20-30 жылдардағы мәдениеттің жалпы жағдайы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
1. Кіріспе.
20-30 жылдардағы мәдениеттің жалпы жағдайы

2. Негізгі бөлім.
а) Мәдени төңкеріс
ә) Қазақ мәдениетінің келеңсіз жақтары
б) Мәдениетіміздің жетістіктері

3. Қорытынды.
Қазақстан мәдениетінің болашағы

1. Кіріспе

20-30 жылдардағы мәдениеттің жалпы жағдайы

20-шы жылдардыњ екінші жартысынан бастап И. В. Сталинніњ басќаруымен
ќалыптасќан тоталитарлыќ ж‰йе Ќазаќстанныњ мєдениетініњ дамуына ‰лкен
кеселін тигізді. Оныњ ‰стемдік етуі нєтижесінде Ќазаќстандаѓы мєдениет
салалары коммунистік партияныњ саясатына сєйкес жҒмыс істеуге тиіс болды.
Єсіресе бҒл халыќќа білім беру саласында ерекше кҰрініс тапты.
БҒл кезде халыќќа білім беру ісінде, соныњ ішінде оќу орындарында
партиялыќ ємір к‰шейді. Оќу-тєрбие процестерін идеологияландырудыњ ‰стіне
жалпы кҰрсеткішті ќудалау, оќу процестерін формальды ж‰ргізу Ұрістеді.
Тоталитарлыќ ж‰йеніњ к‰шеюі халыќќа жоѓары білім беру саласында да Ұз
єсерін тигізді. Ќазаќстанныњ жоѓары оќу орындары мен техникумдары халыќ
шаруашылыѓыныњ кадр жҰніндегі ќажетін ќанаѓаттандыра алмады. Студенттер мен
профессор-оќытушылар ќҒрамында жергілікті халыќтыњ Ұкілдерініњ саны баяу
Ұсті.
Тоталитарлыќ ж‰йеніњ ‰стемдік ету жылдарында Ќазаќстанныњ кҰркем Ұнер
мєдениеті єлденеше рет Ұрлеу мен ќҒлдырау кезењін басынан кешірді. Егер
Ќазан тҰњкерісініњ жењісі тҒсында ќазаќ халќыныњ єдебиеті мен сазгерлік
мєдениетініњ жеткілікті бай даму тарихы болса, бейнелеу, театр жєне кино
Ұнері жањадан ќҒрылу шаѓында немесе м‰лде жоќ еді. КҰркем Ұнер
интеллигенциясыныњ шыѓармашылыќ туындылары ќазаќ ќоѓамыныњ таптыќ жєне
идеялыќ-саяси жіктеуін айќын бейнеледі. Оныњ таптыќ принциптері жалпы-
адамзаттыќ ќазыналардан баѓалы саналды. Ќазаќстанныњ Орталыќ Азия
елдерімен, Ќытаймен байланысы Ғзаќ уаќытќа тыйылды. Сондай-аќ, 1925 ж.
Ұлкелік партия Ғйымыныњ басшылыѓына Ф. И. Голощекин келгеннен кейін ескі
кадр мамандарѓа, творчество адамдарына ілтипатпен ќарау, олармен іскерлік
ќарым-ќатынас жасау салты бҒзыла бастады. 20-шы жылдар соњынан бастап
жоѓарыдаң берілген бҒйрыќ бойынша еліміздіњ кҰптеген республикаларында
оларды мекендейтін халыќтарды тарихи зердесінен айыру ‰шін кењ кҰлемдегі
ќатыгездік шаралары ж‰зеге асырылѓанын айту керек.
Сонымен бірге дінге ќарсы к‰рес сораќылыќпен ж‰ргізілді. Шіркеулер
мен мешіттердіњ мемлекет ќарамаѓына зорлыќпен алынуы, оларды ќора-жайѓа,
ќоймаѓа, ќосалќы жайѓа айналдырылуы, дінге сенушілердіњ ар-ожданын аяќќа
басу, азаматтыќ сан ѓасырлыќ мєдени жєне рухани Ұмірініњ ќҒрамдас бҰлігі
болып келген дінді барша жҒртќа ќҒбыжыќ етіп кҰрсету халыќтыњ орынды
наразылыѓын туѓызды.
Тоталитарлық жүйе Қазақстан халқының мәдени толысуына ынталы емес
еді. Мұны, әсіресе, мәдениеттің өзегі тіл мен дінге байланысты жүргізілген
сасяатты көруге болады. “Феодализм мен алғашқы қауымдық құрылыс
қалдықтарымен күресуді” желеу еткен Орталық 20 жылдардан бастап мешіт пен
мүлкін тәркілеп, діни өкілдерді қуғынға ұшыратты. Ондаған түрік халықтары
алдымен латын, кейін славян алфавитіне көшірілді. 1927-1928 жылдары билер
соты жойылып, дәстүрлік заңдар жарамсыз деп жарияланды. Мәдениеттің таза
партиялылығын жоғарыдан бақылаушы ұйымдар қатты қадағалап отырды. Баслит
(цензура) мен Басрепертком баспасөз бен театрларда социализм идеяларына
сәйкес келмейтін шығармаларға тыйым салды.

