақ
Мұхтар Әуезовтің Абай туралы зерттеулеріне де белгілі дәрежеде әсер еткені
оның әр жылдар жазғандарын салыстыра қарасаң, анық көзге шалынады. Осы
жағдайлар қазір ұлттық әдебиеттің негізгі даму кезеңдерін, Абайдың осы
процестегі орнын бүгінгі тәуелсіз елдің мұрат-мақсаттары тұрғысынан
байсалды зерттеуді қажет етеді [1, 31], деген орынды да, ойлы пікірлері
бұл сөзімізді растай түседі.
Қазақтың ұлы ақыны, терең ойшылы Абай есімі заман өткен сайын биіктеп,
Абай десе, елең етпейтін жан, селт етпейтін көңіл, сөйлемейтін тіл
болмайтындығы бұл күнде ақиқатқа айналып отыр. Ол жайында айтылмаған ән,
оқылмаған жыр, жазылмаған дастан бар болса, оның орнын өскелең ұрпақ, келер
дәурен толтырмақ. Уақыт керуені жылжыған сайын Абай поэзиясы, Абай үні,
Абай салған сара жол сан қырынан жол ашып, оқырманын таңқалдыруда.
Абай сөзі – халқымыздың рухын асқақтатып, айдай әлемге тарады. Ал
абайтанудың алғашқы асулары өткен ғасырдың басынан-ақ бастау алған болатын.
Абай хақындағы алғашқы дуалы сөзді елдің азаттығы мен рухани бостандығын
көксеген Алаш көсемдерінің бірегейі – Ә. Бөкейханов айтқан еді. Ол А.
Құнанбаев дүниеден өткеннен кейін өз қолымен қазанама мәтінін жазып,
Семипалатинский листок газетінде жариялаған [2]. Ақиқатына жүгінсек,
қазанама Ә. Бөкейхановтың Абай тақырыбына алғаш қалам тартуы емес. Осы
орайда белгілі әдебиетші ғалым Ж. Ысмағұловтың мына бір пікірі Алаш
қайраткерінің шын мәнінде абайтану ілімінің негізін салушы ретіндегі
өзіндік еңбегін айғақтай түседі: ... Егер бұдан бұрынырақ, ақынның көзі
тірісінде, 1903 жылы қазақ өлкесі туралы Петербургте басылып шыққан
анықтамалық кітапта халқымыздың жалпы рухани мәдениеті жөнінде толғана
келіп, жаңа әдебиетінің төлбасы ретінде Абай атына айтқан сындарлы ойлары
мен байсалды бағалауын еске алсақ, Ә. Бөкейхановты ұлы ақынның алғашқы
шежірешісі және зерделі зерттеушісі деп бағалауға толық негіз бар деп
ойлаймыз [3, 4].
Осылайша, Ә. Бөкейхановты Абайтанудың алғашқы сөзсаптаушысы,
шежірешісі деп танысақ, мұнан кейінгі ұлы ақынды таныту ісінде А.
Байтұрсыновтың та мұрындық болғанын көреміз. 1913 жылы өзі редакторлық
жасаған Қазақ газетінде Қазақтың бас ақыны мақаласын жариялап, ұлы Абай
өлеңдері турасында былайша ой толғаған: Оқып қарасам, басқа ақындардың
сөзіндей емес, олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап,
көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын
естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете
алмай қаласың. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар болмаса, мың
қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын біреу баяндап
ұқтырғанда ғана біледі.
Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ
ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған кемшілік емес, оқушылардың
түсінерлік дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік [4]. Осылайша А.
Байтұрсынов Абай өлеңдерінің болмысын танып, ақын өнерінің қадір-қасиетін,
табиғатын, сыры мен сипатын ашуға күш салды.
Жалпы, Абай дүниеден өткен он шақты жылдың аралығында ақын мұраларын
жинақтап, жарыққа шығаруға күш жұмсаған қайраткерлер қатарында М.
Дулатовтың да есімі ерекше аталуы орынды. Ол 1908 жылы Ибраһим ибн
Құнанбаев, 1914 жылы Қазақ газетінде Абай атты мақалаларын жариялаған.
Ол еңбектерінде Абайдың кім екендігі, заманы, ақындық өнері жайлы мол
деректер келтірілген.
Бұл салада Абайдың өз баласы Тұрағұл мен немере інісі Кәкітай
Ысқақұлының да еңбектері ерен екендігі барша әдебиетші қауымға аян еді.
Екеуінің жанашырлық еңбегінің нәтижесі – 1909 жылы Петербургте Абайдың
тұңғыш өлеңдер жинағы жарыққа шықты. Сонымен бірге, 1914 жылы Семей
қаласында ерлі-зайыпты Нұрғали, Нәзипа Құлжановтардың Абайдың дүниеден
өткеніне 10 жыл толуына орай еске алу кешін ұйымдастыруы, баяндама жасауы
да маңызы зор шара екендігі шындық. Осыдан бастап жыл сайын ақын рухына
тағзым етіліп, оның шығармашылығын ел арасында насихаттау кеңінен өріс
алды.
1918 жылы Семейде Ж. Аймауытов және М. Әуезовтің ұйымдастыруымен
Абай атты қоғамдық-әдеби журнал өмірге келді. Бірер жылдай жарық көріп
тұрған бұл журналдың (12 саны ғана шыққан екен – А. Қ.) негізі, әлеуметтік
мәні, шығармашылық болмысы Абай сынды ақынның рухынан нәр алғаны ақиқат
болатын [3, 6].
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап болашақ жазушы, талантты ғалым М.
Әуезов Ә. Бөкейханов пен А. Байтұрсынов бастап берген абайтану ілімін
шырқау биікке көтеріп, қазақ әдебиеттану ғылымының бір арналы саласына
айналдырып, 30-50-жылдарда М. Әуезов қазақтың бас ақыны туралы елеулі
зерттеулер жүргізе отырып, Абайдың өмірбаяны мен оның ақындық айналасы
туралы құнды еңбектер қалдырды.
Әйтсе де, 50-шы жылдардың басында әдеби мұраға, сөз өнерінің тарихи
тұлғалары жайлы кең шеңберде үн тастауға қырағы партия идеологтары
социалистік жүйеге қауіп төнеді деп есептеп, үнемі тыйым жасап отырғаны
мәлім. Мәселен, 1942 жылы 1-томы, 1947 жылы 2-томы шыққан М. Әуезовтің
Абай жолы романы солақай сынның төпелеуіне түскені тарихтан мәлім. 1951
жылы 13-15 маусымда Абай шығармашылығына байланысты Ғылым академиясы мен
Жазушылар одағы бірігіп өткізген жиында бірқатар беделді, дәрежелі
әдебиетшілер Абай мектебі, Абай дәстүрі деген ұғымдарға, өнердегі әрқилы
бағыттарға үзілді-кесілді қарсы шығып, Абайды шындап зерттеген ғалымдарға
саяси айып тағады. Бұл жиналыста С. Мұқанов Абайдың әдеби мектебі және
оның шәкірттері, С. Нұрышев Абайдың әдеби мұрасын танудағы кейбір талас
мәселелері, М. С. Сильченко Абай творчествосының идеялық арналары, М.
Әуезов Абай мұрасын танудағы жетістіктер мен кемшіліктер туралы деген
тақырыптарда баяндамалар жасайды [5, 218; 128].
Тек, ХХ съезден кейін қателіктің бәрі сарапқа салынып, 1957 жылы 25
наурыздағы конференцияда Абай мұраларының тағдыры шешіліп, ғылыми
конференция Абай романы – қазақтың тұңғыш эпопеясы деп аталады. Онда М.
Қаратаев, А. Нұрқатов, Т. Нұртазин, Қ. Құттыбаев, З. Ахметов [6] секілді
ғалымдар баяндама жасап, ақынның өмірі жөнінде, заманы жайлы, көркем
туындыларының болмысы туралы ғылыми тұжырымдарын ортаға салып, ой-пікір
алмасады. Осылайша Абай әлемін зерттеп, танып-білу үрдісіне кең жол
ашылады.
Көрнекті сыншы-ғалым Т. Кәкішев былай дейді: ... 1954 жылдан бері
қарай қоғамдық ғылымның әр саласында Абай жайында отызға тарта ғылыми-
зерттеу, насихаттама еңбектер шықты. Бұған қоса, Абай шығармалары мен
дүниетанымының әр саласы бойынша қоғамдық ғылым өкілдері жиырмаға тарта
диссертация қорғағанын айтсақ, Абайтану ілімі әдебиеттанудың үлкен бір
саласына айналғанын көреміз [6, 149]. Мұның бәрі тарихи шындыққа айналды.
1959 жылы 15-19 маусым аралығында Алматыда әдеби мұра және оны зерттеудің
негізгі проблемаларына арнап өткізілген ғылыми-теориялық конференцияда да
Абай шығармашылығы қалыс қалмай, жан-жанқты сөз болды [7]. Осылайша
абайтану ілімі қарқынды даму үрдісіне көшті. Абай шығармашылығы турасында
қалам тартқан арғысы А. Байтұрсынов, М. Дулатовтан бастап, берідегі Қ.
Жұмалиев, З. Ахметов, М. Сильченко, Б. Кенжебаев, Ы. Дүйсенбаев, Қ.
Мұхамедханов, Т. Әлімқұлов, М. Бөжеев, Ә. Жиреншин, Х. Сүйіншәлиев
еңбектерін атауға болады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай жайлы сыр шертпеген, ой толғамаған, ұлы
мұраның тұңғиығына бойлап, сыр ашқысы келмеген зерттеуші қаламгер жоқтың
қасы. Әр зерттеуші Абай әлемінен өз сүрлеуін, өз пайымдауын тапты десек,
ақын мұраларының мәңгілігіне, өміршендігіне сеніп, тәрбиелік мәні теңіздей
терең, дариядай айқын болып, ұрпақтан ұрпаққа өсиет болатындығына көзі
жетіп, абайтанушылардың қатарында қалам тартқан әдебиетші, зерделі
зерттеушілердің бірі – Б. Шалабаев еді. Ол бұл тақырыпқа жан-жақты
дайындықпен келді.
Б. Шалабаевтың Абай туралы ойлары ұлы ақын есімімен танысқан күннен
бастап үздіксіз даму үстінде болған. Жалпы әдебиетшінің сөйлеген сөздерімен
жазған мақалаларын барлай отырып, ұлы ақын төңірегіндегі ойларының
эволюциясын шартты түрде кезеңдерге бөлетін болсақ, бұл абайтану тарихын
дәуірлеу мәселесімен кезеңдес келіп жатқанын көреміз. Бұл заңды да. Себебі
бүгінгі абайтанудың арғы бастауларында талай пікір-тұжырымдар айтылып, бәрі
жинала келе кең арналы ілімге құйып, қазақ әдебиеттануының өнімді бір
саласы боп қалыптасқаны қаншалықты даусыз болса, солардың ішінде Б.
