АЙМАҚТАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОЦЕСТЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ДЕҢГЕЙІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда әлеуметтік процестерді мемлекттік басқару тиімділігі
негізінен әлеуметтік процесс, оның мәні мен олардың түрлерінің өзара
байланыстарының мазмұнын дұрыс түсінуге байланысты.
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайында әлеуметтік процестермен
басқару қажеттілігі күрделене түсті. Басқару – бұл әлеуметтік қызметтің
негізгі түрлерінің бірі, яғни мақсатты қызметі әлеуметтік маңызды
мәселелерді шешуде адамдардың келісушіліктері мен бірлігін қамтамасыз ету
болып табылады. Әлеуметтік процестерді экономикалық процестермен қатар
қарастыру қажет. Себебі, біз білетініздей экономикалық даму, қандай да бір
әлеуметтік нәтижелерге қол жеткізудің негізі болып табылады.
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі
тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін
сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік
сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін
рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық
эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен
жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен
әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік басқару, қазіргі
кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі
қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс
деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада
шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен
мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан
территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші
жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың
ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы
билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Әлеуметтік қамсыздандыру және мемлекеттік басқару туралы мәселелерді
көптеген ғалымдар, социолог, философтар өз еңбектерінде қарастырып өткен.
Қазақстанда әлеуметтік құрылым мәселерімен айналысқын зерттеушілер: Аженов
М.С., Аитов Н.А., Тажин М.М., Елизова Л.М., Майсюк А.В., Аяғанов В.Г.,
Садырова М.С., Садовская Е.Ю., Бейсенбаев Д.Э. және т.б.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік басқару ерекшеліктері
мен пароблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа
қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ
халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және
т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын
менгеру деңгейінің жоғары болуы. Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік
процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып
табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді
мемлекеттік басқару мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу
қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және
әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік басқару
мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру
жолдарын іздеу;
Жұмыстын құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТЫ РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 “АЙМАҚ” ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
“Аймақ” түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтардың мәнін анықтайтын бірнеше
бағыттары қалыптасты. Оларды негізінен 3 топқа бөлуге болады: әкімшілік
шаруашылық көзқарас, экономика географиялық және удайы өндірістік
әкімшілік шаруашылық бағыт бойынша кез-келген әкімшілік территория
экономикалық ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша аймақ – бұл
бірлікпен және колыпықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени
байланыстары жақсы қалыптасып өндірістік, транспорттық және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамуының салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталатын
әкімшілік-территориялық бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты
зерттемейді. Себебі ең алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы
экономикалық аудандардың терриориясына сәйкес келмеген жағдай
қарастырылмаған.
Экономика географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, этно-ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш күштердің
бағыттылығы тән елдің ірі негізделген территориясын санайды. Мысалы,
Фейгин А.А. аймақтың келесі анықтамасын береді: “Аймақ - бұл өндірістің,
табиғи және одан ресурстарының мамандануы мен құрылымымен, сонымен қатар
экономика географиялық жағдайымен елдің ішінде ерекшеленетін
экономикалық аудан, шаруашылық ететін территория”. Алампеев П.М. “Аймақ-
бұл бүтін территория, елдің халық шаруашылығының бөлімі және өзіне тән
өндірістік мамандануы, еңбекті қоғамдық территориялық бөлудің басқа
бөлімдерімен үздіксіз байланысы және экономикалық қатынастары бар аудан.
Бірақ экономика-географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н.Некрасов
берді. Оның ойынша, аймақ-бұл қалыптасқан және перспективті материялдың-
технологиялық негізіне, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымына сай
табиғи ресурстар кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы
тән және бір қалыпты жағдайлары бар елдің ірі территориясы.
Аймақтарды бөлудің негізгі критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға
алдын ала белгіленген немесе орындалған жиынтыққы, шаруашылық қызметінің
тарихи қалыптасқан құрылымына немесе экономикалық дамудың жоспарлы
құрылымына негізделген халық шаруашылық тапсырмаларының жалпыға бірдей
болып табылады. Бірақ ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың
еңбектерінде экономика географиялық бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік
процестерді немесе олардың әлеуметтік факторымен байланысын ескермеген
және аймақтардың бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана
емес, сонымен қатар қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде
бейнелемеген. Ұдайы өндірістік бағыттың позициясы бойынша, аймақтар
еңбекті қоғамдық бөлу процесі кезінде территориялық өндірістік жиынтық
ретінде бөлініп шығатын және ұдайы өндірістің барлық фазаларында оның
жолпыға бірдей және ерекше сипатымен, өндірістік-техникалық және
экономикалық өзара байланыстың байланысының жоғары деңгейімен, олардың
элементтерін құраушыларымен байланысы, өндірістік және әлеуметтік
инфроқұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы жалпы
тапсырмаларымен сипатталатын аудан ретінде қарастырылады. А.И.Добрынин
аймақты, біріншіден, елдің территориялық құраушы бөлігі ретіндеғана
емес, екіншіден, удайы өндірістің аяқталған циклі бар халық
шаруашылығының өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және
экзогенді ағымдардың материялдық және қаржылық ресурстардың өзіндік
байланыстарын тудыратын елдің басқа аудандарымен байланыс жасайтын
әлеуметтік-экономикалық аудан жүйе ретінде қарастыру қажет деп жазған.
Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика-географиялық бағыттың
кейбір жағдайлары мен ерекше жағдайларын қамтиды: жұмыс күшінің, өндіріс
қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық табыстың, тұтыну қоры
мен жинақтау қорының капитал салудың көздерінің ұдайы өндірістік
шарттарының реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және олардың
квалификациясы халықтың нақты ақшалай табыстарының (пайдаларының)
өсуінің ерекше жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік
тәртіптегі факторлар қатары.