2. Негізгі бөлім

Мәдени төңкеріс

Ќазан тҰњкерісінен кейін тоталитарлыќ ж‰йеніњ ‰стемдігіне, оныњ
ќайшылыќтарына ќарамастан Ќазаќстанныњ мєдени дамуында кейбір
ілгерілеушіліктіњ болѓанын айту керек. Оны біз "мєдени тҰњкеріс" деп
атадыќ.
Ресми тарихнама 20-30 жылдардағы "мәдени революция" дейтін құбылысты
ондаған жылдар бойы дәуірлік тұрғыдағы оқиға, жаңа адамды қалыптастырудың
жемісті тәжірибесі, жаңа социалистік мәдениетті баянды ету тұрғысында
әспеттеп келді. Мысалыға, 5 томдық "Қазақ ССР тарихында" бұл үрдіске
арналған тарауда өңкей көтерме мадақтау ғана орын алған, осынау бағыттағы
кейбір мәселелер шешілмей қалды деген тұжырым мүлде жоқ. Мәдени революцияны
мадақтап жазу тек қазақстандық еңбектерге ғана емес, өзге шығармаларға да
тән дүние.
Ал енді қазіргі уақытта мәдениет мәселелеріне, сондай-ақ бүкіл 20-
30 ж. кезеңге тек теріс баға беру белең алып отыр. Кейде сұрақ тіпті былай
қойылады: мәдени революция дейтін мүлде болды ма, жоқ әлде бұл құбылыс
"социалистік дәуірдің" көптеген аңыздарының бірі ме? Кейбір газеттік-
журналдық басылымдардың авторлары жалпы Кеңес Одағының ауқымындағы мәдени
революцияның ролін, орны мен маңызын теріске шығаруға бейім келеді.
Ал енді Қазақстанға келетін болсақ, ол жылдардағы өзгерістер кезінде
қазақ халқының дәстүрлері ұмыт болып, оның мәдени қабаттары бұзылды деген
тұжырым үстем. Жекелеген зерттеушілер осындай пайымдау айтқанымен осы
құбылыстың жекелеген мәселелерін зерттеп жүрген тарихшы мамандар әзірге бұл
тақырыпты қозғай қойған жоқ.
Сөз жоқ осынау қоғамдық құбылысты не мақтайтын, не даттайтын жағдайдың
екеуі де ұшқары пікірге құрылған. Бұл процестің шын бет-бейнесін қайта
қалпына келтіру ұшін осы саланың мамандары ерінбей еңбек ету керек. Ол -
болашақтың үлесі.
Қазақстандағы, сондай-ақ бұрынғы Кеңес Одағының соғысқа дейінгі мәдени
өміріндегі процестерді түсіну үшін компартия идеологтарының мәдениетке
деген көзқарасына, сондай-ақ өзге де өткелді, кезеңдерге баға бермей
болмайды. Олар сөз жүзінде социалистік мәдениеттің өткеннің рухани және
мәдени мұрасынан сусындамай дамыды дейтін "пролеткульт" идеяларынан
қашқақтағанмен іс жүзінде бұл тұрғыдағы кереғарлық тым тереңдеп кетті.
Бұған марксизмнің негізін қалаушылардың шығармалары, әсіресе В.И. Лениннің
әлемдік мәдениетті "буржуазиялық" және "пролетарлық" деп бөлшектеген
теориялық пайымдаулары әсер етті.
"Пролеткульт" (Пролетарская культура - пролетарлық мәдениеті) дейтін
өнердің әрқилы салаларындағы, әсіресе, әдебиет пен театрдағы мәдени -
ағарту және әдеби көркем пролетарлық ерікті қоғам ретіндегі ағым 1917-1932
ж. басым болды. Бұл бағыттың жетекшілері, әрі идеологтары А.П. Богданов пен
В.Ф. Плетнев болып табылады. Өткеннің мәдени мұрасына деген
нигилистік көзқарастары жікшілдіктері үшін олар ұстаған бағыт Лениннің
"теориялық тұрғыдан теріс және іс жүзінде зиянды" деген сынына ұшараған
еді. Большевизмнің жетекшілері мен көсемдерінің "пролеткульттың" идеясы,
саясаты мен практикасына көзқарасына қызығушылық туындатады, өйткені мұның