Шалабаевтың де пікірлері болғаны және белгілі дәрежеде шешуші рөл атқарған
кезеңдерінің жоқ емес екендігі де соншалықты талас тудырмас.
Ал, абайтану тарихы мәселесі жөнінде ғалымдар пікірлерінде аздаған
ғана алшақтықтар немесе тереңдетулер болмаса, бәрінің түптеп келгенде
негізі бір. Осылайша Абайдың дәуірі, ақындық әлемі, дүниетанымы,
жаңашылдығы сияқты күрделі де, өзекті желілер күні бүгінге дейін егжей-
тегжейлі зерттеліп, Абай ұлылығы әлемге мәшһүр болды.
1936 жылы Казахстанская правда газетінде жарияланған Пушкин и Абай
атты зерттеу мақаласы Б. Шалабаевтың бұл саладағы тырнақ алды еңбегі.
Фольклор мен поэзия – проза төркіні деп түйген болашақ романтанушы, қазақ
жазба әдебиетінің іргесін қалаған Шоқан, Ыбырай, Абайлардың іргелі кесек
прозалық туындыларын қазақ романының тууы мен қалыптасуының тұңғыш бастау
қайнары дәрежесіне көтеріп бағалайды. Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан
әдебиеттің асыл жәдігері эпикалық мол мұраларымыз кейіннен тасқынды судай
ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да, ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ұлттық
рухани олжалы аңсарларын хакім Абай қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке
ауысты. Кемел бітімді қазақтың жазба әдебиеті бүкіл жанрларда, бағыт-
тараптарда толықсып-жетіле, заманауи үрдістермен қабаттаса үндесіп,
дәуірдің талай алмағайып бұралаң-бұлтарысы, асу бермес өткелі мен шың-
құздары, ылдиы мен өрі, зұлматы мен ғибраты дегендей сан алуан күйзеліс
күйлерге түскендігі белгілі. Осы ерекшеліктерді жете таныған әдебиетші Б.
Шалабаев А. С. Пушкиннің өмірден өткеніне жүз жыл толуына орай жазған
танымдық мақаласында заңғар Пушкин поэзиясының ұлы Абайға ықпал етуі,
Абайдың өмір тарихынан мәлімет айту, ақын өлеңдерінен, орыс поэзиясының
күні мен айы іспеттес Пушкин және Лермонтовтардан аударған өнегелі
тәржімаларынан өзі таныған ерекшеліктерді ортаға салу мақсатын көздей
отырып, елеулі де әсерлі ой-пайымдауларын оқырманына ұсынып, Абай ғұмыр
кешкен заманның болмысын байыптаумен қатар, ескілік құрығының салмағы
қаншалықты ауыр да қатерлі екендігін жастайынан ұғынған ақынның өз
ортасынан дараланып, рухани өсу, кемелдену эволюциясын сараптай отырып,
төмендегідей пікірін білдіреді: ... насыщенные гражданским пафосом, полные
гнева, стихи Абая являются непревзойденными образцами в казахской
литературе. Встав на путь реализма, Абай сыграл прогрессивную роль в
истории казахской литературы... Абай стал родоначальникам письменной
казахской литературы и национального казахского литературного языка... в
литературный фонд поэта вошли не только образцы народного творчества и
восточной речевой культуры, но и русская литература, в первую очередь –
Пушкин и Лермонтов, сыгравшие огромную роль в формировании творческого
облика самого Абая...
Не случайно расцвет поэтического таланта Абая падает на 1880-е и 90-е
годы, тесно переплитаясь с изучением и творческим освоением Пушкина и
Лермонтова. Меняется представление Абая о значении литературы и месте поэта
в обществе. Как известно, положение казахских поэтов певцов, импровизаторов
в те времена было жалким: вынужденные скитаться по степи, переходя из аула
в аул, они жили теми подарками, которые получали за исполнение своих и
чужих произведений.
Ранний Абай – до знакомства с Пушкиным естественно пренебрегал званием
поэта и даже собственные произведения выдовал за творчество своего друга
Кокпая. И, несомнено, под влиянием Пушкина – Абай осознал подлинное
значение поэта в обществе. Вслед за Пушкиным, заявившим: Я памятник себе
воздвиг нерукотворный, Абай задавая себе вопрос: Можно ли считать, что
человек умер, если после него остались бессмертные слова, – гордо
отвечает: Пусть смертно будет мое тело, Но ни я, ни созданное мною не
умрет, – так высоко стал ценить свое поэтическое призвание Абай. Под
влиянием Пушкина изменился весь облик поэзии Абая. Стихи поэта освободились
от насыщенности, стали простыми, легкими, музыкальными. Локоничность
соединилось в них с глубиной и богатсвом мыслей и разнообразным обогощением
влияние – поэтических средств. Поэзия Абая стала популярной, любимой
поэзией казахского народа. Большая часть стихов стала народными песнями.
Можно смело сказать, что Пушкин через Абая являлся могучим участником
идейного и художественного развития казахского народа, сделав необычайно
ценный вклад в культуру Казахстана.
Любовь к Пушкину, глубокое уважение классической русской литературе
Абай передал и своим многочисленным ученикам. Аул рода Тобыкты, благодаря
деятельности Абая, превратился в собрание любителей литературы, привлекая
к себе, со всего Казахстана сказателей, певцов импровизаторов, начинающих
поэтов. Абай читал собравшимся свои произведения и переводы сопровождая
чтения беседами о Пушкине, о его изумительном творчестве, – деп
пайымдайды. Одан әрі Абай реализмі әр бағытта көрініп отыратындығын сыншы
ақынның Лермонтов, Пушкин шығармаларына жасаған аудармаларынан, сатиралық
туындыларынан, сазды да күйлі әндерінен, өлең құрылысына енгізген тың
формаларынан, өнегелі де өрісті ғақлияларының болмысынан айна-қатесіз
танитындығын сөз ете отырып, ұлы ақынның шеберлігі – диапазонының
кеңдігінде деп тұжырымдайды. Ең құнарлы ой – Абай қазақтың жазба
әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдызы деген
балама.
Білім-білігі, шеберлігі толықсыған әдебиетші қаламынан Абай мұраларын
ғылыми тұрғыда зерделеген мақалалар бұдан былай бірінен соң бірі дүниеге
келіп, жарияланып жатты. Бұл тұрғыда: Пушкин и Абай (1936),
Вдохновленный Пушкиным (1945), Орыс әдебиетінің алыбы Пушкин – ұлы
Абайдың ұстазы (1950), О прозе казахских просветителей ХІХ века (1951),
Об отношении казахского классика к великану русской литературы А. С.
Пушкину (1957), Назидания Абая и зараждения поэмы в казахской литературе
(1959) сияқты мақалалары [8] айғақ болмақ. Б. Шалабаевтың ұлы руханиятының
асыл арнасы – Абайдың әдеби мұрасына қатысты жазылған бұл өзекті еңбектер,
құнды зерттеулер бүгінгі егеменді еліміздің алар асуына, шығар биігіне
бағыт-бағдар беруімен құнды. Зерттеуші әсіресе, ұлы ақынның аударма
өлеңдері мен қара сөздерінің көркем мәтіндеріне, ондағы сөздік қор мен
тілдік қолданыстарына ерекше мән беріп, олардың тұрақты (канондық) мәтінін
қалыптастыру мәселесіне ерекше ден қояды. Абай мұраларының жанрлық түрлері,
стильдік ерекшеліктері, әдеби тілдің қуаты, т. т. секілді әдебиеттану
ғылымының күрделі мәселелері де жан-жақты қарастырылған. Абай ғақлияларының
шығу тарихы, сол тұстағы хакімнің көңіл-күйі, хал-жағдайы, өмір кезеңдері,
тағдыр белестері, жалпы шығармашылық-психологиялық желісі жайында кеңірек
ғылыми мәліметтер келтірілген. Сонымен бірге Абайдың қоғам өміріндегі
тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар
дұрыс көрсетіліп, талданып, қалың оқырман алдына тартылды.
Тағдыры күрделі, шығармашылығы өте терең ғұлама, заңғар Абайдың
даралық, даналық сипатын жоғары бағалаған, ғылыми құнды еңбектер соңыра Б.
Шалабаевтың қазақ прозасының оның ішінде төл роман жанрының тууы мен
қалыптасуы жайындағы жазылған әр жылдардағы құлаш-құлаш, кесек монография,
оқу-құралдарына еніп, зерлі тініне, алтын арқауына айналды. Бұл кітаптар
әдебиетші, сыншы ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Сын және библиография
айдарымен шыққан көптеген рецензиялық мақалалар осының дәлелі. Мәселен,
ғалымның Из истории казахской дореволюционной прозы и романа (1956) оқу
құралына әдебиетші Ы. Дүйсенбаевтың берген мына бір пікіріне кідірсек, Б.
Шалабаев в своей работе рассматривает историю зарождения казахской
художественной прозы, дает конкретный анализ новелл Ибрая Алтынсарина, слов
назиданий Абая Кунанбаева, прозаических произведений Султан-Махмуда
Торайгырова и Испандияра Кубеева.
В работе Б. Шалабаева дан краткий исторический обзор возникновения и
развития в казахской литературе жанра прозы. Он совершенно правильно ищет
истоки его в казахском устном народном творчестве, в народных сказках,
легендах и новеллах.
Автор справедливо подчеркивает выдающуюся роль казахских просветителей
ХІХ века, которые, опираясь на опыт русской классической литературы того
периода, создавали подлинно новую литературу, обогащенную как в идейно-
художественном, так и в жанровом отношении.
Абай Кунанбаев наряду со своими замечательными стихами, поэмами и
переводами произведений А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, И. А. Крылова и
других русских поэтов оставил и прозаические произведения в виде бесед,
наставлений. Надо отметить, что эти наставления не относятся к
художественной прозе, в них скорее всего великий поэт делился своими
философскими наблюдениями. Это видно из самой формы бесед. Здесь мы не
наблюдаем отточенности абаевского языка, наоборот, он стремится
приблизиться к форме живой разговорной речи.
Хотя Б. Шалабаев отвел значительное место назиданием Абая, он все же
не смог в достаточной степени раскрыть их сущность, ограничившись
толкованием смысла отдельных слов (как известно, у Абая назидания
разделены на отдельные слова). Пожалуй, в этом мы не вправе упрекать
одного Шалабаева, так как эту задачу должны решать совместными усилиями
наши философы, правовики и литературоведы. Если Абай сделал только первые
попытки в создании казахской прозы, то последующие казахские
демократические писатели уже выступили с рассказами, повестями, романами. К
их числу автор справедливо относит таких писателей, как И. Кубеев и С.
Торайгыров [9].