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін-бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтық экономикалық зерттеудің әртұрлі аспектілерін жүзеге
асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика-географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандаудын және
территориялық өндірістік кемендерінің қалыптасуының, сонымен қатар
кестелерді біріктіру кезінде өндіріс күштердің және өнеркәсіп
кәсіпорындарының қозғалысыныңм негізгі болып табылады. Әкімшілік бағыт
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру
және жүзеге асыру кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын
орталықсыздандыру мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістін бағыт аймақтардың әлеуметтік-экономикалық саясаты
және аймақтық инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де, осы саясаттарды
жүзеге асыру үшін құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты
ұлттық шаруашылықтың жүйе асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік
жүйе ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі
обьектілердін құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге
бүтін құрылым, орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті
әлементтер жиынтығы, тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи-
территориялдық және территориялдық-өндірістік кешеннің кеңістікті
обьектілерін тану үшін қолданады. Бұл түсінікті экологиялық бірліктерді
кеңейту кезінде де қолданады.
Геожүйе иерархия тән. Мысалы, халық ( қала, аудан,ауыл) – аймақ
(облыс) –ел (Қазақстан(. Кез-келгенаймақ күрделі экономикалық жүйе бола
отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға ие. Оның экономикалық
қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке жағдайына, экологиялық
жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен қамту деңгейіне, қаржылық
қамтамасыз етілуіне және тағы басқа тәуелді.
Аймақтық экономика - әлеуметтік-экономикалық білімнің маңызды
салаларының бірі 1.
Аймақтық экономиканың пәні - өндіріс күштерінің әлеуметтік-
экономикалық аймақтың қозғалысының және экономика салаларының дамуын,
аймақтың табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық, әлеуметтік
ерекшеліктерін, сонымен аймақаралық, аймақ ішіндегі және мемлекетаралық
экономикалық байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа сөзбен
айтқанда, аймақтық экономиканы зерттедің маңызды құраушысы қоғамдық
ұдайы өндірістің кеңістікті аспектілерін зерттеу болып отыр.
Аймақтық экономика білімінің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідей өндіріс күштері мен әлеуметтік инфрақұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларымен зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және
экологиялық талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің
қозғалысының бағытын негізделумен; республикалық және аймақтық
әлеуметтік-экономикасын зерттеумен, шаруашылықтың территориялық
ұйымдасуын зерттеумен айналасады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи ресурстың
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді 1.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән обьективті
болып отыр.
Рынокқа өту кезінде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Рынокқа өту
кезіндегі процестерді басқару механизмінің жетілмегендігі республика
әлеуметтік-экономикалық реформалауды –артқа тартты. Басқарудың
мемлекеттік және аймақтық құрылымдарының көлденең және тігінен рыноктың
реформаларға сәйкес келмеуі жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге
асыруға мүмкіндік бермейді.
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың және жолын
таңдады. Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу
кезінде есепке алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік
деңгейде аймақтық ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады 2.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республиканың экономикасында болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне басталды.
Аймақтың айырмашылықтар табиғи-климаттың, демографиялық, өндірістік,
географиялық факторлардың негізделуіне байланысты. Аймақтар арасындағы
айырмашылықтар барлық экономикаларда бар және ол сол айырмашылықтарды
жоюға бағытталған тиімді саясат жүргізуді талап етеді.
Терең экономиканың құлдырауымен сәйкес келген рыноктың қайта құрулар
бұрынғы шаруашылық ету жүйесінен қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцияны күшейтіп жібереді. Зерттеушілер, айтпақшы,
совет кезеңінде айлықтың саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші
өнеркәсіп пен алғашқы өндеудің басындылықты дамуына бағытталған
экстенсивті индустриализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды.
Рыноктың реформалаудың басталуымен өндіріс процестердің динамикасының
төмендеуімен әлеуметтік даму көрсеткіштерінің азаюына көрсетілген
аймақтық теңсізден тез тереңдеп кетті 3.
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шыққандағы орташа
табысы, одан дамуының индексі, орташа табыс пен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштерімен бағаланатын әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейі бойынша аймақтарды 3 топқа бөлуге болады. Орташа
оеспубликалық көрсеткіштерден көп деңгейдегі дамудың жоғарғы деңгейін
сипаттайды. 2001 ж. олардың ішінде Алматы қаласы (15,4%), Атырау (12%),
Қарағанды (9,9%) облыстары кіреді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі
өнеркәсіп және ауыл шаруашылығын жеткілікті түрде дамыған. Лидер
аймақтардың үлесіне елдің жалпы аймақтық өнімі 37,3 % келеді.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% 4.
Мемлекеттік аймақтың саясаты аймақтардың әртүрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әртүрлі жүзеге асырылады 2.
Үкіметтің 1996 жылы 9 қыркүектегі №1097 жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының концепсиясында
мемлекетіміздің аймақтарын түрге бөлудің типологиясы қабылданды.
Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін оларды 3 топқа
бөледі:
I топ – табыстың орта республикалық деңгейінен асатын жөн басына
шыққандағы табысы бар аймақтар (Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан,
Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл аймақтарда
салықтың жоғары қойылымы бекітілуі тиіс.
II-топ – табыстың орта республикалық деңгейіне жақын табысы бар
аймақтар (Атырау, Жезказган, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
облыстары).
III-топ – жан басына шыққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән
аймақтар (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Көкшетау, Семей,
Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан облыстары).
III-топ аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуының ең төмен деңгейін
сипаттайтын артта қалған облыстар. Оларды аутсайдерлер деп атайды. Олар
мемлекеттік қолдау көрсету қажеттігіне сай келетін тыс қолдауы керек
2.
Аймақтарды мамандандыру принципі бойынша бөлуге болады. Оған сай
оларды 4 топқа бөлеміз:
I топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың уникалды
запастары және әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген
темпімен интеграциялық мүмкіндіктер бар ғылыми-техникалық потенциясының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
II топ – жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті оның
ішінде негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құру үшін
игілікті экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы
оның көрінетін ғылыми-өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
III топ - өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және
техника-технологиялық жағдайы, шаруашылықтық рационалды емес салалық
құрылымы бар. Экономикалық моневрлардың мүмкінділігін қатаң шектейтін
депрессивті аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарыстағы аймақтар
2.