өзі көп жағдайда елдегі болашақтағы мәдени өзгерістің тағдырына қилы әсер
тигізді. Тарихи құжаттарға зер салу бұл тұрғыдағы тұжырымдаулардың бетін
ашты.
Осы мәселеде В.И. Ленин өзі жіберген елеулі қателіктері мен
ауытқуларына қарамастан, ол бірбеткей қатаң бағыт ұстануға тырысты.
Л.Д.Троцкий де солай істеді. Бұл екі көсем өзге мәселелерде бір-біріне
қаншама қарама-қарсы болғанымен, мәдениет жөнінде бірдей пікірлес болды.
Партияның аса ірі теорияшыларының бірі Н.И.Бухарин бұл тұрғыдағы пікірлерін
байыптап айтқанымен, жоғарыда айтылған екі жетекшінің ұстанған бағытын
қолдады. "Пролеткульттың" өз ортасында да көзқарас бірлігі болмағаны туралы
да айту керек. Мұнда оның бас идеологы А. Богдановтан да солшыл бағыт
ұстанғандар да болды. Бұған мысал ретінде А. Гастеевтің платформасын
алуымызға болады.
В.И. Лениннің Үлкен театрға көзқарасы: "...бұл дегеніңіз таза помещиктер
мәдениетінің бір сынығы." Ленин Достоевскийді, оның шығармаларын онша
ұнапаған. Ол сондай-ақ В.Маяковскийдің поэзиясына, Рубенштейннің
музыкасына, И.Левитанның қыл-қаламына салқын қараған. Н.Бухариннің
Ф.Тютчевке, С.Есенинге, М.Жұмабаевқа қарсы шыққаны белгілі. Яғни бұдан,
"Лениннің ұлы адам, біпақ ол да пенде" екенін көруімізге болады.
Жалпы "мәдени революция" деген ұғым В.И.Лениннің "Кооперация туралы"
деген еңбегі жарияланғаннан кейін кең өріс алды. Ол онда "біздің
социализмге деген көзқарасымыздың " түбірімен өзгергенін айта келіп,
бұқараның мәдени деңгейін көтеруді жаңа қоғам құрудың алғышарты ретінде
ұсынады; "Біз басында бір салмақты саяси күреске, революцияға, билікті
жаулап алуға және т. б. салуға тиісті болдық. Ал ендігі жерде бар салмақты
бейбіт ұйымдастырушылық тұрғыдағы "мәдени" жұмысқа қарай ойыстыруымыз
керек". Осы келтірілген сөздерден В.И.Лениннің "мәдени революция" деген
ұғымды ұзақ мерзімге бағытталған жан-жақты жасампаз іс-қимыл деп
түйсінгенін, бұл үрдістің қоғам болмысының барлық салаларын, оның ішінде
материалдық өндірістің өзін де қамтығанын анық көруге болады. Бірақ
сталиндік идеологтар бұл мәселені шешуді бірінші кезектегі мәселелерді
шешумен, яғни сауатсыздықты жою және білім, денсаулық сақтау, мәдениет пен
халық ағарту жүйелерін құру ісімен ғана шектеп тастады.
Оның үстіне "мәдени революция" деген ұғымның өзіндегі кереғарлықты
көрмей тағы болмады. "Мәдениет" дегеніміз латынша сөзбесөз аударғанда,
"егу, өсіру, өңдеу" дегенді білдіреді, яғни бұл біртіндеп дамыта алатын көп
салалы процесс деген сөз. Бұған "революция" деген ұғымды тіркеу, мәселені
бір мезгілдегі төңкеріс арқылы шешуді мегзейді. Ал бұл ұғым сол кездегі
қоғамдық санада ескінің бәріне "қызыл гвардиялық" шабуыл жасап қиратып
тастап күресінге лақтыру деген пікірмен сәйкес келеді. Бірақ КСРО мен
Қазақстандағы "мәдени революцияның" практикасы ескіні тез арада күйретіп,
оны жедел түрде өткізілген іс-қимыл ретінде бағалаған дұрыс. Ол тұстағы
мәдени өзгерістердің бағдарламасын жылдам да ұшқары түрде жүргізуге күш
салынды, осыған орай саяси немесе ұлттық ерекшеліктер есепке алынбады.