Дөрекі социологиялық, еуропоцентристік, таптық-схоластикалық, атеистік
көзқараспен келген кезде әдебиетшілер абайтануда толып жатқан,
солақайлыққа, сан алуан ағаттыққа ұрынғаны белгілі. Солардың қатарында Б.
Шалабаев та болғаны жасырын емес. Мысалы оның Абай мұрасына қатысты
жазылған тұңғыш еңбектерінде мынадай жаңсақ, ұшқары пікірлер орын алған,
... Абай освободил казахскую поэзию от религиозно-мистических,
риторических од, типа хадисов, байтов, хсы – пестрых по языку,
неуклюжих по форме, проповедующих в основном идеи исламизма;
Националистическая, алаш-ордынская критика поспешила представить Абая в
виде казахского самородка, творчество которого было свободно от влияния
инородных культур. Алаш-ордынцы старались сделать великое имя поэта
знамением борьбы против советской власти в Казахстане...; В первом,
восьмом, девятом и тридцать девятом словах нетрудно обнаружить противоречия
во взглядах Абая. С одной стороны, он подвергает уничтожающей критике весь
уклад современной ему действительности, в том числе всемогущего аллаха, с
другой – не находит соответствующих способов для устранения общественных
пороков [8].
Б. Шалабаевтың Очерки истории казахской дореволюционной литературы
(Проза, поэма, роман) (1958) атты зерттеу еңбегіне енген Назидания Абая
Кунанбаева и развития эпического жанра в письменной литературе деген
тарауын жоғары бағалай келе, кей ағат тұстарын қаламгер Қ. Бекхожин өткір
сынға алады: Значительное место отводится в книге классику казахской
литературы Абаю Кунанбаеву, выступавшему новатором не только в поэзии, но и
в прозе. Анализируя целеустремленность произведении Абая, автор приходит к
выводу, что проза и поэзия Абая тесно связаны между собой. И в прозе и в
поэзии он выступает как обличитель угнетателей трудящихся, как поборник за
социальную справедливость и счастья народа.
Правда, назидания Абая, названные им Гаклией, не относятся к
художесвенной прозе. В Назиданиях затрагиваются различные вопросы
философского, правового, общественного, семейно-бытавого и морально-
этического характера. Б. Шалабаев анализирует такие прозаические
произведения Абая, которые по своему идейному содержанию и по форме
изложения стоят ближе к публицистике. Так, автор ссылается на третье,
тридцать третье, сорок первое слова, где Абай ставит жизненно важную для
казахского народа проблему. Он призывает, чтобы трудящиеся казахи наряду со
скотоводством занимались и земледелием и другими полезными промыслами.
Одиннадцатое слово, как замечает автор книги, адресовано тем, кто ведет
паразитический образ жизни, кто напоминает типы русских помещиков, вроде
Обломова из романа И. А. Гончарова. Анализируя двацатое слово Назиданий,
Б. Шалабаев приходит к интересному выводу, что Абай был хорошо знаком с
творчеством Н. В. Гоголя, И. А. Гончарова.
Новаторская деятельность Абая не ограничивалась созданием лишь таких
малых форм прозы, как Назидания. Он идет дальше по линии обогощения и
развития в казахской литературе эпического жанра в стихах путем переводов
произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова. Здесь Шалабаев имеет в виду
прежде всего непревзойденный творческий перевод Абаем отрывков из Евгения
Онегина.
Можно с гордостью отметить что обращение казахских просветителей к
опыту великих русских писателей отражает сближение двух народов,
порожденное историческим присоединением Казахстана к России.
Новая книга Б. Шалабаева по истории дореволюционной казахской
литературы не свободна от некоторых недостатков. Так, при анализе
прозаических произведений основоположников казахской литературы Абая
Кунанбаева и Ибрая Алтынсарина автор склонен видеть их новаторство только в
подражении или перенятии опыта классиков русской литературы. В книге
Шалабаева недостаточно проанализированы идейные и художественные
достоинства оригинальных произведений классиков казахской литературы,
неярко показаны их личные дарования [10].
Интересно дан в монографии разбор гаклий Абая. Их морально-этическая
сущность говорит о том, что Абай был непримиримым обличителем подлости,
ханжества и бездушия, страстным защитником обездоленных, глашатаем добра и
разума. В книге рассматривается деятельность великого поэта как
переводчика [11] деп, М. Ғабдуллин және Қ. Бекхожин, Б. Шалабаевтың
История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968) монографиясындағы
проза Абая тарауын да қысқа да нұсқа тілге тиек етеді.
Б. Шалабаевтың 1983 жылы Мектеп баспасынан шыққан көлемді еңбегі
Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы. Бұл кітапқа кезінде Т.
Қожакеев пен М. Қалдыбаев мынадай рецензия берген болатын: ... ұлы Абай
творчествосын сөз еткен тұстардан да ғалымның қарымдылығын айқын танып
отырмыз. Абай прозасының әрі қысқа әрі нұсқалығы шығыс әдебиетінің
ықпалынан, ал ащы да болса, ағынан жарылып, шындықты бұлтаққа салмай тура
айтып, жұртты жақсылыққа, адамшылыққа бастауы ХІХ ғасырдағы орыс
әдебиетінің дәстүрінен дарыған дейтін пікір де өте орынды [12]. Оқулық
әдебиетші қауымның зор ілтипатына бөленген еді. Онан бері араға жеті жыл
мерзімін салып барып оқулыққа қойылатын тілек, талаптардың өзгеруіне
байланысты автор бұл ғылыми еңбегін бұрынғы олпы-солпы, артық-кемді ағат
тұстардан арылтып, тың тараулар қосып қайта өңделген нұсқасын бұрынғы
атаумен 1990 жылы жариялайды. Бұл толымды еңбекке алғашқылардың бірі болып
ой-пайымдауын ортаға салған зерттеуші М. Бәйгелов болды. Ол, ...профессор
Б. Шалабаевтың аталған еңбегі жоғары талапқа жауап беріп, ондаған жылдар
бойы өз міндетін ақтап келе жатыр. Методикалық жағынан алғанда, кітаптың
оқу программасына толық сай келетінін, мазмұнының байлығын айту керек
болса, ғылыми тұрғыдан алғанда да, бұл еңбек Отанымыздағы әйгілі
ғалымдардың назарына іліккені қуанышты жайт. Советтік әдебиеттану ғылымына
50 жыл (Ленинград) деп аталатын академиялық жинақта әйгілі әдебиетші К.
Зелинский былай деп жазады: Кезінде Пушкин мен Лермонтовтың, Гоголь мен
Тургеневтің, Достоевский мен Толстойдың творчествосын пролет-культшылардың,
тұрпайы социологтардың өздері туып өскен әлеуметтік топтардың экономикалық
мүдделерін ғана бейнелейді деп бағалағаны жұртқа мәлім. Бұл теория
бойынша олардың бәрі дворян, ұсақ буржуазия болып табылдымыс.
Жиырмасыншы жылдары Абайдың, Уәлихановтың, Алтынсариннің, Торайғыровтың
және басқаларының шығармалары да Қазақстанда солай бағаланды. Қазақ
әдебиетін бұл қауіпті, әрі ескірген аурудан емдеу үшін аса күшті көркем
әдебиет дәрісі қажет еді. Мұндай шипалы дәрі Абай және Абай жолы
романдары арқылы келді. Ол арада ескі қоғамның барлық мерзімі, жамандық пен
жақсылық арасындағы бітіспес күрес батыл әрі әділ түрде суреттелді.
Мұндай пікірдің кімге болса, әсіресе, қазақ романының туу қалыптасу
тарихымен белсене айналысып жүрген адамға етер ықпалы орасан зор екені
даусыз. Солай болғандықтан да жас кезінен осы салада жемісті еңбектеніп
жүрген Б. Шалабаевтың өз ойына деген нық сенімінің артуын, ізденісінің
жемісті екенін түсінуге хақылымыз [13, 190], дейді.
Абай тану деген сөз, – дейді Т. Әлімқұлов, – ең әуелі, Россия аумағын
тану, орыс әдебиетінің өткен жолдарын, көтерілген биіктігін анықтау
тұрғысына тірелмек. Ұлттық томаға-тұйықтық Абайға жүрмейді. Қара сөзінде:
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың деп дүние
жүзінде теңдессіз нақыл айтқан ойшыл Абай зерттеуші атаулыны шыдаммен
сынамақ. Абайтану тұрғысының ең биігі осы сынаққа соқпақ [14]. Үлкен
жазушы, білікті сыншы Т. Әлімқұловтың осы пікірі зерттеуші Б. Шалабаевтың
пікірімен үндес, мұндағы қос сыншының ойы Абайдың орыс тілі – дүниенің
кілті деген сөзіне саяды.
Абайтану саласында Б. Шалабаев Абайға теңдессіз теңеулер айтып, ақынды
зерттеймін, зерделеймін деген зерттеушіге көп ізденіс, мол дерек қажет
екенін түсіндіреді.
Абай – қазақ елінің көш бастаушысы, көрегені, қамқоры, ақылгөйі,
мақтанышы, пірі, оның бір өзінің қазақ халқының рухани өмірінде қаншалықты
құнарлы қызмет атқарғанын уақыт дәлелдеп келеді. Қилы-қилы қызметімен,
еселі еңбегімен өз халқының дәуір-дәуірлік шежіресін жасап кеткен Абай
өзінің дара болмысында да шексіз ұзақ жасамақ. Абай парасатының биіктігі,
Абай сезімінің тереңдігі, оның көңіл-күйі, көкей көксеуі, өкініші, қуанышы,
арманы, үміті бірдей емес, бірте-бірте баян тапқан. Сыншының байқағыштығы,
дананың ойшылдығы, ақынның түйсікшілдігі туысы бөлек пенденің терең
тебіренісі арқылы шежіреленеді. Дарындарды қаңбақша қуған қара заманда
қайнаған қан, қинаған жан, өткелсіз өксік өзінің тұңғиық мұңын, намыстың
наласын кейінгіге сиқырлы сыбаға етеді. Осының баршасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ РОМАНЫ ХАҚЫНДА)
Қажыбай А. Т.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Абай Құнанбайұлы – ғасырлар бойына алалы жылқы, ақтылы қойын шұбыртып,
қыс қыстау, жаз жайлау арасында көшпелі өмір кешірген қазақ халқының
еркінен тыс бір сападан екінші сапаға ауысу процесі қауырт басталған, яғни
орыс отаршылдығының зорлық-зомбылығының нәтижесінде өркениеттің өзге
сатысына біржолата бет бұрған кезеңнің ғұламасы.
Оның ғұмыры мен шығармашылығы өткен тұс – алды – жалын, арты – мұз
деуге тұратындай тұйықтаулы, соған сәйкес өліара, өтпелі заман. Кейінге
қайырылар жол жабық, ілгеріден көрінген із көмескі еді. Расында да,
қазақтар үшін бұл уақыт – беймезгіл бір ауыр кезең, тарихтың беймезгіл
тығырығы (Мұхтар Әуезов) беймезгіл тұс еді.