Сонымен, аймақтық экономика – бұл елдің территориясындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуы мен жылжуын, әлеуметтік-экономикалық
процестерді табиғи-экологиялық жағдайлармен тығыз байланыста зерттейтін
ғылыми білім облысы 1.
1.2 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ТҮСІНІГІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ЖҮЙЕСІ
Мемлекетті басқару түсінігі және функцияларының түрлері өзара
шортталған. Егер біріншісі “не істеу керек” деген сұраққа жауап берсе,
екінші функциясы “қалай істеу керек” дегенге жауап береді.
Мемлекеттік басқарудың субъектілері: мемлекеттік, халық, шаруашылық
субъектілері.
Ғылыми әдебиеттерде басқару түрлі критериялар бойынша бөлінеді.
Қоғам өмірінің сфералары бойынша басқарудың келесі түрлерін бөліп
қарастыруға болады:
1. жалпы қоғамдық
2. экономикалық
3. әлеуметтік
4. саяси
5. идеологиялық
Макс Вебер осы мемлекеттік басқарудың болуына байланысты келесі
тұжырым айтқан: “Мемлекет – бұл зорлықты құрал негізінде заңға сүйенген
басқа адамдардың үстіне билік жасау. Дәл осы қасиетіне байланысты
мемлекет басқа қоғамдық құрылымдардың қасына ғана мемлекет болып
табылады” 5.
Мемлекеттік басқару функциялар мәнінің түсіндірілуі мемлекеттік
басқарудан туындайды. Сондықтан басқаруды, әдетте, қызметі арқылы
қарастырады.
Басқару функциялары еңбектің бнлгілі бір түрлері еңбек қызметі,
басқару сферасындағы салалық жұмыстары, басқарушылық процестердің
элементтері, басқарушылық циклдарының сатылары ретінде түсіндіріледі.
Басқару практикасы келесілерді көрсетеді: оның көптеген түрлерін,
формаларын, әдістерін, процедураларын және басқарушылық қызметінің, тағы
сондайларын басқарудың белгілі органының шектерінен шығып кетпейтіндігін
және де басқа мемлекеттік органдарымен шектелмейтіндігін сендіреді.
Сөйтіп, оны аппарат ішіндегі жұмысы деп бейнелейді. әдетте олардың
көпшілігі басқарушылық әрекеттерінің жүзеге асырылуымен және
қалыптасуымен байланысты. Сөйтіп, олардың тікелей басқарылатын
объектілерін ұйымдастырады және басқару субъектісінің, басқа дербес
компоненттерінің белсенділігіне ықпалын тигізеді, басқарушылық және
басқарылатын жүйелердің және де олардың ішіндегі өзара әрекеттерін
көрсетеді, бірақта көпшілігінде басқарушылық қызметінің бұл элементтері
өздігінен басқарушылық факторлары болып саналмайды. Мақсатқа сәйкес
мемлекеттік болуфункцияның арнаулы түсініктері бар. Бұларға мемлекеттік
басқарушылық әрекеттерінің нақтылы түрлері жатады. Сонда олардың бір-
бірімен тақырыбы, мазмұны және де басқарылатын объектілерін немесе оның
меншікті басқарушылық компоненттерін түрлендіру немесе сақтау тәсілдері
бойынша ажыратылады.
Қоғамдық қатынастардың құрылымы бойынша келесі басқару түрлерін
қарастыруға болады:
1. қоғам дамцының әлеуметтік саяси басқаруы
2. қоғам дамуының экономикалық немесе шаруашылық басқаруы.
Басқару объектілерінің қамтылуы бойынша келесі түрлерін
қарастырамыз:
1. қоғамды басқару
2. мемлекеттік басқару
3. салаларды басқару
4. кәсіпорындарды, ұйымдарды, мекемелерді басқару.
Мемлекеттік басқару пәнінде тек мемлекеттік басқару теориясы
қарастырылады. Сондықтан алдында айтылған басқарудың басқа түрлері тек
жанама түрде қарастырылады.
Жалпы мемлекеттік басқаруға анықтама берсек, мемлекеттік басқару
дегеніміз – бұл оның билік күшіне негізделетін адамдардың қоғамдық
өмірін реттеуге, сақтауға және өзгертуге бағытталған мемлекеттің
практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қимылдары.
1. мемлекеттің билік күшінің болуы. Мемлекеттің билік күшінің болуы – ол
объективті қажеттілік болып табылады. Мемлекет қандай әрекет жасамасын,
ол өз мүдделерін, талаптарын орындату мақсатында өзінің билік күшіне
сенеді.
Тек мемлекеттік басқаруға тән үш қасиет бар:
1. спецификалық қасиеті болып, бұл басқарудың бүкіл қоғамға таратылуы
тіпті қоғамның шетелге таратылуы.
2. мемлекет өте күрделі және көп жақты қоғамдық құрылыс болып
табылғандықтан және басқару субъектісі бола тұра мемлекеттік басқаруға
жүйелік қасиетін береді. Бұл қасиетсіз басқарудың басқа түрлерімен
салыстырғанда мемлекеттік басқару мүмкін емес. Себебі, мемлекеттік
басқарудың объектісі болып, миллиондаған одандар көптеген мемлекеттік
органдар және басқа да құрылымдар болып табылады және де мемлекеттік
басқаруда көптегентүрлі және қымбат бағалы және материялдық, қаржылық,
интеллектуалдық шығындалады. Мемлекеттік басқару көптеген басқарушылық
шешімдерден және ұйымдастырушылық қимылдардан тұрады. Сондықтан,
мемлекеттік басқару үшін жүйелілік қасиеті өте улкен маңызға ие болды.