Қазақ мәдениетінің келеңсіз жақтары

Қазақ ОАК-тың 1930ж. 11 ақпандағы "Қазақ АКСР халқы арасындағы
сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы" қаулысында республиканың барлық
сауатсыз тұрғындарына бірінші бесжылдықтың соңына дейін хат тану міндеті
қойылды. Ал бұл болса, бар халықтың 60-70 пайызын қамту деген сөз. Әрине,
мұндай мәселені тез шешуге не қаржы, не материалдық база, не сауатсыздықты
жою курстарын жүргізетін білімді адамдар да жетіспейтін. Тіпті ол кезде
өлке партия ұйымының өзі де жартылай сауатсыз немесе шала сауатты
кадрлардан тұратын. Бесжылдық ішіндегі елді оқыту жөніндегі нәтижелерді
қорытындылағанда, көтеріңкі жалған цифрларға орын берілді. Бұл республика
жетекшілерін ересектерге қара таныту ісіне назар аударуға мәжбүр етті.
Сондай-ақ оқыту ісіне деген көзқарас та өзгерді. Деревнялар мен ауылдарға
жаппай "мәдени жорықтар" жасаудың орнына, жер-жерде тұрақты түрде жұмыс
жасайтын әрқилы мектептер ашылды. Міне, осының бәрі халықтың сауатты
бөлігінің ара салмағы 1926 ж. 25,2 пайыздан 1939 ж. 76 пайызға дейін
жеткізуге мүмкіндік берді. Анығын айтар болсақ, бұл расында өте жоғарғы
қарқын. Осы арада мынадай бір мысал келтіре кеткен жөн. Революцияға дейін
шығып тұрған "Вестник воспитания" журналы Ресейдегі 1897 ж. халық санағы
мен 1906 ж. дейінгі сауаттылық деңгейіне талдау жасай келіп мынадай
тұжырымдамалар жасаған; халықты жаппай сауаттандыру үшін елдің еуропалық
бөлігінде 120 жыл, Кавказ бен Сібірде - 430 жыл, ал Түркістан өлкесінде -
460 жыл қажет еді.
Осы жылдарда тежеулер мен қателіктерге қарамастан, халық ағарту жүйесі
де орныға бастады. 1940 жылдың қарсаңында бастауыш және орта мектептер,
жоғары және арнаулы оқу орындарының желісі құрылды. Бірақ тап осы жылдары
кейін келеңсіз нәтижелерге киліктірген жағдай бастау алды. Мысалы, сол 1940
жылы республикадағы 1779 орталау мектептердің 746-сы ғана, ал 701 орта
метептің 168-і ғана қазақ мектептері болды. Ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің қожырауы интернационалдық деп танылған, ал шындығында ұлттық
болмыстан жоғары қойылған орысша үрдісті күштеп енгізуге бағытталған
идеологиялық қағидалардың салдарынан басталды.
Сондай-ақ, архивтік құжаттар мәдениет пен рухани өмір саласындағы
репрессиялық жазалау тәсілдерінің қандай зардаптарға киліктіргенін
көрсетеді. БКП Орталық Комитетінің 1925 жылы қабылдаған "Партияның көркем
әдебиет саласындағы саясаты туралы" қарарындағы "партия әдебиет ісіне өз
тұрғысынан әрі білместік пен әкімшілік жолымен араласуға әрекет жасауға
әрдайым жол бермеуі керек" деген анық та нақты айтылған тұжырымдамаға
қарамастан, сол жылдары методологиялық қарама-қарсы сипаттағы көзқарас
ресми түрде үстемдік алды. Мәдени саясатта тізеге салу өрістеді.
Қазақстанның мәдениеті үшін И.Сталинның 1925 жылғы 29 мамырдағы хаты
үлкен соққы болып тиді. Бұған республика партия ұйымының бас органы "Ақ
жол" газеті сылтау болды.
Зерттеушілер бұл хатты Қазақстандықтардың біреуі жазды деп есептейді.