Батыс ойшылы Карл Ясперс: Рух саласындағы аса ұлы құбылыстардың өткел
ретіндегі мәні әрі аяқтау, әрі бастау болып табылады. Олар аралық міндетті
атқарып, тек белгілі бір тарихи дәуірдің еншісіне ғана бұйырған ақиқатты
айқындайды; ал мұның бейнесі адамдардың жадында өшпестей сақталады, бірақ
ендігәрі қайталануы да, тыңнан тууы да мүмкін емес. Адамның ұлылығы,
бәлкім, осындай өткелден өрбіп-өнетін болар, – деп жазыпты. Бұл тұжырымның
Абай тұлғасын тануда да септігі тиеді. Себебі, ұлы ақынымыз қазақтың өзіне
дейінгі бүкіл ішкі дамуының қайталанбас қорытпасы болуымен бірге,
болашақтағы ел жайғасып-жайылар соны қоныс, тың өріске жол нұсқаған
кемеңгері де еді.
Құдайберген Жұбановтың: Абай – өз ортасының Данте сияқты адамы, –
деп оның бойынан ренессанстық, тың реформаторлық сипат іздеуі әсте тектен-
тек емес.
Абай жорықшы жыраулар жолын тұтынған дабыл мен дауылдың жыршысы
болудан саналы түрде бас тартып, тіпті батырлықты идеализациялауды да
мақсат тұтпады; өйткені отаршыл империяға қарсы қарулы қарсылықтың жағдайы
өткендігін білді (Кетті бірлік, Сөнді ерлік, Енді кімге беттемек?;
Батырдан барымташы туар даңғой).
Абай өзі шығармашылық тұрғыда едәуір нәрсе үйренген (бұл жайында енді
ғана еркін айта бастадық!), сонымен қатар сын тезіне салған (мұны бұрын да
жазып жүр) зар заман ақындарының гөй-гөйінен де шығандап ұзап кетті; неге
десеңіз, сол мезгілдегі азған жұрттың жексұрын кейпін жазғырумен шектелмей,
келешекте бой көрсетер – ақын идеалындағы – жаңа тұрпатты қазақтың келбетін
де көзге елестетті. Әдетте күрт бетбұрыстар кезеңінде адам баласының әп-
сәтте кешегіден күдер үзіп, деп-демде жаңаға жүгіне қоюы оңайлықпен жүзеге
аспайды. Абайдың байырғыны бес саусағындай біле тұрса да, өткен өмір –
көрген түсті дәрежелеп- дәріптеуге, елжірете ежіктеуге ұмтылмауынан
даналық, даралық ұстаным белгі береді. Бұрынғыны көзсіз көксемеу – ақынның
кейде суреткерлік сырларының сыртында жататын, кейде олармен кірігіп
кететін, елді тәрбиелеу, түзеу мақсатындағы ұстаздық миссиясының заман
талабына орайласқан, аңғарыла қоймайтын астарларының бірі. Былайша
айтқанда, бұл – дәстүрлі дағдыны бұзу, тың тарапқа сүрлеу тарту. Онсыз
үлкен жаңалық жасалмайды.
Сонымен, Абай – қазақ халқының тарихи тағдырындағы екі сапалық
кезеңнің арасындағы қылкөпірдей болған бейуақ тұстың ақыны.
Абайдың шығармашылық өмірі – қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы.
Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкіл ұлттық әдебиеттің даму, есею
кезеңдерін саралаумен ұштасады... Әр ұрпақ Абай жөнінде өз сөзін айтатын
болады. Абайтану есігі кімге де болса, ойы мен пікірі бар оқырманның бәріне
ашық, – деп академик С. Қирабаев атап өткендей, әдебиетіміздің алыбы,
қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбайұлы – бүгінгі күні ғылымның әр
саласына түрен салған ерекше кемеңгер. Ақын туындыларының даналығы тек қана
көркемсөз өнеріне қатысты немесе әдебиет пен тіл көлемінде ғана емес,
әлемдік философия, дінтану деңгейіне дейін көтерілді.
Бүгінде отандық ғылымның қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында
өткенін екшей отырып, ұлттық мұрат-мүддеге орайлас тың ізденістерге бет
бұруда. Бұл үрдіс ұлттық идеологияның пәрменді саласы – қазақ
әдебиеттануына да тән. Оның тарихи тағылымы өткенді терістеу немесе
бірыңғай қаралауда ғана емес, кешегінің өз құндылығын жоймаған озық
дәстірін сабақтастық үрдісіне сай бойға сіңіруде. Мұның өзі қазақ
әдебиеттану ғылымының тарихын толық қалпына келтіру талабынан туындаумен
қатар, даму белестерінің идеологиялық кедергілерімен астасып жатқан күрделі
ғылыми мәселелерін айқындай түсу қажеттілігін де көрсетеді. Бұл ретте
абайтану ғылымының зерттелу, өрістеу тарихы төл әдебиеттану ғылымының
жасампаз рухани формацияның эволюциясымен тығыз байланысып, ажырамас
бірлікте көрініс табады. Өз дәуірінің үні, таңдайымен тасқа ойып таңба
салған сөз сүлейі, әдебиетіміздің иесі де, киесі заңғар Абайдың тағылымды
ғибраты, бай-бағылан мұрасы өткен ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің
асылын жоймас рухани қазынасы ретінде танылғандықтан, әр кезең әдебиет
зерттеушілерінің зерделеу объектісіне айналды.
Уақыт қиракездігінен көз жазып қалған талай аяулы арыстарымыз ақталып,
туған халқымен қауышқанына біраз жылдардың жүзі болды. Десек те, қайта
ашылып, дүниеге қайта келген алыптармен көзайым жүздесуден – бұрыннан халық
мойындаған асылдарымызға уақыт жетпей, сәл кенже қалып бара жатқан секілді.
Шынтуайтында қайта ашылған “жаңа” мен есесі толмаған, жете індетіліп
болмаған “ескіні” қатар ұштастыра, жарыстыра, сабақтастыра жіті зерттер
болсақ ұтатынымыз сөзсіз. Бұл орайда, әр буын қазақ ғалымдары ақи-тақи
аштық, кәміл қалыптастырдық деген жеке ақын, жазушылардан бастап, тұтас-
тұтас дәуірлерге дейін жаңа уақыт көзімен қайта қарап, дұрысымыз қайсы,
бұрысымыз қайсы – соны бір ой елегінен өткізіп алмағымыз абзал. Өйткені,
жете зерттедік, жекетану ретінде қалыптастырдық дейтін абайтану,
махамбеттану, сұлтанмахмұттану секілді ілгері ілімдердің де күн тәртібіне
көтерілген әлі де болса тың мәселелері туындап отыратыны заңды. Абайдың
тұңғыш шежіреші-биографы Әлихан Бөкейхановсыз, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатовсыз, олар жазған сын-зерттеу, арнауларсыз ұлы ақынды жіті таныдық
деу, әйтпесе Халел Досмұхаметовсыз Махамбет ақынды, Жүсіпбек Аймауытовсыз
Сұлтанмахмұтты зерттеп, танып білдік деу – ұшқарылық, ағаттық болар еді.
Сондықтан Мұхтар Әуезовтің абайтануға, Қажым Жұмалиевтің махамбеттануға,
Бейсембай Кенжебаевтің сұлтанмахмұттануға сіңірген еңбегін жеке-дара ілім
қалыптастырған қайраткерлігін зор сүйіспеншілікпен бағалай отырып, аталған
(аталмаған) ақын-жазушылардың асыл мұрасына да қайта бір оралып ыждағатты
үңілу – қастерлі парыз.
Абай мұралары – қазақ әдебиетінің көп зерттелген әлі де небір құпиясы
мол және әр қырынан бұдан да тереңірек зерттеуді қажетсінетін ғылыми үлкен
салаға айналып отыр.
Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ ССР Халық Ағарту комиссары болып тұрған
уақытта, халқымыздың әдеби мұрасына байланысты екі комиссия құрылғаны
тарихтан мәлім. Біріншісі – Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының шығармаларының
мұрасына жауапты болып М. Әуезов, ал, екінші – Сұлтанмахмұт Торайғырұлының
әдеби мұрасын жинау, жетекшілікті жүргізу Ж. Аймауытовқа тапсырылады.
Кезінде ақынның мұрасын, оның өмірбаянын түсіндіру, талдау ісі отаршыл
империяның және Кеңестік орыстандыру саясатының үдесінен ғана шығатын
біржақты зорлықшыл партиялық тәсілдің ауқымында түсіндірілді. Өткен
ғасырдың 20-жылдар мен 30-жылдардың алғашқы жартысы қазақ әдебиеттану
ғылымының қалыптасу кезеңінің басы боп, мол қиындықтармен айтыс-тартыстарға
толы болғаны белгілі. Қазақ әдебиетінің тарихындағы көрнекті ақындар мен
қазақ ғұламаларының басқасын былай қойғанда Ыбырай мен Абай феодал табының
шіріген бай-манаптарының идеологтары немесе миссионерлері деп танылып,
Шоқан шығармашылығын тану әлі қолға алынбаған болатын. ХІХ ғасырдағы
“қарағай басын шортан шалған” зар заманның, ХХ ғасырдың алғашқы зілзала,
зобалаң кезіндегі қазақтың сілкініп, оянған сәтінің, кеңестер дәуірінің
қырық қырлы қырғынды күндеріндегі әдебиет шығармаларының да өзегінен ұлттық
сананы, ұлт тағдырының арқауы көкірек көзіне оңай шалынады.