Тек осы қасиеттің болуы, осы бүкіл басқару процесіне қажет келісімділік,
координация, субординация және оның мақсат, сол мақсатқа бағыттар
рационалдық және нәтижелік береді 6.
Мемлекеттің қоғамдық қызметтері. Мемлекеттің мәні қоғамның қарым-
қатынасында ашылады және оның талабы, яғни басқару субъекті ретінде
мемлекет өзінің мәнін объектісіне – қоғамға, оның өмірін реттеуге,
жетілдіруге байланысты іс-қимылдарды қалай жасайтындығында.
Қызмет дегеніміз – ол қандай да болмасын категорияның мәнін іске
асыруын көрсететін процесс болып табылады.
Мемлекет қызметі туралы сөз ететін болсақ, мұнда негізгі 4 қызметті
анықтап айтуға болады. Мемлекет қызметі, оның басқару объектісі қоғам
болып табылатындықтан қоғамдық қызмет деп атаймыз. Ең алғашқы бірінші
қызмет, мемлекет қоғамдық қызметі болып - өз қоғамның бүтіндігін сақтау,
бұл қызметті саяси қызмет деп айтсақ та болады. Бұлай айтатын себебіміз
саясаттың ақырғы мақсаты болып, қоғамның тыныштығын және гармониялық
дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Осы күнге дейін, көптеген елдердің
тәжірибесі бойынша, біз олардың саяси күштерінің мемлекеттік өз эгоистік
мүдделерін қорғауда пайдаланып келе жатқанын білеміз. Қазіргі кезеңде
мемлекет босқа адамдардың мүдделерін қорғау мақсатында қимыл жасауға
құқы жоқ. Себебі мемлекет сол қоғамның құрмет тұтатын элементі
болыптабылады, яғни көптеген елдердің тәжірибесі бойынша қоғамның ең
жақсы жағдайы деп егерде ол қоғамда тыныштық болса, өзара келісімді іс-
әрекет болса және конструктивті шығармашылық болған жағдайда айтамыз.
Екінші қызмет, әлеуметтік қызметті жатқызуға болады. Мемлекеттің
әлеуметтік қызметі – сол қоғамдық айналадағы әрбір адамның еркіндігін
және құқын қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі басқа адамдармен қарым-
қатынастарда ғана іске асырады. Себебі, адам басқа адамсыз өмір сүре
алмайды. Адамның еркіндігін реттейтін қоғамдық институтторға мыналар
жатады: жанұя, жекеменшік, мораль, құқық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар,
религия (дін). Әлеуметтік қызметті тұжырымдайық: қоғамдағы еркіндіктің
сақталуының қорғалуының, тұрақтылығының кепілі болып, осы қоғамдағы
мемлекеттік билік күші болып табылады.
Үшінші қызмет, мемлекеттік экономикалық қызметі. Мемлекеттік
экономикалық қызметінің мақсаты, ол қоғамдағы нәтижелі экономикалық
қызметін, қамтамасыз ету болып табылады. Себебі, келесі негізгі
факторлар одан өмірінің материялдық негізгі болып табылады, яғни
өндіріс, өндіргіш кұштер.
Төртінші қызметі, ақырында мемлекет тек өзіне ғана қоғамдық
қызметінің түрі халықаралық қатынастардағы өз еліндегі халықтың тарихи
өмір сүруін, суверинитетін, еркіндігін қамтамасыз етеді.
Басқару қызметі – бұл нақтылы күш беретін, мақсатқа бағытталған,
басқарылатын құбылысты, қатынасты, күйді ұйымдастырушы және реттеуші
ықпалы. Басқару функциясының тақырыбы – мемлекеттің басқарушы ықпалына
жататын қоғамдық жүйенің біліну аспектілерін, жақтарын көрсетеді. Қоғам
үшін актуалды болып саналатын адамдар арасындағы нақтылы қатынастары
реттеуші қызметі ретінде мысал бола алады. Басқару қызметінің мазмұны,
басқарушы ықпалының сипатын және мәнін бейнелейді. Жоғарыда аталған
қызметтерде бұнысы жасау және тиісті әлеуметтік нормаларды қолдану.
Реттеу қызметінде – бұнысы адамдардың санасын мінез-құлқына және
қызметіне ықпал ету арқылы адамдардың арасындағы керекті қатынастардың
ретке келтіру қабілеттігі. Мемлекеттік басқару қызметі, мемлекеттің
қоғамдық қызметімен тығыз байланыста және олардың жүзеге асырылу
тәсілдерін бейнелейді. Егер мемлекеттің қоғамдық қызметі, оның қоғамдық
табиғатын және ролін ашатын болса, онда мемлекеттік басқару қызметін
қоғам мен онысы қандай өзара байланыстарының процесінде оларды қалай,
қандай тәсілдермен жүзеге асырылған болатындығын көрсетеді. Мемлекеттік
басқару қызметі мемлекеттік өзара байланыстығын басқару субъектісінің
біртұтастығын ашады және сипаттайды.[5].
Мемлекеттік басқару қызметіндегі және мемлекеттік органдарының
басқарушылық қызметіндегі жалпылана мәні мынада: мемлекеттік басқарудың
ықпалдары болып саналады және де екіндіден олары және басқалапы бір ғана
міндетке, яғни қоғамдық жүйенің дамуына және сақталуына ықпалын тигізуін
және де күні-бұрын белгіленіп қойылған мемлекеттік актуалдығын сақталуын
қамтамасыз етеді.
Өзара болатын айырмашылық:
а) ықпалының субъектісі бойынша – мемлекеттік басқару қызметі
мемлекеттік басқарудың барлық ұйымдастырушылығымен жүзеге асырылады, ол
мемлекеттік органының басқарушылық органының қызметі болса, тікелей,
қазіргі нақтылы органмен орындалады.
б) ықпалының көлемі бойынша – мемлекеттік басқару қызметі ірі ішкі
жүйелеріне, сфераларына, аймақтарына, ал көпшілігінде қоғамдық жиынның
барлығын ықпалын тигізеді. Мемлекеттік органдардың басшылық қызметі тек
жеке компоненттерге, звеноларға, қоғамдық жүйенің көршісіне бағытталған.