Өйткені Сталин Киркрайкомның барлық бюро мүшелеріне жолдаған хатының
алғашқы жолдарынан-ақ жаза бастады: "Мен жақында "Ақ жол" журналымен
танысуға мүмкіндік алдым..."
Айта кететін жай бар: "Ақ жол" - журнал емес, газет, екіншіден, бұл
араб әрпімен терілген басылым, әрине, оны "тақта отырғандар" біле алмайды.
Сталин: "Тез арада шара қолдансын!" деген қарар қабылдады.
Әрине, шара лезде қолданды. 1925 жылы 10 мамырда өлкелік партия
комитетінің шешімі пайда болды. Сталиннің нұсқауын партиядағы жандайшаптар
іліп әкетіп, лезде бұлжытпай орындады. Солай, жай ғана цензура емес,
Қазақстандағы ұлттық баспасөзді қатаң бақылауға алу кезеңі басталды. "Ақ
жол" газеті жабылды, оның журналистері қуғын-сүргінге ұшырады. Сөйтіп,
зерттеушілер Қазақстанның 20-шы жылдардың алғашқы жартысындағы тарихы мен
мәдениеті жөніндегі маңызды көзді зерттеу мүмкіндігінен ондаған жылдар бойы
айрылды. Республикадағы басқа ұлттық басылымдар да осындай күйге ұшырады.
1920-1930 жылдарда араб єрпімен шыќќан басылымды пайдаланѓандар
пант‰ркистң, панисламистң, тіпті, халыќ жауың деп жарияланып, ќудалауѓа
Ғшырайтын болды. Кітапхана ќорларынан єкімшілдік-тҰрешілдік ж‰йеніњ
теориясы мен практикасына мазмҒн мен басылымдар, ењ алдымен олардыњ
ішіндегі араб єрпімен басылѓандары аластатылды.
Партиялыќ-мемлекеттік ќҒрылымныњ идеологияландырылѓан саясаты
профессионалдыќ оќу орындарындаѓы істіњ жаѓдайына бєрінен де кҰп зиян
келтірілді. Ѓалымдарды, жоѓары оќу орындары ќызметкерлерін ќудалау мен
жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин Ұлгенге дейін ж‰ргізілді.
Осыныњ нєтижесінде 30-шы жылдардыњ орта кезінде А. БайтҒрсынов, С.
Асфендияров, Х. ДосмҒхамедов, Т. Ж‰ргенов, О. Жандосов жєне басќа аса
кҰрнекті ѓалым, педагогтардыњ Ұмірі ќиылып кетті.
1926 ж. БКП Ќазаќстан өлкелік комитетініњ ІІІ пленумында Є.
БҰкейханов, А. БайтҒрсынов, М. Дулатов, С. Мењдешев, Ж.
Аймауытов, С. Ќожанов жєне басќалар орынсыз сынѓа алынды. Кешікпей бҒл сын
интеллигенцияѓа ќарсы ашыќтан-ашыќ ќудалауѓа жєне айыптауѓа Ғласты.
1926 ж. БКП Ќазаќстан өлкелік комитетініњ ІІІ пленумында Є.
БҰкейханов, А. БайтҒрсынов, М. Дулатов, С. Мењдешев, Ж.
Аймауытов, С. Ќожанов жєне басќалар орынсыз сынѓа алынды. Кешікпей бҒл сын
интеллигенцияѓа ќарсы ашыќтан-ашыќ ќудалауѓа жєне айыптауѓа Ғласты.
1928 жылы араб єрпі латын єрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс
єрпімен) к‰штеп алмастырылды. МҒныњ кесірінен бір Ғрпаќтыњ Ұмірі барысында
ќазаќ, Ұзбек, т‰рікмен, башќҒрт, татар, ќырѓыздардыњ басым кҰпшілігі араб
жазуымен жарыќ кҰрген ата-баба мҒрасын, рухани байлыѓын игеріп, пайдалануѓа
ќабілетсіз болып шыќты. Ал мҒныњ Ұзі кҰптеген халыќтардыњ тарихи зердесін
кҰмескілеп, олардыњ белгілі тобыныњ мєњг‰рт болуына єкеп соќты. Оныњ бер
жаѓында, елдегі ќазаќтар Ќытай Халыќ Республикасы, Ауѓанстан, Иран сияќты
елдердегі сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шыѓарып
келген шетелдік бауырлас ќазаќтармен хат жазысып, хабарласу м‰мкіндігінен
айырылды.