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің тұтас дәуірін айқындап тұрған шоқтығы
биік, тұлғалы дарын Абайдың әдеби мұрасы, әлеуметтік көзқарасы, дүниетанымы
деген мәселелер төңірегінде зерттеушілер арасында толастамас дауға айналған
сәттер мол болды. Әсіресе социалистік реализмнің қазтабан нұсқасындағы
әдебиет пен өнерге таптық схоластика көзқарасы, деректі социологиялық
өлшемдері, тұрпайы социологизм әдісі тұрғысынан қатаң қарайтын уақытта
Абайдың марқұм басын, дүркін-дүркін дауға салып, әрі итеріп, бері тартып
дегендей әдебиетші-сыншыларымыз біраз әбігерленді. Бұл ұзақ сонар сонау
1920-жылдардың аяғынан басталып, күні кешеге дейін сары аурудай созылып
келгендігі мәлім. Абай шығармашылығы турасында 1920-1930 жылдардағы пікір-
таластардың жалпы күйін, хал-ахуалын дөп түсіріп, дәл айтып ашына, уытты
сөзбен түйреген ірі абайтанушы М. Мырзахметовтың мына бір пікір пайымдауы
дәлелдей түседі, Абайдың әдеби мұрасының зерттелу тарихында 30-жылдардың
соңына дейін орын алып келген тұрпайы социологиялық, формалистік,
компаративистік жат танымдар мен РАПП-тың солақай саясаты үстем болып,
пікір жүргізуі Абай мұрасын танып білу, зерттеу саласында басты кедергіге
айналған келеңсіз құбылыстар көп зиянын, зардабын тигізіп, абайтану көшінің
тарихи тура таным жолына түсуіне айтарлықтай тосқауыл жасап бақты. 30-
жылдардың соңы мен 40-жылдары бұрынғыдан да күшейе түскен өктем саясаттың
қатал қысымындағы әдебиеттің қасаң тартуының ішкі кілтипандары мен
себептерін түсінуге болады. Зиялы қауым арасында әдейі тасталып отырылған
жікшілдік оты, шегіне жете ушыққан таптық көзқарас зардабы, ұрандалып өткен
кезеңдік науқандар мен саяси қудалаулар. “Саяси сенімсіз” деп танылып,
“буржуазияшыл, реакцияшыл, алашшыл...” т. т. “шылдардың” айдары тағылған
тек Абайдың басына қиындық әкелген жоқ, сол уақыттың саясатымен біте
қайнастым деген ғалымдардардың өзіне жайлы болмады. М. Әуезов сонау 20-
жылдардың өзінде, Абай ұлтшыл буржуазия өкілі ретінде бағаланатын кезеңде,
ақын мұрасына төніп келе жатқан қауіпті сезіп, оны “Ұлт ақыны” биігіне
көтере бағалапты. М. Әуезовтің: ... революциядан бұрын Абай жөнінде
ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды... Абайды танудың басы, алғашқы
адымдары революциядан бұрын басталған... Абайдың өмірі мен ортасын,
еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған
үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді еске алуымыз керек, – деген
сөзін қай кезеңге көз жүгіртсек те, жадымыздан шығаруға болмайтынын да
түсінеміз.
Абай шығармаларын жинастырып, бастырып, зерттеу жұмыстарының
басталғанына ғасырға жуық уақыт өтті. Ұлы ақынның өлеңдері мен қара
сөздерін текстологиялық талдаудан өткізіп, канондық мәтіндердің жасалғанына
да жарты ғасыр!
Абай мұралары жөнінде алғашқы жазба деректерді Дала уәләяты
газетінен табамыз. Абайдың өмірі мен ақындығы туралы алғаш ғылыми негізде
ой айтқан – Әлихан Бәкейханов десек, қателеспейміз. А. Байтұрсыновтың
Қазақтың бас ақыны, М. Дулатовтың Абай, С. Нұржановтың Наши поэты и
литература, Екеудің (бүркеншік) Абайдың өнері мен қызметі және Абайдан
соңғы ақындар, Ғ. Сағындықтың Абай, Ы. Мұстамбаевтың Ұлы ақын Абай, Б.
Кенжебаевтың Абай деген мақалаларын алғашқылар қатарында айрықша атап
өтуге тұрарлық.
А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, М.
Дулатов, М. Әуезов, т. б. алып алаш арыстары іргесін қалаған, абайтану
бүгінде өз алдына отау тіккен, көп іс тыңдырған, әдебиетіміздің тарихындағы
дербес ғылыми сала.
Ең алғаш М. Әуезов, Е. Ысмайылов, М. Сильченко, А. Нұрқатов, Т.
Нұртазин, т. б. пікірлері енгізілген Абайды тану тарихынан атты ғылыми
тұжырымдар, зерттеулер жинағы шықты. Абайтану, әсіресе, 50-жылдардың орта
шенінен бергі кезеңде ерекше қарқынмен дамыды. Атап айтқанда 1956 жылы
жарық көрген Х. Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері, Қ. Мұқамедхановтың
1959 жылы жарияланған Абай шығармаларының текстологиясы жайында, А.
Нұрқатовтың 1966 жылғы Абайдың ақындық дәстүрі атты ғылыми монографиялары
абайтанудың тұңғыш ірі жетістігі деп бағалауға болады. Мұнан кейінгі
уақыттарда да ақын шығармаларын әдеби жанрлардың әр қырынан қарастырған
түрлі зерттеу кітаптары мен мақалалар, іргелі ұжымдық жинақтар басылып
шықты.
Қазақ әдебиетінің іргелі, салиқалы саласы болып отырған абайтану
ғылымының қалыптасу жолын зерттеуді көздеп, Абайтану – менің өмірлік
тақырыбым деп жар салған ірі абайтанушы М. Мырзахметұлының бұл саладағы
сүбелі еңбектері бір төбе. Алыста болса іздеп тап, коренойға кіруге деген
ұлы ақынның өнегелі өлең жолдары абайтану саласына үлес қосқан әрбір
әдебиетші – ғалым М. Мырзахметұлының терең де мазмұнды ғылыми ізденісіне
негіз болса керек-ті. Ғалымның Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары
(1982), Абай жүрген ізбен (1985), Абай өмірі мен творчествосы (1987),
Абайдың адамгершілік мұрағаттары, Абайды оқы, таңырқа... (1993),
Жүрегімнің түбіне терең бойла (1995), Әуезов және Абай, Абайтану
дәрістерінің дерек көздері (1997), т. б. көптеген еңбектерін жариялап,
Абай, Мұхтар Әуезов энциклопедияларының ғылыми мақалаларын жазумен
қатар 1977 және 1995 жылдардағы Абай шығармаларының академиялық толық толық
жинағын жариялауға атсалысты.
ЮНЕСКО деңгейінде аталып өткен Абайдың 150 жылдығы рухани дүниеміздің
жаңа белестерін ашып, ақын шығармаларымен қатар ұлттық әдебиетімізді де,
ұлтымызды да әлемге танытқаны баршаға аян. Осынау айтулы мереке қарсаңында
жарыққа шыққан елеулі еңбектердің қатарында З. Ахметовтің Абайдың ақындық
әлемі, Қ. Мұқамедхановтың Абай және оның шәкірттері, Абайдың
мұрагерлері, Ғ. Есімовтің Хакім Абай, Ә. Нысамбаевтың Абайдың
дүниетанымы және философиясы, т. б. кітаптарды атауға болады. Абайды әр
қырынан зерттеген, соңғы жылдары шыққан еңбектер абайтануға жаңаша серпін
әкелді деуге толық ғылыми негіз бар. Тарата айтсақ, М. Әліпханұлының
Құттың кілті – кісілік (1997), А. Көбесовтің Абайтану дәрістері (2000),
Т. Жұртбайдың Күйесің, жүрек... сүйесің (2000), Т. Шапайдың Шын жүрек –
бір жүрек, Б. Байғалиевтің Абайдың өмірбаяны архив деректерінде (2000).
Ұлы ақынның 160 жылдық мерейтойы да өз деңгейінде аталып өтті. Абай рухына
әрдайым оралып, зерделеу тәуелсіз мемлекетіміздің табиғи үрдісіне айналды.
Сондықтан да ақын ескерткіші Мәскеудің нақ ортасында мәңгілікке орын тепті.
Қазақ әдебиетінің тарихында 1995 жылы Абай энциклопедиясының шығуы
мен Абай шығармаларының академиялық екі томдығының жарық көруі –
абайтанудың жаңа бір белеске көтерілгендігінің айғағы. Ғылыми зерттеулердің
жаңа деңгейге көтерілгендігінің тағы бір белгісі ретінде Қазіргі
Абайтанудың өзекті мәселелері (2002) ғылыми жинағы шықты және сонымен
қатар Абай мұраларынан ондаған кандидаттық, докторлық диссертациялар
қорғалды.
Абай шығармаларын зерттеу жұмыстары қилы кезеңдер мен қиын асулардан
өтіп, талай зор табыстарға жетсе де, ақынның төл мұраларын еркін елге тән
жаңа көзқарас тұрғысынан сараптап, мәтіндерге кеңестік идеология
күйесінен толық арылтатын дәйектігі текстологиялық талдау жүргізу
кемелденді деуге әлі ертерек. Таулар алыстаған сайын биіктей түседі
демекші жаңа мыңжылдықта ақын мұралары дәуір өзгерістерімен үндесіп, тың
мазмұн, соны сипаттарға ие болуда. Бұл орайда Абай шығармалары замана
талабына сай ғылымның түрлі салалары бойынша зерттеу көзіне айналып, жаңа
қырларымен танылуы көңіл қуантады. Абайдың дүниетанымы мен әлеуметтік
көзқарастары бүгінгі күн мінберінен зерделеніп, қоғамдық пікірталастардың
азығына айналуда. Әсіресе, философ ғалымдар өздерінің кеңестік саясаттың
уысында кеткен үлесін толтыруға құлшына кірісті. Белгілі себептермен
уақытында түбегейлі зерттеліп, білікті ғалымдардан тиісті бағасын алып
үлгермеген Абай әлемінің ашылмаған сыры әлі көп. Кеңестік және қазіргі
дәуірдің ғалымдары Абайдың адами көзқарастарында орыс зиялыларының әсері
(Крылов, Пушкин, Тютчев, Белинский, Герцен, Лермонтов, Тургенев, Полонский,
Фет, Некрасов, Салтыков-Щедрин, Толстой, Чернышевский, Добролюбов, Писарев,
Бунин, т. б.) мол десе, зерттеушілердің бір тобы оны грек философтары
және батыс ойшылдары мен классиктерінен үйренген (Тит Лукреций Кар,
Аристотель, Платон, Сократ, Софокл, Эсхил, Декарт, Спиноза, Гегель,
Шопенгауэр, Фейербах, Джон Стюарт Милль, Дарвин, Спенсер, Бокль, Гомер,
Шекспир, Лесаж, Гете, Шиллер, Скотт, Беранже, Ирвинг, Байрон, Купер,
Мицкевич, Бальзак, Дюма, Лонгфелло, Гарриет Бичер-Стоу, Брет-Гарт, т. б.)
дейді; тағы бір тобы ол шығысшыл ақын (Мұхаммед Хорезми, Әбунасыр әл-
Фараби, Әбурайхан әл-Бируни, Әбуғали Ибн Сина, Әбілқасым Фирдоуси, Махмұт
Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн, Иүгінаки, Омар Һайям,
Бақырғани, Сағди, Рашид ад-Дин, Рабғузи, Сайф Сарай, Ибн Хальдун, Науаи,
Бабыр, Физули, Шамси, Сайхали, Әбілғазы, Сағди, Хожа Хафиз, Ат-Табари,
Рабғузи, Әбілғазы Гафури, Хусайн Байқара, Мұхаммед Салық, Мұхаммед Ғабдуху,
Жәлел ад-Дин Ауғани, Шаһабуддин Маржани, Рашидаддин, Софы Аллаяр, Әбдул
Баһир, Әл-Журжани, Халил ибн Ахмад, Жаһіз, ибн Рамик, Жәми, Имам Газали,
Жүсіп Қарабағи, т. б.) дегенді айтып жүр. Соңғы кезде ақынның діни-
әлеуметтік философиясына да біржақты баға беріліп, тіпті, үстірт, теріс
пікірлер де байқалып қалды.