в) жүзеге асыру құралы – жабдықтары бойынша мемлекеттік басқару
қызметі мемлекеттін барлық күшінен қамтамасыз етіреді, ал мемлекеттік
органдардың басшылық қызметі тап қазіргі органдарға берілген
өкілеттігінен және ұйымдастырушылық мүмкіншілігімен орындайды.
г) Атаулы бойынша – мемлекеттік басқару қызметі, мемлекеттін және
басқарылатын қоғамдық жүйенің объективті өзара байланыстығын бейнелейді,
ол енді әрбір мемлекеттік органдары үшін басшылық қызметі, оның ұлттық
статусында тағайындалған және осы мемлекеттік органдардың басшылық
ықпалдары толық мағынасы бар, заңды анықтауы болып саналады.
Нәтижесінде мемлекеттік органдардың басшылық қызметтерін және
мемлекеттік органдардың басқарушылық ықпалын бейнелеуші заңы ретінде
анықтауға болады. Оларды басқаратын белгі объектілерге немесе басқаратын
компоненттерге қатынасты қандай да болмасын басқа құрылымын жүзеге асыру
еркіндігі бар.
Сөйтіп, ықпалдың бағыттылығына және орнына байланысты басқару
қызметі ішкіге және сыртқыға бөлінеді.
Басқару қызметінің ішкілерін – мемлекеттік басқарылатын жүйенің ішкі
басқаруын бейнелейді. Олардың бар болуы мемлекет құрылысының көп
деңгейімен және әртүрлі компоненттігімен түсіндіріледі. Орталық
органдары, федералды звенолары, төменгі органдарының басқарылымына және
ұйымдастырушылық құрылымын және мемлекеттік басқарудуң атқарымдық
параметрлерін жетілдіруге ерекше көңіл бөледі. Төменгі органдарын және
соның ішінде жергілікті өзін-өзі басақару органдары негізінен қоғамдық
жүйенің әлеуметтік компоненттерін тікелей ықпалын жасаумен және
объектілердің басқарумен анықталады.
Басқару қызметінің сыртқылары – қоғамдық процесстеріне мемлекеттік
органдардың тарабынан жасалатын тікелей ықпалдық процестерін сипаттайды.
Осыларды мемлекеттік басқарудың негізгі мәні мен мазмұны және оның
қоғамдық тағайындалуы болып саналады. Мемлекеттік органдардың
басқарушылық сыртқы қызметтің жүйесі: бірінші жағынан мемлекеттің
ұйымдастырушылық құрылымының сатылас және деңгңйлік құрылысымен
анықталады; екінші жағынан әртүрлі басқарылатын объектілердің қызметінің
ерекше мақсаты мен және мазмұнымен бейнелейді.
Басқару қызметінің ішкіге және сыртқыға бөлінуі талдамалық және
практикалық маңызды мәні бар. Басқару қызметінің ықпалының көлемінің
сипатын және оның мазмұндық критериясы бойынша жалпыға және
ерекшеліктерге бөлінеді. Басқару қызметінің жалпыламасы (ішкі және
сыртқы) мемлекеттік басқарудың кезеңдік мәндерін және оның тиісті
объективті өзара байланыстығының негізгілерін бейнелейді. Басқару
қызметі мемлекеттік органдардың кез-келген басқарушылық өзара
әрекеттерінде және басқарылатын объектілердің ара-қатынастарында
орындалады.
Мемлекеттік қызметінің көп қырлылығы және көп жақтылығына
байланысты, біз осы мемлекеттік құрылымдық бөлімдерінің ішінде
мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымын ерекше айтып өтеміз.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы – бұл ерекше мемлекеттік
құқықтық құбылыс болып табылады. Бұл мемлекеттік құқықтық құбылыс
қоғамның саяси табиғатынан, әлеуметтік ролінен мемлекеттік басқару
мақсатымен және мазмұнымен анықталады 7.
Мемлекеттік орган - өзіне бекітілген мақсаттары және қызметтерді
жүзеге асыру үшін мемлекет тұрғысынан ресми түрде құрылған биліктің және
құрылымын айтамыз.
Мемлекеттік органдар келесідей болып бөлінеді, нысаны:
1. аймақтық масштаб компетенциясы, бұл нысанға сәйкес мемлекеттік
органдар келесі түрге бөлінеді:
а) орталық немесе федералдық органдар
б) федерация субъекті органдары
в) жергілікті органдар
г) жергілікті өзіндік басқармалар.
2. органдардың бір-біріне бағыныштылығы бойынша мемлекеттік органдар
екіге бөлінеді:
а) жоғарғы тұрған органдар
б) төменгі тұрған органдар
3. органдардың құрылу тәртібіне сәйкес екіге бөлінеді:
а) сайланатын
б) құрылатын
4. Компетенцияларының сипаты және мазмұнына сәйкес мемлекеттік органдар 3
түрге бөлінеді:
а) жалпы
б) қалалық
в) салааралық.
5. Қаржыландыру қайнар көзі бойынша екіге бөлінеді:
а) бюджеттік мемлекеттік органы
б) экономикалық тәуелсіз мемлекеттік орган.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының звенолары ретінде келесі
органдарды бөліп қарастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасының Президенті
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі
3. Министірліктер
4. Жергілікті басқару органдарының басшылығы (әкім)
Мемлекеттік басқарудың қатынасы – біртұтас мемлекеттік саясатын
әзірлеу және жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың және жеке
лауазниды адамдардың өзара байланысы және өзара іс-қимылы болып
саналады.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз – мемлекеттік басқаруды іске асыруға
мемлекет қызметтерін және басқа мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардағы және олардың аппаратындағы адамдардың қызметі
8.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметкерлердің қызметі заң
күшіне ие. Қазақстан Республикасы Президентінің келесі жарлығымен
реттеледі.
