Ханафи мазһабы: калыптасуы және даму жолдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Ханафи мазһабы: калыптасуы және даму жолдары

Мазһаб дегеніміз араб тілінде “жол, баратын жер” дегенді білдіреді.
Ислам терминологиясындағы мағынасына “діннің негізгі немесе туынды
үкімдерінің сүйенген негіздерін анықтап, оларды түсіндіруде ғалым саналған
тұлғалардың көзқарастарының жиынтығы немесе қалыптастырған жүйесі” (1) деп
анықтама беруге болады. Анықтамада айтылған “негізгі үкімдер” діннің сенім
негіздерін, “туынды үкімдер” діннің ғибадаттар мен адамдар арасындағы
қатынастарын реттеуді мақсат тұтады. Сенім негіздерін қарастыратын
мазһабтарды иғтиқади (ақаид), калғандарын фикх (құқықтық) мазһабтары деп
атаймыз.
Фикх және иғтиқади мазһабтардың көпшілігі сол мазһабты құрған адамның
есімімен аталатын болған. ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда орталығы Куфа қаласы болып
табылатын Ирак аймағында туып, кейінгі ғасырларда дамып жайыла түскен Ирак
фикхына (құқығы) және осы құқықтың методологиясын, діни ілімімен жүйесін
қалыптастыруда атақты болған Имам Ағзам Абу Ханифаның есімімен
байланыстырып Ханафи мазһабы деген атау берген. Осы мазһабты ұстанушыларға
жане ғалымдарына Ханафилер деген.
Ханафи мазһабының қалыптасуының Абу Ханифадан бұрын Ирак аймағында
ортаға шыққан “Рей мектебімен (діни мәселелерді шешуде ақылды бірінші
орынға қоятындар)” тығыз байланысы бар. Куфа қаласының халифа Омардың
кезінен бастап ғылым мен мәдениеттің орталығына айналуында алғашқы
ұстаздары саналатын Абдуллах ибн Масуд, Азіреті Али және мың бес жүздей
сахабалардың орны ерекше болып табылады. Аймақта сахабалардың үйретуімен
басталған Құран және хадис ілімі ұстаз-шәкірт қатынасына сүйенген және
барған сайын дами түскен ғылыми топтар арқылы келешек ұрпаққа беріліп
отырған. Аймақта қалыптасқан фикх дәстүрі мен түсінігінің “табиун
(сахабалардан кейінгі ұрпақ)” кезеңінің фикхшысы Ибрахим Наһаиден (өлімі
714 ж.) бастап “Ирак фикхы” деп атала басталуы және орталығы Мәдина қаласы
болып табылатын Хижаз фикхына (құқығына) қарсы бір мектеп ретінде саналуы
осындай дамудың нәтижесінде болды.
Мәдинeдегі Хижаз мектебі “Хадис мектебі” деп те айтылады. Бұл
мектептің ерекшелігі белгілі бір діни мәселенің шешімін табуда барынша
құран мен хадистерге сүйеніп, ақыл мен жеке көзқарасқа сүйенуден ұзақ
тұрады. Егер ешқандай дәлел таппаған жағдайда ақылға жүгінуге мәжбүр
болады. “Рей мектебі” болса көп жағдайда сахих (рас) хадистердің тысында
хадистерден дәлел іздеуге құлықты емес. Ақылға сүйенген жеке
көзқарастарын көп пайдаланады. Әдіснамалық ерекшелігіне сай рей мектебі
әлсіз хадистерді қабылдамайды. Өйткені мұндай хадистердің жалған болу
ықтималдылығы жоғары деп есептейді. Хадис мектебі жеке көзқарастан осы
әлсіз хадистерді абзал санайды. Мысалы осы дәуірде хадис мектебінің имамы
болып саналатын Имам Малік (Малики мазхабын құрушы) осы секілді хадис
түрлерін және Медине халқының амалдарын дінде дәлел ретінде қолданатын
болған (2).
Ханафи мазһабының діни доктринасының қалыптасуына ықпалы зор болған
Ирак құқығының (Рей мектебі) қалыптасуында сол аймақтың өзіне тән
ерекшеліктерінің де әсері бар. Омейядтар халифаты кезеңінде сан-алуан
мәдениет және өркениеттермен тығыз байланыста болған, әртүрлі ұлттар мен
ұлыстар, діндер мен әлеуметтік топтардың өмір сүріп отырған жері болып
табылатын Ирак топырағы бірнеше саяси, дүниетанымдық ағымдардың да
қайнаған орталығы еді. Сонымен бірге Куфа қаласының Парсы жане Грек
мәдениетіне көрші рационалдық ғылымдардың тоғысқан жері Xира аймағына жақын
орналасқанын да айта кетуіміз керек.