Қысқасы, Абайдың дүниетанымы жайындағы ғылыми-қоғамдық пікірталас
басталып та кетті. Тек Әттең, Әуезов болғанда деген өкінішті тіркес ойыңа
еріксіз түседі. Әттең дейтініміз 60-жылдарға дейін Абайды идеалист,
діншіл, буржуазиялық ойшыл дейтін сыңаржақ пікірдің үстем болғаны жасырын
емес. Осы мәселе жайында академик С. Қирабаевтың, Идеологиялық қыспақ
Мұхтар Әуезовтің Абай туралы зерттеулеріне де белгілі дәрежеде әсер еткені
оның әр жылдар жазғандарын салыстыра қарасаң, анық көзге шалынады. Осы
жағдайлар қазір ұлттық әдебиеттің негізгі даму кезеңдерін, Абайдың осы
процестегі орнын бүгінгі тәуелсіз елдің мұрат-мақсаттары тұрғысынан
байсалды зерттеуді қажет етеді [1, 31], деген орынды да, ойлы пікірлері
бұл сөзімізді растай түседі.
Қазақтың ұлы ақыны, терең ойшылы Абай есімі заман өткен сайын биіктеп,
Абай десе, елең етпейтін жан, селт етпейтін көңіл, сөйлемейтін тіл
болмайтындығы бұл күнде ақиқатқа айналып отыр. Ол жайында айтылмаған ән,
оқылмаған жыр, жазылмаған дастан бар болса, оның орнын өскелең ұрпақ, келер
дәурен толтырмақ. Уақыт керуені жылжыған сайын Абай поэзиясы, Абай үні,
Абай салған сара жол сан қырынан жол ашып, оқырманын таңқалдыруда.
Абай сөзі – халқымыздың рухын асқақтатып, айдай әлемге тарады. Ал
абайтанудың алғашқы асулары өткен ғасырдың басынан-ақ бастау алған болатын.
Абай хақындағы алғашқы дуалы сөзді елдің азаттығы мен рухани бостандығын
көксеген Алаш көсемдерінің бірегейі – Ә. Бөкейханов айтқан еді. Ол А.
Құнанбаев дүниеден өткеннен кейін өз қолымен қазанама мәтінін жазып,
Семипалатинский листок газетінде жариялаған [2]. Ақиқатына жүгінсек,
қазанама Ә. Бөкейхановтың Абай тақырыбына алғаш қалам тартуы емес. Осы
орайда белгілі әдебиетші ғалым Ж. Ысмағұловтың мына бір пікірі Алаш
қайраткерінің шын мәнінде абайтану ілімінің негізін салушы ретіндегі
өзіндік еңбегін айғақтай түседі: ... Егер бұдан бұрынырақ, ақынның көзі
тірісінде, 1903 жылы қазақ өлкесі туралы Петербургте басылып шыққан
анықтамалық кітапта халқымыздың жалпы рухани мәдениеті жөнінде толғана
келіп, жаңа әдебиетінің төлбасы ретінде Абай атына айтқан сындарлы ойлары
мен байсалды бағалауын еске алсақ, Ә. Бөкейхановты ұлы ақынның алғашқы
шежірешісі және зерделі зерттеушісі деп бағалауға толық негіз бар деп
ойлаймыз [3, 4].
Осылайша, Ә. Бөкейхановты Абайтанудың алғашқы сөзсаптаушысы,
шежірешісі деп танысақ, мұнан кейінгі ұлы ақынды таныту ісінде А.
Байтұрсыновтың та мұрындық болғанын көреміз. 1913 жылы өзі редакторлық
жасаған Қазақ газетінде Қазақтың бас ақыны мақаласын жариялап, ұлы Абай
өлеңдері турасында былайша ой толғаған: Оқып қарасам, басқа ақындардың
сөзіндей емес, олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап,
көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын
естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете
алмай қаласың. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар болмаса, мың
қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын біреу баяндап
ұқтырғанда ғана біледі.
Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ
ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған кемшілік емес, оқушылардың
түсінерлік дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік [4]. Осылайша А.
Байтұрсынов Абай өлеңдерінің болмысын танып, ақын өнерінің қадір-қасиетін,
табиғатын, сыры мен сипатын ашуға күш салды.
Жалпы, Абай дүниеден өткен он шақты жылдың аралығында ақын мұраларын
жинақтап, жарыққа шығаруға күш жұмсаған қайраткерлер қатарында М.
Дулатовтың да есімі ерекше аталуы орынды. Ол 1908 жылы Ибраһим ибн
Құнанбаев, 1914 жылы Қазақ газетінде Абай атты мақалаларын жариялаған.
Ол еңбектерінде Абайдың кім екендігі, заманы, ақындық өнері жайлы мол
деректер келтірілген.
Бұл салада Абайдың өз баласы Тұрағұл мен немере інісі Кәкітай
Ысқақұлының да еңбектері ерен екендігі барша әдебиетші қауымға аян еді.
Екеуінің жанашырлық еңбегінің нәтижесі – 1909 жылы Петербургте Абайдың
тұңғыш өлеңдер жинағы жарыққа шықты. Сонымен бірге, 1914 жылы Семей
қаласында ерлі-зайыпты Нұрғали, Нәзипа Құлжановтардың Абайдың дүниеден
өткеніне 10 жыл толуына орай еске алу кешін ұйымдастыруы, баяндама жасауы
да маңызы зор шара екендігі шындық. Осыдан бастап жыл сайын ақын рухына
тағзым етіліп, оның шығармашылығын ел арасында насихаттау кеңінен өріс
алды.
1918 жылы Семейде Ж. Аймауытов және М. Әуезовтің ұйымдастыруымен
Абай атты қоғамдық-әдеби журнал өмірге келді. Бірер жылдай жарық көріп
тұрған бұл журналдың (12 саны ғана шыққан екен – А. Қ.) негізі, әлеуметтік
мәні, шығармашылық болмысы Абай сынды ақынның рухынан нәр алғаны ақиқат
болатын [3, 6].
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап болашақ жазушы, талантты ғалым М.
Әуезов Ә. Бөкейханов пен А. Байтұрсынов бастап берген абайтану ілімін
шырқау биікке көтеріп, қазақ әдебиеттану ғылымының бір арналы саласына
айналдырып, 30-50-жылдарда М. Әуезов қазақтың бас ақыны туралы елеулі
зерттеулер жүргізе отырып, Абайдың өмірбаяны мен оның ақындық айналасы
туралы құнды еңбектер қалдырды.
Әйтсе де, 50-шы жылдардың басында әдеби мұраға, сөз өнерінің тарихи
тұлғалары жайлы кең шеңберде үн тастауға қырағы партия идеологтары
социалистік жүйеге қауіп төнеді деп есептеп, үнемі тыйым жасап отырғаны
мәлім. Мәселен, 1942 жылы 1-томы, 1947 жылы 2-томы шыққан М. Әуезовтің
Абай жолы романы солақай сынның төпелеуіне түскені тарихтан мәлім. 1951
жылы 13-15 маусымда Абай шығармашылығына байланысты Ғылым академиясы мен
Жазушылар одағы бірігіп өткізген жиында бірқатар беделді, дәрежелі
әдебиетшілер Абай мектебі, Абай дәстүрі деген ұғымдарға, өнердегі әрқилы
бағыттарға үзілді-кесілді қарсы шығып, Абайды шындап зерттеген ғалымдарға
саяси айып тағады. Бұл жиналыста С. Мұқанов Абайдың әдеби мектебі және
оның шәкірттері, С. Нұрышев Абайдың әдеби мұрасын танудағы кейбір талас
мәселелері, М. С. Сильченко Абай творчествосының идеялық арналары, М.
Әуезов Абай мұрасын танудағы жетістіктер мен кемшіліктер туралы деген
тақырыптарда баяндамалар жасайды [5, 218; 128].
Тек, ХХ съезден кейін қателіктің бәрі сарапқа салынып, 1957 жылы 25
наурыздағы конференцияда Абай мұраларының тағдыры шешіліп, ғылыми
конференция Абай романы – қазақтың тұңғыш эпопеясы деп аталады. Онда М.
Қаратаев, А. Нұрқатов, Т. Нұртазин, Қ. Құттыбаев, З. Ахметов [6] секілді
ғалымдар баяндама жасап, ақынның өмірі жөнінде, заманы жайлы, көркем
туындыларының болмысы туралы ғылыми тұжырымдарын ортаға салып, ой-пікір
алмасады. Осылайша Абай әлемін зерттеп, танып-білу үрдісіне кең жол
ашылады.
Көрнекті сыншы-ғалым Т. Кәкішев былай дейді: ... 1954 жылдан бері
қарай қоғамдық ғылымның әр саласында Абай жайында отызға тарта ғылыми-
зерттеу, насихаттама еңбектер шықты. Бұған қоса, Абай шығармалары мен
дүниетанымының әр саласы бойынша қоғамдық ғылым өкілдері жиырмаға тарта
диссертация қорғағанын айтсақ, Абайтану ілімі әдебиеттанудың үлкен бір
саласына айналғанын көреміз [6, 149]. Мұның бәрі тарихи шындыққа айналды.
1959 жылы 15-19 маусым аралығында Алматыда әдеби мұра және оны зерттеудің
негізгі проблемаларына арнап өткізілген ғылыми-теориялық конференцияда да
Абай шығармашылығы қалыс қалмай, жан-жанқты сөз болды [7]. Осылайша
абайтану ілімі қарқынды даму үрдісіне көшті. Абай шығармашылығы турасында
қалам тартқан арғысы А. Байтұрсынов, М. Дулатовтан бастап, берідегі Қ.
Жұмалиев, З. Ахметов, М. Сильченко, Б. Кенжебаев, Ы. Дүйсенбаев, Қ.
Мұхамедханов, Т. Әлімқұлов, М. Бөжеев, Ә. Жиреншин, Х. Сүйіншәлиев
еңбектерін атауға болады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай жайлы сыр шертпеген, ой толғамаған, ұлы
мұраның тұңғиығына бойлап, сыр ашқысы келмеген зерттеуші қаламгер жоқтың
қасы. Әр зерттеуші Абай әлемінен өз сүрлеуін, өз пайымдауын тапты десек,
ақын мұраларының мәңгілігіне, өміршендігіне сеніп, тәрбиелік мәні теңіздей
терең, дариядай айқын болып, ұрпақтан ұрпаққа өсиет болатындығына көзі
жетіп, абайтанушылардың қатарында қалам тартқан әдебиетші, зерделі
зерттеушілердің бірі – Б. Шалабаев еді. Ол бұл тақырыпқа жан-жақты
дайындықпен келді.