1. 1995 ж. 19 желтоқсанда шыққан “Қазақстан Республикасының Үкіметі
туралы”.
2. 1995 ж. 26 желтоқсанда шыққан “мемлекетті қызметі туралы”.
Қазіргі кезде соңғы заңға көптеген толықтырмалар енгізіліп,
жетілдірілген түрде ие болған.
Мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттік органдардың жоғары
мамандырылған кадр құрамы болып саналады. Олар мемлекеттік қызметтердің
келесі органдарда орналасады:
1. Қазақстан Республикасының Президенті және оның әкімшілігінде.
2. Парламентте, Үкіметте, жоғары сатта, конституциялық Кеңесте және тағы
басқа.
3. Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынышты мемлекеттік
органдарда
4. министірлікте және мемлекеттік комитеттерде
5. жергілікті мемлекеттік органдарда.
Нарықтық қатынастарға өту жағдайларында мемлекеттік басқару аппарат
саласында өте көптеген реформалар талап етіледі. Бұл реформалардың
негізгі бағыттары, мақсаттары және жоспарлары келесі нормативті актіде
анықталады.
Қазақстан Республикасының Президентінің “2030” деп аталатын
жарғысының осы нормативті актілер мен шешімдерге сәйкес мемлекеттік
басқару жүйесінде көптеген түбегейлі өзгерістер өтуде. Қазіргі кезеңдегі
мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымын соңғы қосымшалардан көруге
болады. Бұнда Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметтегі билікті
реттеуші және атқарушы жоғарғы басшы болып саналады. Сондықтан, ол
Қазақстан Республикасының премьер министрін қызметке тағайымдауға немесе
босатуға құқылы және Үкімет құрылымын анықтауға, оның мүшелерін қызметке
алуға, қызметтен шығаруға, орталық атқарушы органдарын ұйымдастыруға,
таратуға құқылы 9.
Қазақстан Республика Президентінің әкімшілігі және Премьер
министірдің кеңесі тиісті институттардыңнегізгі міндеттерін орындайды.
Сол арқылы Премьер-министірдің және Президенттің жұмысын қамтамасыз
етеді.
Президент жоғарыда айтылған құқықтар мен қатар Республикалық мәндегі
қаланың, облыстың және астана әкімдерін тағайындайды.
Мемлекеттік басқару жүйесінде түрлі кемшіліктерге байланысты, оларды
жою барысында келесі шаралар жүргізілуі тиіс:
1. Мемлекеттік атқарушы билік органдарының қасарланушылық қызметтерін
жою.
2. төменгі деңгейдегі мемлекеттік органдарына жауапкершілікті және
өкілеттілікті максималды беру үшін қызметтерді қайта бөлу.
3. орталық органдардың және облыстық әкімдердің әкімшілігімен аралық
өзара әрекеттер айқындап жөнге келтіру
4. маңызды саяси шешімдерді әзірлеу және жүзеге асыру процесінде
министірліктердің жауапкершілігін және ролін күшейту.
Премьер министр кеңсесінің міндетті үкіметтің және мемлекеттік
қызметін іс-әрекеттерінің жалпы басшылығын қамтамасыз ету болып
саналады. Премьер-һминистірдің ең маңызды қызметтерінің біріне Қазақстан
Республикасы Үкіметі шешімдерін орындалуын бақылауды жатқызуға болады.
Үйлестіру қызметі маңызды саяси және әлеуметтік-экономикалық шешімдерін
жүзеге асыру және әзірлеу процестерінде министірдің және комитеттердің
өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету үшін керек. Премьер-министр
кеңсесінің ағымдағы қызмет басшылығы үкіметтің мемлекеттік қызмет
басшылығымен жүзеге асады 10.
Министірліктер және мемлекеттік комитеттер экономикалық
секторындағы саясатты жүзеге асыруға және әзірлеуге жауапты мемлекеттік
атқарушы биліктің негізгі органдары болып саналады. Министр және
мемлекеттік комитет төрағасы өзіне бағынышты министірліктің жұмысын
басқарады. Әрбір министрлік немесе мемлекеттік комитет өз саласындағы
келесі мәселерге жауапты болып келеді:
- өндірістің тиісті саласындағы және секторындағы саясатты әзірлеу;
- осы саясатты жүзеге асыру әдістерін және формаларын дұрыс таңдау;
- әрбір ведомствалық бағыныштағы ұйымдардың өздеріне жүктелген
қызметтерді атқару процесін бақылау;
- бөлінген ресурстарды тиімді пайдалану.
Бүгінгі күні осы мемлекеттік басқару туралы Қазақстан
Республикасының Президентінің 2002 ж. 28 тамыз айында “Қазақстан
Республикасы мемлекеттік басқару жүйесін болашақта жетілдіру бойынша
шаралар” жарлығына сәйкес мемлекеттік басқару жүйесінде бірнеше
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзнгн асырушы және
барлық атқарушы органдардың қызметіне басшылық етуші Үкімет болып
табылады. Үкімет конституция және “Қазақстан Республикасының Үкімет
туралы” конституциялық көзделген тәртіппен құрылады. Үкімет құрылымы мен
құралы туралы ұсынысты Республика Президентіне тағайындалған Премьер-
министр он күн ішінде береді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі
қызметтеріне келесілер жатады:
1) мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің
негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын
ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету;
3) Мемлекеттік бағдарламаларды жасайды;
4) әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық дамудың индикативті
жоспарларын әзірлеп, жүзеге асырады;
5) мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырыды;
6) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;
7) Конституциямен, заңдармен, Президент актілермен жүктелген және де тағы
басқа да қызметтерді орындайды.
Атқарушы биліктің органдары жүйесінде басты тұлғалардың бірі премьер-
министр болып табылады.
Премьер-министрдің негізгі қызметтері:
1) Үкімет қызметін ұйымдастырып, оған басшылық ету;
2) Басқа мемлекеттік органдар алдында: Президент, Парламент,
Конституциялық кеңес, Жоғарғы сот, Бас прокуратура тағы басқа Үкіметтің
өкілі болып табылады.