Мәдениетіміздің жетістіктері

БҒл тҰњкеріс ќилы-ќилы жаѓдайлардыњ барысында м‰мкін болды. 1921 ж.
маусымда болѓан Ќазаќстан партия Ғйымыныњ бірінші конференциясы
Республикадан шыќќан сауатты ќызметкерлердіњ кҰбін м‰мкіндігінше саяси-
аѓарту жҒмысына жіберілсін, Ұйткені ќазаќ тілін білетін адамдар болмаса,
бҒл жҒмыс бєрібір істелмей тҒра бередің деп атап кҰрсетті. Солай жергілікті
Ғлттардыњ Ұкілдерінен, жергілікті халыќтыњ тілін, психологиясын білетін
адамдардан мєдени-аѓарту ќызметкерлерін, басшы кадрларды даярлау ісіне
мањыз берілді. Мемлекеттік жєне партиялыќ аппараттарды жергіліктендіру
мєселесі ќолѓа алынды. МҒныњ Ұзі ѓасырлар бойы отарлыќ езгі мен
кіріптарлыќта болып келген, Ғлттыќ мемлекеттілігінен айырылѓан ќазаќ еліне,
оныњ аяќ асты болѓан Ғлттыќ м‰ддесін ќорѓайтын, яѓни жоѓын жоќтап, ќиюы
ќашќан шаруашылыѓы мен ќамќоршысы жоќ мєдениетіне с‰йеніш, ќорѓан бола
алатын, м‰лдем жања сападаѓы мемлекет ќҒру ‰шін, єрине, мањызды еді.
Біраќ аппаратты жергіліктендіру мєселесі т‰бегейлі шешілген жоќ. Басќа
да кҰптеген бастамалар сияќты Ғран к‰йінде ќалып ќойды. Сол 30-жылдардыњ
ќарсањында Ќазаќ Орталыќ Атќару Комитетініњ 210 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.