Б. Шалабаевтың Абай туралы ойлары ұлы ақын есімімен танысқан күннен
бастап үздіксіз даму үстінде болған. Жалпы әдебиетшінің сөйлеген сөздерімен
жазған мақалаларын барлай отырып, ұлы ақын төңірегіндегі ойларының
эволюциясын шартты түрде кезеңдерге бөлетін болсақ, бұл абайтану тарихын
дәуірлеу мәселесімен кезеңдес келіп жатқанын көреміз. Бұл заңды да. Себебі
бүгінгі абайтанудың арғы бастауларында талай пікір-тұжырымдар айтылып, бәрі
жинала келе кең арналы ілімге құйып, қазақ әдебиеттануының өнімді бір
саласы боп қалыптасқаны қаншалықты даусыз болса, солардың ішінде Б.
Шалабаевтың де пікірлері болғаны және белгілі дәрежеде шешуші рөл атқарған
кезеңдерінің жоқ емес екендігі де соншалықты талас тудырмас.
Ал, абайтану тарихы мәселесі жөнінде ғалымдар пікірлерінде аздаған
ғана алшақтықтар немесе тереңдетулер болмаса, бәрінің түптеп келгенде
негізі бір. Осылайша Абайдың дәуірі, ақындық әлемі, дүниетанымы,
жаңашылдығы сияқты күрделі де, өзекті желілер күні бүгінге дейін егжей-
тегжейлі зерттеліп, Абай ұлылығы әлемге мәшһүр болды.
1936 жылы Казахстанская правда газетінде жарияланған Пушкин и Абай
атты зерттеу мақаласы Б. Шалабаевтың бұл саладағы тырнақ алды еңбегі.
Фольклор мен поэзия – проза төркіні деп түйген болашақ романтанушы, қазақ
жазба әдебиетінің іргесін қалаған Шоқан, Ыбырай, Абайлардың іргелі кесек
прозалық туындыларын қазақ романының тууы мен қалыптасуының тұңғыш бастау
қайнары дәрежесіне көтеріп бағалайды. Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан
әдебиеттің асыл жәдігері эпикалық мол мұраларымыз кейіннен тасқынды судай
ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да, ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ұлттық
рухани олжалы аңсарларын хакім Абай қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке
ауысты. Кемел бітімді қазақтың жазба әдебиеті бүкіл жанрларда, бағыт-
тараптарда толықсып-жетіле, заманауи үрдістермен қабаттаса үндесіп,
дәуірдің талай алмағайып бұралаң-бұлтарысы, асу бермес өткелі мен шың-
құздары, ылдиы мен өрі, зұлматы мен ғибраты дегендей сан алуан күйзеліс
күйлерге түскендігі белгілі. Осы ерекшеліктерді жете таныған әдебиетші Б.
Шалабаев А. С. Пушкиннің өмірден өткеніне жүз жыл толуына орай жазған
танымдық мақаласында заңғар Пушкин поэзиясының ұлы Абайға ықпал етуі,
Абайдың өмір тарихынан мәлімет айту, ақын өлеңдерінен, орыс поэзиясының
күні мен айы іспеттес Пушкин және Лермонтовтардан аударған өнегелі
тәржімаларынан өзі таныған ерекшеліктерді ортаға салу мақсатын көздей
отырып, елеулі де әсерлі ой-пайымдауларын оқырманына ұсынып, Абай ғұмыр
кешкен заманның болмысын байыптаумен қатар, ескілік құрығының салмағы
қаншалықты ауыр да қатерлі екендігін жастайынан ұғынған ақынның өз
ортасынан дараланып, рухани өсу, кемелдену эволюциясын сараптай отырып,
төмендегідей пікірін білдіреді: ... насыщенные гражданским пафосом, полные
гнева, стихи Абая являются непревзойденными образцами в казахской
литературе. Встав на путь реализма, Абай сыграл прогрессивную роль в
истории казахской литературы... Абай стал родоначальникам письменной
казахской литературы и национального казахского литературного языка... в
литературный фонд поэта вошли не только образцы народного творчества и
восточной речевой культуры, но и русская литература, в первую очередь –
Пушкин и Лермонтов, сыгравшие огромную роль в формировании творческого
облика самого Абая...
Не случайно расцвет поэтического таланта Абая падает на 1880-е и 90-е
годы, тесно переплитаясь с изучением и творческим освоением Пушкина и
Лермонтова. Меняется представление Абая о значении литературы и месте поэта
в обществе. Как известно, положение казахских поэтов певцов, импровизаторов
в те времена было жалким: вынужденные скитаться по степи, переходя из аула
в аул, они жили теми подарками, которые получали за исполнение своих и
чужих произведений.
Ранний Абай – до знакомства с Пушкиным естественно пренебрегал званием
поэта и даже собственные произведения выдовал за творчество своего друга
Кокпая. И, несомнено, под влиянием Пушкина – Абай осознал подлинное
значение поэта в обществе. Вслед за Пушкиным, заявившим: Я памятник себе
воздвиг нерукотворный, Абай задавая себе вопрос: Можно ли считать, что
человек умер, если после него остались бессмертные слова, – гордо
отвечает: Пусть смертно будет мое тело, Но ни я, ни созданное мною не
умрет, – так высоко стал ценить свое поэтическое призвание Абай. Под
влиянием Пушкина изменился весь облик поэзии Абая. Стихи поэта освободились
от насыщенности, стали простыми, легкими, музыкальными. Локоничность
соединилось в них с глубиной и богатсвом мыслей и разнообразным обогощением
влияние – поэтических средств. Поэзия Абая стала популярной, любимой
поэзией казахского народа. Большая часть стихов стала народными песнями.
Можно смело сказать, что Пушкин через Абая являлся могучим участником
идейного и художественного развития казахского народа, сделав необычайно
ценный вклад в культуру Казахстана.
Любовь к Пушкину, глубокое уважение классической русской литературе
Абай передал и своим многочисленным ученикам. Аул рода Тобыкты, благодаря
деятельности Абая, превратился в собрание любителей литературы, привлекая
к себе, со всего Казахстана сказателей, певцов импровизаторов, начинающих
поэтов. Абай читал собравшимся свои произведения и переводы сопровождая
чтения беседами о Пушкине, о его изумительном творчестве, – деп
пайымдайды. Одан әрі Абай реализмі әр бағытта көрініп отыратындығын сыншы
ақынның Лермонтов, Пушкин шығармаларына жасаған аудармаларынан, сатиралық
туындыларынан, сазды да күйлі әндерінен, өлең құрылысына енгізген тың
формаларынан, өнегелі де өрісті ғақлияларының болмысынан айна-қатесіз
танитындығын сөз ете отырып, ұлы ақынның шеберлігі – диапазонының
кеңдігінде деп тұжырымдайды. Ең құнарлы ой – Абай қазақтың жазба
әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдызы деген
балама.
Білім-білігі, шеберлігі толықсыған әдебиетші қаламынан Абай мұраларын
ғылыми тұрғыда зерделеген мақалалар бұдан былай бірінен соң бірі дүниеге
келіп, жарияланып жатты. Бұл тұрғыда: Пушкин и Абай (1936),
Вдохновленный Пушкиным (1945), Орыс әдебиетінің алыбы Пушкин – ұлы
Абайдың ұстазы (1950), О прозе казахских просветителей ХІХ века (1951),
Об отношении казахского классика к великану русской литературы А. С.
Пушкину (1957), Назидания Абая и зараждения поэмы в казахской литературе
(1959) сияқты мақалалары [8] айғақ болмақ. Б. Шалабаевтың ұлы руханиятының
асыл арнасы – Абайдың әдеби мұрасына қатысты жазылған бұл өзекті еңбектер,
құнды зерттеулер бүгінгі егеменді еліміздің алар асуына, шығар биігіне
бағыт-бағдар беруімен құнды. Зерттеуші әсіресе, ұлы ақынның аударма
өлеңдері мен қара сөздерінің көркем мәтіндеріне, ондағы сөздік қор мен
тілдік қолданыстарына ерекше мән беріп, олардың тұрақты (канондық) мәтінін
қалыптастыру мәселесіне ерекше ден қояды. Абай мұраларының жанрлық түрлері,
стильдік ерекшеліктері, әдеби тілдің қуаты, т. т. секілді әдебиеттану
ғылымының күрделі мәселелері де жан-жақты қарастырылған. Абай ғақлияларының
шығу тарихы, сол тұстағы хакімнің көңіл-күйі, хал-жағдайы, өмір кезеңдері,
тағдыр белестері, жалпы шығармашылық-психологиялық желісі жайында кеңірек
ғылыми мәліметтер келтірілген. Сонымен бірге Абайдың қоғам өміріндегі
тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар
дұрыс көрсетіліп, талданып, қалың оқырман алдына тартылды.
Тағдыры күрделі, шығармашылығы өте терең ғұлама, заңғар Абайдың
даралық, даналық сипатын жоғары бағалаған, ғылыми құнды еңбектер соңыра Б.
Шалабаевтың қазақ прозасының оның ішінде төл роман жанрының тууы мен
қалыптасуы жайындағы жазылған әр жылдардағы құлаш-құлаш, кесек монография,
оқу-құралдарына еніп, зерлі тініне, алтын арқауына айналды. Бұл кітаптар
әдебиетші, сыншы ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Сын және библиография
айдарымен шыққан көптеген рецензиялық мақалалар осының дәлелі. Мәселен,
ғалымның Из истории казахской дореволюционной прозы и романа (1956) оқу
құралына әдебиетші Ы. Дүйсенбаевтың берген мына бір пікіріне кідірсек, Б.
Шалабаев в своей работе рассматривает историю зарождения казахской
художественной прозы, дает конкретный анализ новелл Ибрая Алтынсарина, слов
назиданий Абая Кунанбаева, прозаических произведений Султан-Махмуда
Торайгырова и Испандияра Кубеева.
В работе Б. Шалабаева дан краткий исторический обзор возникновения и
развития в казахской литературе жанра прозы. Он совершенно правильно ищет
истоки его в казахском устном народном творчестве, в народных сказках,
легендах и новеллах.
Автор справедливо подчеркивает выдающуюся роль казахских просветителей
ХІХ века, которые, опираясь на опыт русской классической литературы того
периода, создавали подлинно новую литературу, обогащенную как в идейно-
художественном, так и в жанровом отношении.
Абай Кунанбаев наряду со своими замечательными стихами, поэмами и
переводами произведений А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, И. А. Крылова и
других русских поэтов оставил и прозаические произведения в виде бесед,
наставлений. Надо отметить, что эти наставления не относятся к
художественной прозе, в них скорее всего великий поэт делился своими
философскими наблюдениями. Это видно из самой формы бесед. Здесь мы не
наблюдаем отточенности абаевского языка, наоборот, он стремится
приблизиться к форме живой разговорной речи.