3) Халықаралық қатынастарда, Үкіметаралық келісім-шарттарға қол қояды;
4) Президентке Үкімет құрылымы және құрамы туралы, министірліктерді
өзгерту, қысқырту туралы министірлерді, әкімдерді (облыстың) тағайымдау
келесі жұмыстан алу туралы ұсыныстар жасайды;
5) Мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын барлық органдардың
қызметкерлерінін жалақысы, оларды қаржыландырудың біркелкі жүйесі туралы
ұсыныстарды Президентке берді;
6) Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндап,
отырады;
7) Және тағы басқа
3. АЙМАҚТАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОЦЕСТЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ДЕҢГЕЙІ
Нарық қатынастарына өтпелі кезеңде қоғамның әлеуметтік
шиеленісушілік қысымы күшейіп және халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуінен Қазақстан Республикасында әлеуметтік процестерді басқару
зор мәнге ие болып отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасы мен әлеуметтік саласында
түпкілікті өзгерістер болып жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі
экономикалық-әлеуметтік реформаны онан әрі терендету және тездету
жолындағы Президент Нұрсылтан Назарбаевтың бағытын дәйектілікпен өмірге
ендіруде. Экономиканың нақты секторларын сауықтыра отырып, қаржы саласын
реформалау, еліміздің экономикасына инвестицияларды тарту арқылы
әлеуметтік саясатты белсенді жүргізу Үкіметтің 1998-2000 жылдардағы
жұмыстарының басты мақсаты болып табылады. Бұл белгіленген бағдарламаны
іске асырудың өзі стратегиялық жоспарлау мен бюджеттік бағдарламалаудың
ғылыми әдістерін пайдалану негізінде еліміздің жоспарлау менэкономикалық-
әлеуметтік басқару жүйелерін нақты тәртіпке келтіруді қажет етеді.
Соңғы жылдары әлеуметтік процестерге көп көңіл бөлінуі қазіргі
кезеңдегі біздің қоғамымыздың дамуының мазмұны мен оны басқару
формасының күрделенуімен түсіндіруге болады. Сондықтан осы процестердің
өту ерекшеліктерін, олардың қоғам өмірінің әр түрлі сферасында, түрлі
масштабта, оны басқарудың әр түрлі деңгейінде байланысын терең түсіну
қажет.
Бізге белгілі, “әлеуметтік” ұғымы кең ұғыида “қоғамдық” деген
мағынада қарастырылады. Сайып келгенде, әлеуметтік қатынастар-бұл
қоғамдық қатынас. Осындай кең мағынада қатынастарға экономикалық, саяси,
жанұя және әлеуметтік қатынастардың өзін де жатқызады, соңғысына,
әдетте, адамның тұрмыс деңгейін, білім беру, жалпы мәдени деңгейлер және
тағы басқа қатынасын жатқызады 11.
Экономикалық даму, біз білетіндей, ол нақты бір әлеуметтік
нәтижелерге жетудің негізі болып табылады. Экономикалық процестер
әлеуметтік процестермен тығыз байланысты. Бұл жөнінде, Д.И.Правдиннің
айтуынша: “Әлеуметтік процесс – кең ұғымда – бұл адам өмірі мен олардың
қатынасын көрсететін қоғамдық процесс. Осы мағынада экономикалық
қатынастарды, қоғамдағы адамдардың барлық басқа қатынастарының негізін
қалайтын әлеуметтік қатынастар деп те айтуға болады. Әлеуметтік
қатынастар қысқаша айтқанда, адамның жеке тұлғалық факторы, оның
қоғамдағы орны, әлеуметтік тегі, адам санасының қалыптасуымен тығыз
байланысты” 12.
Әлеуметтік басқару – бұл қоғамды тәртіпке келтіру, жетілдіру мен
дамыту, сапалық ерекшеліктерін сақтау, қоғамдық еңбек сипатынан
туындайтын адам өмірі мен еңбек процесінде адамдардың қатынасының
қажеттілігі, материялдық және рухани қызметтің өнімімен алмасу
мақсатымен қоғамға әсер ету болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектілеріне мемлекеттік, шаруашылық және
қоғамдық органдар мен қызмет орындарын жатқызады. Мемлекеттік органдарға
қатынасы ретінде аймақты басқарудың объектісіне жатқыза аламыз.
Біздің республикамыздың әлеуметтік-экономикалық дамуы айқын түрде
аймақтық контексті талап етеді. Әлеуметтік дамудың кейбір маңызды
аспектілерінің аймақтық спецификасы ұзақ уақыт бойы екінщі кезекте
тұрды.
Қазақстан республикасындағы жаңа экономикалық, саяси және әлеуметтік
қатынастардың құрылуы жаңа, сапалы қоғамдық процестерді басқару
жүйесінің дамуымен сипатталады. Тәуелсіздігіміздің алғашқы
жылдарындақалыптасқан әлеуметтік басқару жүйесінің негізгі
қайшылықтарының бірі - әлеуметтік-экономикалық сферадағы жергілікті
басқару органдарының және олардың осы басқаруды тиімді жүргізудің нақты
мүмкіндіктері арасындағы өсіп аеле жатқан міндеттерінің бұзылуында.
Сондықтан қоғамдық процестерді басқаруды жетілдірудің маңызды бағыты
ретінде мемлекеттік және аймақтық басқарудың, экономиканы басқарудың
салалық және территориялды принциптерінің органикалық байланысының
қамтамасыз етілуін және белгілі бір аймақтар мен аудандар масштабындағы
салааралық және сала ішіндегі әлеуметтік-экономикалық байланыстардың
рационализациялануын мойындауымыз қажет.