Осыған байланысты табиундар кезеңінен бастап аймақта белсенді түрде
дамыған ғылым мен мәдениетті, дінді түсіндіруде рационалдық ұстанымның
басым болғанына куә боламыз. Алайда Ирак құқығы табиундар кезеңінде емес,
олардан кейінгі нәсіл атбаут-табиундар кезеңінде жүйеленіп, бір ізге
түседі. Алғашқы кездерде Ирактықтарға рей өкілдері деп айтылғанымен уақыт
өте келе бұл Абу Ханифаға тән мектеп ретінде қарала басталады. Мұның
өзіндік себептері бар.
Осы себептердің бірі Абу Ханифаның айналасында топтасқан ғалымдар
кеңесі алдыңғы буыннан қалған құран, хадис білімдерін, рей (көзқарастар)
және түсіндірмелерін (интерпретация) мұқият талдап, ой елегінен өткізіп
өмірдің барлық саласын қамти алатындай дәрежеде дамытып бүкіл
қажеттіліктерге жауап бере алатындай деңгейге жеткізулерінен болып
табылады.
Келесі бір себеп Абу Ханифаның өз көзқарастарымен замандастарының
арасында оқ бойы озық тұруы және шәкірт өсіріп ұстаз болуы, діни
мәселелерді шешудегі ұстанымдарының фикх ілімінде салмақты болуы жатыр.
Сонымен бірге табиундар кезеңіндегі рей әрекетінің әртүрлі мәдениеттермен
бетпе-бет келуі және дінде бұрын болмаған жаңа мәселелердің туындауы бұл
әрекетті бақылау астына алу қажеттілігін тудырды. Өйткені әдісі және ғылыми
дәстүрі жоқ, сыртқы әсерлерге төтеп бере алмайтын рей және ойшылдық
әрекетінің құран хадиске сүйенген діни білімдердің негізін бұзып, әртүрлі
алауыздық пен қақтығыстарға әкеліп соғу ықтималдылығы жоғары еді. Ал Ирак
аймағы осы секілді әсерлерге ашық жер болатын. Хадис фикхының Иракта
дамымай қалуының себебі де оның осы рей мен ойшылдықты шектеуінде жатыр.
Өйткені жаңа мәселелер мен жағдайларға хадис мектебі жауап беруге дәрменсіз
болды. Осыдан барып Абу Ханифа және оның шәкірттері қалыптастырған рей
фикхы дастүрлі діни ілімді позитивті тұрғыдан түсіндіріп құран мен сүннет
арасындағы тепе-теңдікті сақтай білуінен көпшілік тарапынан қолдау табады.

Жалпы мазһабтардың қалыптасуына асер еткен ішкі және сыртқы
факторлардың барлығын талдай келе Ханафи мазхабының қалыптасуына ықпал
еткен ең маңызды себептер ретінде мыналарды көрсете аламыз: Абу Ханифаның
шәкірттерінің қызметі, мазһабтың құқықтық негіздерінің жүйеленуі, қазылық-
ресми мазһаб ретінде қабылдануы.
Абу Ханифадан сабақ алған және оның ғылыми кеңестеріне қатысып жүрген
шәкірттері мен дос-жарандары болып саналатын Абу Юсуф, Мұхаммед ибн Хасан
аш-Шайбани атты шәкірттерін атауға болады. Xанафи мазһабының алғашқы
буындары саналатын бұл кісілердің шәкірттері негізінен Хорезм, Батыс
Түркістан, Хорасан және Мауереннахр секілді халқы исламды жаңадан
қабылдаған аймақтарға барып қызмет етеді.
Ханафи мазһабының құрылып таралуында Абу Ханифа мен оның
шәкірттерінің діни мәселелерде ортаға қойған фикх негіздерінің жазылып
жинақталуы да маңызды себептердің бірі болып табылады. Абу Ханифаның
тікелей қалам алып жазған еңбектерінің бар жоғынан хабарсызбыз. Алайда оның
діни мәселелерге қатысты пікірлері мен көзқарастарын шәкірттерінің
жинақтап жазғаны ақиқат. Ол дәуірде ұстаз шәкірттеріне айтып отыру арқылы
жаздыру дәстүрінің болғанын айта кету керек. Ханафи фикх жүйесінің
жинақталуында Абу Юсуфтың әсіресе Мухаммедтің еңбегі зор. Бұл кісілердің
еңбектері Ханафи фикх жүйесінің негізін құрайды. Бұл екі ғұламаның қазіргі
кезге дейін жетпей қалған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.