Хотя Б. Шалабаев отвел значительное место назиданием Абая, он все же
не смог в достаточной степени раскрыть их сущность, ограничившись
толкованием смысла отдельных слов (как известно, у Абая назидания
разделены на отдельные слова). Пожалуй, в этом мы не вправе упрекать
одного Шалабаева, так как эту задачу должны решать совместными усилиями
наши философы, правовики и литературоведы. Если Абай сделал только первые
попытки в создании казахской прозы, то последующие казахские
демократические писатели уже выступили с рассказами, повестями, романами. К
их числу автор справедливо относит таких писателей, как И. Кубеев и С.
Торайгыров [9].
Дөрекі социологиялық, еуропоцентристік, таптық-схоластикалық, атеистік
көзқараспен келген кезде әдебиетшілер абайтануда толып жатқан,
солақайлыққа, сан алуан ағаттыққа ұрынғаны белгілі. Солардың қатарында Б.
Шалабаев та болғаны жасырын емес. Мысалы оның Абай мұрасына қатысты
жазылған тұңғыш еңбектерінде мынадай жаңсақ, ұшқары пікірлер орын алған,
... Абай освободил казахскую поэзию от религиозно-мистических,
риторических од, типа хадисов, байтов, хсы – пестрых по языку,
неуклюжих по форме, проповедующих в основном идеи исламизма;
Националистическая, алаш-ордынская критика поспешила представить Абая в
виде казахского самородка, творчество которого было свободно от влияния
инородных культур. Алаш-ордынцы старались сделать великое имя поэта
знамением борьбы против советской власти в Казахстане...; В первом,
восьмом, девятом и тридцать девятом словах нетрудно обнаружить противоречия
во взглядах Абая. С одной стороны, он подвергает уничтожающей критике весь
уклад современной ему действительности, в том числе всемогущего аллаха, с
другой – не находит соответствующих способов для устранения общественных
пороков [8].
Б. Шалабаевтың Очерки истории казахской дореволюционной литературы
(Проза, поэма, роман) (1958) атты зерттеу еңбегіне енген Назидания Абая
Кунанбаева и развития эпического жанра в письменной литературе деген
тарауын жоғары бағалай келе, кей ағат тұстарын қаламгер Қ. Бекхожин өткір
сынға алады: Значительное место отводится в книге классику казахской
литературы Абаю Кунанбаеву, выступавшему новатором не только в поэзии, но и
в прозе. Анализируя целеустремленность произведении Абая, автор приходит к
выводу, что проза и поэзия Абая тесно связаны между собой. И в прозе и в
поэзии он выступает как обличитель угнетателей трудящихся, как поборник за
социальную справедливость и счастья народа.
Правда, назидания Абая, названные им Гаклией, не относятся к
художесвенной прозе. В Назиданиях затрагиваются различные вопросы
философского, правового, общественного, семейно-бытавого и морально-
этического характера. Б. Шалабаев анализирует такие прозаические
произведения Абая, которые по своему идейному содержанию и по форме
изложения стоят ближе к публицистике. Так, автор ссылается на третье,
тридцать третье, сорок первое слова, где Абай ставит жизненно важную для
казахского народа проблему. Он призывает, чтобы трудящиеся казахи наряду со
скотоводством занимались и земледелием и другими полезными промыслами.
Одиннадцатое слово, как замечает автор книги, адресовано тем, кто ведет
паразитический образ жизни, кто напоминает типы русских помещиков, вроде
Обломова из романа И. А. Гончарова. Анализируя двацатое слово Назиданий,
Б. Шалабаев приходит к интересному выводу, что Абай был хорошо знаком с
творчеством Н. В. Гоголя, И. А. Гончарова.
Новаторская деятельность Абая не ограничивалась созданием лишь таких
малых форм прозы, как Назидания. Он идет дальше по линии обогощения и
развития в казахской литературе эпического жанра в стихах путем переводов
произведений Пушкина, Лермонтова, Крылова. Здесь Шалабаев имеет в виду
прежде всего непревзойденный творческий перевод Абаем отрывков из Евгения
Онегина.
Можно с гордостью отметить что обращение казахских просветителей к
опыту великих русских писателей отражает сближение двух народов,
порожденное историческим присоединением Казахстана к России.
Новая книга Б. Шалабаева по истории дореволюционной казахской
литературы не свободна от некоторых недостатков. Так, при анализе
прозаических произведений основоположников казахской литературы Абая
Кунанбаева и Ибрая Алтынсарина автор склонен видеть их новаторство только в
подражении или перенятии опыта классиков русской литературы. В книге
Шалабаева недостаточно проанализированы идейные и художественные
достоинства оригинальных произведений классиков казахской литературы,
неярко показаны их личные дарования [10].
Интересно дан в монографии разбор гаклий Абая. Их морально-этическая
сущность говорит о том, что Абай был непримиримым обличителем подлости,
ханжества и бездушия, страстным защитником обездоленных, глашатаем добра и
разума. В книге рассматривается деятельность великого поэта как
переводчика [11] деп, М. Ғабдуллин және Қ. Бекхожин, Б. Шалабаевтың
История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968) монографиясындағы
проза Абая тарауын да қысқа да нұсқа тілге тиек етеді.
Б. Шалабаевтың 1983 жылы Мектеп баспасынан шыққан көлемді еңбегі
Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы. Бұл кітапқа кезінде Т.
Қожакеев пен М. Қалдыбаев мынадай рецензия берген болатын: ... ұлы Абай
творчествосын сөз еткен тұстардан да ғалымның қарымдылығын айқын танып
отырмыз. Абай прозасының әрі қысқа әрі нұсқалығы шығыс әдебиетінің
ықпалынан, ал ащы да болса, ағынан жарылып, шындықты бұлтаққа салмай тура
айтып, жұртты жақсылыққа, адамшылыққа бастауы ХІХ ғасырдағы орыс
әдебиетінің дәстүрінен дарыған дейтін пікір де өте орынды [12]. Оқулық
әдебиетші қауымның зор ілтипатына бөленген еді. Онан бері араға жеті жыл
мерзімін салып барып оқулыққа қойылатын тілек, талаптардың өзгеруіне
байланысты автор бұл ғылыми еңбегін бұрынғы олпы-солпы, артық-кемді ағат
тұстардан арылтып, тың тараулар қосып қайта өңделген нұсқасын бұрынғы
атаумен 1990 жылы жариялайды. Бұл толымды еңбекке алғашқылардың бірі болып
ой-пайымдауын ортаға салған зерттеуші М. Бәйгелов болды. Ол, ...профессор
Б. Шалабаевтың аталған еңбегі жоғары талапқа жауап беріп, ондаған жылдар
бойы өз міндетін ақтап келе жатыр. Методикалық жағынан алғанда, кітаптың
оқу программасына толық сай келетінін, мазмұнының байлығын айту керек
болса, ғылыми тұрғыдан алғанда да, бұл еңбек Отанымыздағы әйгілі
ғалымдардың назарына іліккені қуанышты жайт. Советтік әдебиеттану ғылымына
50 жыл (Ленинград) деп аталатын академиялық жинақта әйгілі әдебиетші К.
Зелинский былай деп жазады: Кезінде Пушкин мен Лермонтовтың, Гоголь мен
Тургеневтің, Достоевский мен Толстойдың творчествосын пролет-культшылардың,
тұрпайы социологтардың өздері туып өскен әлеуметтік топтардың экономикалық
мүдделерін ғана бейнелейді деп бағалағаны жұртқа мәлім. Бұл теория
бойынша олардың бәрі дворян, ұсақ буржуазия болып табылдымыс.
Жиырмасыншы жылдары Абайдың, Уәлихановтың, Алтынсариннің, Торайғыровтың
және басқаларының шығармалары да Қазақстанда солай бағаланды. Қазақ
әдебиетін бұл қауіпті, әрі ескірген аурудан емдеу үшін аса күшті көркем
әдебиет дәрісі қажет еді. Мұндай шипалы дәрі Абай және Абай жолы
романдары арқылы келді. Ол арада ескі қоғамның барлық мерзімі, жамандық пен
жақсылық арасындағы бітіспес күрес батыл әрі әділ түрде суреттелді.
Мұндай пікірдің кімге болса, әсіресе, қазақ романының туу қалыптасу
тарихымен белсене айналысып жүрген адамға етер ықпалы орасан зор екені
даусыз. Солай болғандықтан да жас кезінен осы салада жемісті еңбектеніп
жүрген Б. Шалабаевтың өз ойына деген нық сенімінің артуын, ізденісінің
жемісті екенін түсінуге хақылымыз [13, 190], дейді.
Абай тану деген сөз, – дейді Т. Әлімқұлов, – ең әуелі, Россия аумағын
тану, орыс әдебиетінің өткен жолдарын, көтерілген биіктігін анықтау
тұрғысына тірелмек. Ұлттық томаға-тұйықтық Абайға жүрмейді. Қара сөзінде:
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың деп дүние
жүзінде теңдессіз нақыл айтқан ойшыл Абай зерттеуші атаулыны шыдаммен
сынамақ. Абайтану тұрғысының ең биігі осы сынаққа соқпақ [14]. Үлкен
жазушы, білікті сыншы Т. Әлімқұловтың осы пікірі зерттеуші Б. Шалабаевтың
пікірімен үндес, мұндағы қос сыншының ойы Абайдың орыс тілі – дүниенің
кілті деген сөзіне саяды.
Абайтану саласында Б. Шалабаев Абайға теңдессіз теңеулер айтып, ақынды
зерттеймін, зерделеймін деген зерттеушіге көп ізденіс, мол дерек қажет
екенін түсіндіреді.
Абай – қазақ елінің көш бастаушысы, көрегені, қамқоры, ақылгөйі,
мақтанышы, пірі, оның бір өзінің қазақ халқының рухани өмірінде қаншалықты
құнарлы қызмет атқарғанын уақыт дәлелдеп келеді. Қилы-қилы қызметімен,
еселі еңбегімен өз халқының дәуір-дәуірлік шежіресін жасап кеткен Абай
өзінің дара болмысында да шексіз ұзақ жасамақ. Абай парасатының биіктігі,
Абай сезімінің тереңдігі, оның көңіл-күйі, көкей көксеуі, өкініші, қуанышы,
арманы, үміті бірдей емес, бірте-бірте баян тапқан. Сыншының байқағыштығы,
дананың ойшылдығы, ақынның түйсікшілдігі туысы бөлек пенденің терең
тебіренісі арқылы шежіреленеді. Дарындарды қаңбақша қуған қара заманда
қайнаған қан, қинаған жан, өткелсіз өксік өзінің тұңғиық мұңын, намыстың
наласын кейінгіге сиқырлы сыбаға етеді. Осының баршасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz