ХАҚНАЗАР ХАННЫҢ САЯСИ ӨМIРI

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КIРIСПЕ

Негiзгi бөлiм
ХАҚНАЗАР ХАННЫҢ САЯСИ ӨМIРI

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КIРIСПЕ

Хақназар хан тұсында қазақ хандығы қарыштап дамып, өрлей түсті
деуімізге болады. Оған негіз Мырза Мұхаммед Хайдар Дулаттың қазіргі
Қырғыстан аумағында Шағатай ұрпағы Абд ар-Рашидтің қазақтарды құртып
жіберген, содан кейін бейнебір бұл халықтың аты жойылып кеткені туралы
мәлімет дәлел бола алады. Бірақ мұны 16 ғасырдың орта шеніндегі қазақтардың
тарихы жөніндегі деректерде еш мәліметтердің айтылмауымен түсіндіруге
болады. Сондықтан бұл кездегі қазақ хандығының тарихы осы кезге дейін толық
анықталған жоқ. Осының бәрі тарихнамада Қазақ одағының қайта түлеуі
туралы мәселе қойуға түрткі болады.
Бірақ Қазақтар мүлдем құрып кетті дегенде, Мұхаммед Хайдар, сірә,
Тахир мен оның бауыры Бұйдаштың иеліктерін айтса керек. Қадырғали бидің
мәліметтеріне қараңанда, ол елде Бұйдаштан басқа ұсақ хандар болған,
олардың есімі әлі мәлім емес. Сол кездегі, хижра бойынша 1535-1538
жылдардағы хан атағы болған қазақ сұлтандары арасында деректемелерде Тоғым
хан, Ахмед хан, Хағназар хан, Наурыз Ахмед хандар айтылады.
Сөз басыyда айтып кеткендей осы хандардың ішінде хандықты қайтадан
нығайтып, біріктіруге Хақназар хан әрекет жасады. Енді ханың өміріне
тоқталатын болсақ, оның әкесі Қазақтың атақты хандарың бірі – Қасым хан, ал
анасы – ханық-Сұлтан ханым. Хайдар Дулатидің пайымдауынша Қасым хан 1518
жылы қайтыс болды, осыдан біз Хақназардың 1519 жылдан кеш туылмағанын біле
аламыз. Хақназар тегі туралы және де мынадай мәліметтер бар. Мәселен,
Джахан-арада Ғафар былай дейді:Сейтах ханың ұлы, Жәнібектің ұлы, Берді
ханың ұлы Қасым Дештінің ханы болды. Ол 930 жылдың бірінші айында өлді.
Қасым ханың ұлы Хақназар хан әкесінен кейін патшлыққа отырды, және енді
Дештінің ханы болып табылды Алайда, біріншіден, Қасым ханды Саийдак ханның
ұрпағы деп санау дұрыс емес. Шынында ол Жәнібектің баласы. Сірә, Саийдак
пен Жәнібек есімдерін автор бір адамның орнана екі адамның орнына есептесе
керек, ал басқа деректемелер бойынша, Жәнібектің өзі Әбу-Саид(Саийдак) В.В.
Веляминов Зернов Исследовании о Касымовских царяхи царевичах деген
еңбегінде Сейдақ Жәнібек есімінің қате жазылуы деп атап өтеді. Екіншіден
Қасым хан өлгеннен кейін Хақназар хан болды деген мәлімет шындыққа
жанаспайды, өйткені ол кезде Хақназар әлі бала етін, сондықтан билік
Қасымның ұлы Мамаштың қолына өтті. Көп ұзамай шайқастардың бірінде қайтыс
болады. Бұдан кейін билік басына Қасымның ағасы Жәдіктің ұлы Тахир сұлтан
келеді. Біз Таир-Мұхаммедтің Раузат ат-тахиринінен осындай мәліметтер
таба аламыз, тек жаңа мұнда Сайидак бұнда хан емес, Сеид деп аталады.
Бұрын бір одақта ұзақ уақыт бірге болмаған, бір-біріне бағынбаған үш
мемлекеттің құрамында жүрген тілі бірдей тұрмыс-салты, шаруашылық үрдісі
бірдей көшпелі тайпалардың жаңа саяси одаққа бірігуі атақты Ақназар ханның
тұсында тиянақталды"
Қасым, Ақназар мен Тәуекел тұсындағы қазақ хандығы "біршама
орталықтандырылған мемлекет болды, ол өзінің даму деңгейі тұрғысынан Шыңғыс
ханның империясынан Киев мемлекетінен және ұлы Карл империясынан да жоғары
тұрды" деген қорытынды жасалған болатын Егер бұл тұжырым ғалымдар тарапынан
қолдауға ие болса, Қазақ хандығының біршама ауқымды территорияда ту
тіккенін қазақ жерлерін біріктіруге кіріскенде Керей, Жәнібек, Ақназар
хандардың жеткілікті экономикалық және адам ресурстарына арқа сүйегендерін
көреміз. Ал, отандық тарихнамада алғашқы Қазақ хандығының күш-қуаты туралы
айтыла бермейді, оның өз аумағын кеңейтудегі себептері қарсыластарының
дағдарысқа ұшырауы, өзара тартыстары, әскери сәтсіздіктері сияқты
факторларды пайдалануда Қазақ хандарының ептілік танытуымен, нәтижесінде
әскери-саяси қолайлы жағдайлардың қалыптасуымен түсіндіріледі. Қазақ
аңыздарында қазақтарды Yлы жүз, Орта жүз және Кіші жүзге бөлген Ақназар хан
делінеді. Бірақ мұны дәлелдейтін нақты материалдар жоқ.
ХАҚНАЗАР ХАННЫҢ САЯСИ ӨМIРI
Хақназар ханның билеуі 30 жылдам астсам уақытқа созылады. Аңыз бойнша Тахир
мен Бұйдаш билік еткен жылдарында Хақназар бір ноғай мырзасының қолында
тұрған. Бұл әбден ықтимал, өйткені сол кезде саяси жағынан бытырап кеткен
ноғай ұлысы жөнінде Қасым хан жүргізген саясатқа қайшы келмейді. Ноғай
даласының жекелеген аудандарын бір - бірімен жауласқан тәуелсіз әмірші-
мырзалар басқарған. Сондықтан толыссыз жүргізген өзара қырқыстар себепті
көптеген ноғайлар көбінесе тұтас ауылдармен бірге қазақ ханының қол астына
қашып барып паналаған; ал Қасым оларға ықыласпен қолдау көрсеткен.
Хақназар туралы ең алғаншқы деректер 1549 жылға жатады. Ол деректер
оның түкі келгемендермен шайқасы туралы. Ол Хасан бек Румлудың Ахсан ат
таварихында айтылады және тегінде, түпнұсқа болар, өйткені бізге белгілі
шығармалардың ешқайсында кездекспейді.
16 ғасырдың екінші жартысында толас таппаған соғыстарға, өзара
қырқыстарға байланысты Қазақ хандығы қатты әлсіреп кетті. Хақназар хан
билік еткен кезде, бұл мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси өмірінде белгілі
өрлеу байқалып, ол кейіннен тағы да құлдыраумен ауысты.
16 ғасырдың 50-жылдарының аяғынан бастап Қазақ хандығы ноғайларға,
Көшімнің Сібір хандығына, Орта Азия хандықтарына елеулі қауіп төндерді.
Мәселен. 1558-1559 жылдарда Орта Азияда болған көпесі Дженкинсонмұсылман
дініндегі қассақтар туралы өте күшті және саны көп халық деген пікір
айтқан. Ол өзі келерден бұрын қазаұтар Ташкенті үш жылдан бері тықсырып
келгенін жіне шабуыл хасау арқылы керуендердің еркін жүріп өтуіне кедергі
жасап отырғанын хабарлаған. Бұл Ташкентке үнемі қатер төндірген Хақназар
ханның қосындары болған.
Сондай-ақ атап өтетін жайт, 1560 жылығы Моғолыстан билеушілерімен
ерекше табан тірескен күрес. Хақназар хан кезінде моғол-қазақ қатнастары
шиеленскен күйінде қала бенді де, бұл күресте монғол хандарының басым түсуі
жиі болып отырды. 16 ғасырдың орта шенінде қазақтар Сырдарияның орта
ағысынан ғана алып қоймай, Моғолыстанда да көшіп жүрді. Моғол ханы Абд ар
Рашиттің оларды Моғолстаннан ығыстырып шығуға тырысуы қазақ-монғол күресіне
де себеп болды. Бұл оқиғалар Шах Махмуд Шорастың Хроникаларында бар.
Оның айтна уынша Абд ар Рашид ханның ұлы Абд әл Латиф сқлтан, Хақназар
ханды жеңіліске ұшыратып , көп олжа түсірген және көп тұтқын алып екткен .
Бірақ көп кешікпей Хақназар хан қазақ пен қырқыздардың біріккен күштерімен
Абд әл лативтің тасталқан етті. Абд ал Латиф сол шайқаста қаза тапты. Абд-
әл Рашид хан бұл оқиғадан кейін көп әскерімен қазартарға қарсы аттанды.
Емелде Хақназар хан талқандалынды, Махмұд Шорас, сірә бұл шайқаста
Хақназардың қаза тапқаны туралы қателесіп айтқаны болуы мүмкін, шынына
келгенде ол, Моғолстаннан шегініп, Сарысу ауданына көшіп кетуі мүмкін .Абд
ар Рашидтің мирысқоры Абд әлКәрім бұл кезде Шайбани ұрпақтарымерън, ол
кезде Шайбани ұрпақтарымен достықарым қатынас жасаған. Махмұд ибн Уалидің
айтуына қарағанда. Ол қазақ жіне қарғыз башылары қарсы талай рет согыс
ашып, барлық шайқастарда жеңіске жетіп отырған.
Сонымен қатар Сібір хандығын 1563 жылдан бастап билеген шайбан
әулетінен шыққан Көшім хан Қазақ хандығына дұшпандық әрекет жасай
бастады.Онда Хақназар әрқашан жеңіске жете берген жоқ. Ал Көшім үшін де
Хақназар елеулі қарсылас болды. Мәселен, Москва патшасының елшісі Иван
әңгімесінде Көшім өз билігі туралы өте сенімсіздікпен былай дейді: Қазір
сіздердің Патша ағзамыңызға және ұлы кньязға алым жыйнап, елшілер жіберем,
ал ертең мен қазақ патшасымен соғысамын да, мені қазақ патшасы жеңіп,
Сібірге отырар болса, сөз басқа, ол Патша ағзамға алым беруді ойламайды
Бұл кезде Көшім хан өз билігін исламның рөлін күшейту арқылы
идеологиялық жағынан негіздеуге ұмтылған еді. Алайда Көшім ханның Орта
Азиямен жақын қатнастар орнатылған бағытталған саясатына бұл ғана себеп
болған жоқ
Оның үстіне Қазан жіне Астрахан хандықтары Ресейге қосылғаннан кейін
Сібір хандығы олардан оқшауланып қалған еді. Сондықтан Көшім хан Орта
Азияның билеуші топтарының қолдауы мен көмегіне бағдар ұстады. Осы
жағдайдың бәрінде Орта Азиямен жақын қатнастар орнату Сібір хандығы үшін
өмірлік маңызы болған сауданың дамытылуын қамтамтамассыз етер еді.
Башқұрт аңыздарында Хақназарға башқұрттардың да баңынғанын айтады. Осы
аңызды негізге ала отырып, Рычков былай деп жазған: Осы Хақназар хан
болған соң, қатты күшейіп алды да, бір ғана ноғайлар мен Башқұртстанға ие
болып қана қоймай, сонымен қатар, Қазан, Сібір және Астрахан патшалықтарын,
Бұхарияны, Хиуаны, Ташкентті және де басқа да көптеген қалаларды өз қол
астына бағындырып, олардан алым жинады... Ал Башқұот халқына дейін Хақназар
хан Оралдың арғы жағындағы Сібілік, Көшім ханды, Белая мен Жайықты, яғни
Белая мен Жайық өзендерінің бойында тұратындарды, қазандықтарды бағындырды;
ал таулықтарда, ноғай хандарын аталған Хақназар хан бәрін өз қол астына
қаратты; олардың тұрақсыздығын және әр түрлі ұрлық-қарлығын көріп, олардың
тұрақсыздығын және әр түрлі ұрлық-қарлығын көріп, оларды барынша
титықтатты, сөйтіп дәрменсәз күйге жеткізді; өйткені үш үйге бір ғана қазан
ұстауға рұқсат етті, малы мен керек-жарақтарымен, олардың балаларын да
өзіне алып қойды, жер иеленуде де солай істеді және Белая өзенінен өтуге
рұқсат етпеді, ал аң аулауды кәсіп ететіндер сол үшін оған әрбір адамнан
бір түлкі, құндыз және сусар терісінен ясақ төлеуге мәжбүр болды, соның
салдарынан олар ақырында олар әбден азып-тозып, бейшара күйге түсті
16 ғасырдың екінші жартысында, Қазан мен Астыраханды қосып алғаннан
кейін, Ресейдің Орта Азия хандарымен байланыстыры жолға қойыла бастады,
атап айтқанда, қазақ-орыс қатнастары нығайып, кеңейе түсті. Нақ сол кезде
Орта Азия-орыс саудасы орнығады. Орыстардың Бұхармен, Хиуамен және
Персиямен сауда жасағаны туралы нақты деректер сақталған. 1569-1573
жылдарда орыс елшілері Семен Мальцев пен Третьяк Чебуков Қазақ хандығында
болып қайтты. Москваға шетелдіктер де қазақтар туралы әр түрлі мәліметтер
жеткізді. Сол кезде Англяның жаңа рыноктар іздестіріп, Персиямен және
Азияның басқа да мемлекеттерімен сауда қатнастарын жасауға ұмтылғаны мәлім.
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығы Москвамен сауда байланыстарын
орнатып, саяси қарым-қатнас жасады. Қазақ хандығының арылық етуімен Москва
Түркістандағы өзбек хандықтарымен байланысты жолға қойды. Ресеймен
қатынастарында Хақназар хан әкесі Қасымның жолын ұстанды. Патша архивінің
тізбесінде 3 Иванның Қасым ханмен байланыс жасағаны тіркелген, бірақ
олардың сипаты тарих ғылымына әлі де беймәлім.
Орта Азиядағы сакяси жағдай қазақтарды күшті де сенімді одақтас
іздеуге мәжбүр еті. Олар Ресейдің осындай одақтас бола алтынына барған
сайын көз жеткізе түсті. Өз кезегінде, Ресей де Көшімге қарсы күресу үшін
одақтас іздеді, ал Көшім мен оның арасы 16 ғасырдың 70-жылдарында ерекше
шиелініс кеткен еді. Ол кезде Қазақ хандығы Қазақ хандығы Ресейге осындай
одақтас бола алатын.
70-жылдардың аяғында-ақ Ресеймен қатынас жолға қойылды да, Хақназар
хан өзін патша әрі ұлы князьбен татумын деп санай алатын болды. Мұны
Ноғайға жіберілген орыс елшісі, бояр баласы Борис Доможиров дәлелдейді,
ол 1577 жылы Иван Грозный былай деп жеткізілді: Иә, Патша ағзам, татар
Асан Иллибатбаев осы көктемде Қазақ ордасында адамдары Ақмырза мен
Бекмырзаға келіп, олардың көп малын айдап әкетті, олардан бес адамды алып
кетті дейді. Сөйтіп олар, Патша ағзам, бесінші адамды Тинехмат князьға және
Ұтұс мырзаға жіберіп, оларға біздің патшамыз Акак Назар Патшамен әрі ұлы
князьбен тату және Таксицтермен де, Юргенцтермен де тату, ал біздің
патшамыз Акак Назар сендерді де шауып алады, Жайық пен Еділ бойында көшіп
жүгізбейді деп айтып баруды тапсырды Бұл хабардан Хақназардың көрші
елдерге беделді және ықпалды болып қана қоймағаны, сол кезге қарай Ресей
мен Қазақ хандығы арасында қатнастар орнатуда айтарлықтай табысқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.