Республикамыздың аймақтық әлеуметтік саясаты бір жақты мағынада
халықтың өмірі ментұрмыс деңгейінің дамуының аудан-аралық өзгешеліктерін
реттеумен байланысты. Осы өзгешеліктерді реттеуді территориялық жағынан
түсіндіру қиын, бірақ, айта кету керек, қатысты стандарттармен кепілді
ету республика масштабында да, жеке аймақ ішінде де өндіріс тиімділігін
арттыру мәселелерімен байланыспаған. Жекелеген облыстардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайындағы объективті өзгешеліктер оларды нарықты
экономикаға өтпелі кезеңде тұрақты дамуын бірдей емес жағдайға қояды.
Бір аймақтың екінші бір аймақтан артықшылығын олардың құрылу
жағдайындағы басымды дамитын кейбір территория мен салаларға
республикалық бюджеттен қаржылардың бөлінуімен түсіндіруге болады.
Аймақтардың теңсіздік жағдайы нарықтың қайта құру мен механизмінің
жүргізілуіне де байланысты.
Аймақтардың оқшалану тенденциясы күшейіп жатыр, әсіресе, ол жағдайы
қолайлы аймақтарда қатты білінеді, олар өздерінің артықшылықтарын үш
топқа бөледі 13. Республиканың территориялды даму типологиясы бойынша
III топта табысы орта деңгейден төмен аймақтар, бұған әлекметтік-
экономикалық деңгейі бойынша артта қалған облыстар (Алматы, Жамбыл,
Қызыл-Орда, Көкшетау және Оңтүстік Қазақстан облыстары) жатады. Бұл
аймақтарға мемлекет тарапынан көмек көрсетілуі тиіс.
Нарық экономикасына өтпелі кезең жағдайында халықтың тұрмыс деңгейі
өзгеруі проблемасы зор мәнге ие болып отыр. Осы проблеманы шешу
Қазақстан Республика реформалардың дұрыс бағыт алуына және қоғамда саяси
тыныштық сақталуына себепші. Облыстағы халықтың тұрмыс деңгейінің
жақсаруын тек экономикалық өсу мен стабилизацияның ұзақ мерзімді
мақсаттарын көздететін саясат арқылы ғана жетуге болады.
Таяудағы болашақта облыстық және жергілікті бюджнттегі шектелген
ресурстармен жүргізіліп жатқан реформалардың әлеуметтік зардаптарын
жұмсарту жолдарын ізденуіміз қажет. Бұл мақсат бюджетке тиімді де
қолайлы, мұқтаж халықтың табысын көтеру бағдарламасы көмегімен орындалуы
мүмкін. Осндай бағдарламалардың негізгі бір элементі - әлеуметтік
трансферттердің адрестілік принципі.
Әлеуметтік бағдарламалардың адрестілік принципін жүзеге асырудың ең
бір кең таралған механизмі ретінде қолда бар табысты немесе мұқтаждықты
тексеру болып табылады.
Мұқтаж адамдарды олардың табысын өлшеу жолымен анықтау халықтың
тұрмыс деңгейінің критериі – табыс мөлшерін анықтайтын және қандай да
бір әлеуметтік көмек түрін көрсетуге көмектесетін кедейлік шегі болып
табылады.
Кедейлік шегін анықтайтын негізгі көрсеткіш – ол күнелту минимумы.
Облыстық қаржылық мүмкіндік деңгейімен анықталған жанұя мүшелерінің
жалпы табысы кедейлік шегі мөлшерінен төмен болса, олар әлеуметтік көмек
көрсетілуге мұқтаж адамдар болып табылады.
1998 жылдың 12-ақпанындағы №103 Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген1998-2000 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының аз қамсыздандырылған азаматтарына шағын кредиттер беру
Бағдарламасы орташа жан басына шыққандағы табыс деңгейі күнелту
минимумының төмен катерориядағы адамдарды ұйғарады.
1998 жылдың 1-ақпанынан бастап облыстың халықты әлеуметтік қолдау
және еңбек органдары жергілікті бюджеттен бөлінетін мемлекеттік жәрдем
ақы төлене бастады. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдем ақы алатындар саны
68586 адам. Облыс бойынша жанұя жәрдем ақысын алатындар саны 17393 адам.
Жәрдем ақы алатын 105402 адамға 1997 жылы 1,4 млрд. теңге жәрдем ақы
төленбеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында 30.07.98 жылы әлеумуттік-экономикалық
дамудың жергілікті мүмкіншіліктерімен анықталған кедейлік шнгінен төмен
тұратын жанұя саны 153478, ал бүкіл облыс бойынша барлық жанұя саны
392588. Бұл облыстағы халықтың жартысынан көбісі кедейлік шегінен төмен
деңгейде тұрады деген сөз.
Кедейлік шегінен төмен тұратын жанұя санын азайту үшін, мынадай
шаралар жүгізілуі қажет:
- Жалақы түріндегі халықтың табысын көтеру;
- Үкімет тарапынан және жергілікті бюджеттен берілетін әлеуметтік көмек
пен жәрден ақылардың адрестілігін қамтамасыз ету;
- Шағын және орта бизнесті дамыту арқылы халықты жаңа жұмыс орындарымен
қамтамасыз ету;
- Жұмыс күші бағасын, бірліктігін көтеруді ынталандыру;
- Мұқтаж азаматтарға әлеуметтік инфрақұрылым мен коммуналды қызмет
көрсетулерге жеңілдіктер беру және тағы басқа.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформаладың әлеуметтік зардабын
азайиу үшін мемлекеттің реформалар ауыртпалығын біртіндеп аймақтар
деңгейіне бағыттап, орталық және жергілікті басқару органдарының
аймақтық өзара іс-қимыл жасауына, аймақтың өзін-өзі басқарудың дамыту
принциптеріне негіздеп, тиімді саясат жүргізу қажет.
Қазақстанның 2030-жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1998-2000 жылдарға арналған Бағдарламасындағы
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шншуде жергілікті өкімет
органдарының өкілеттігін айтарлықтай күшейту қажет 14.
Өтпелі кезеңде әлеуметтік процестерді басқаруда келесі негізгі
мәселелер шешілу қажет:
Біріншіден, баға мен еңбек ақы төлеуді ұйымдастырудың тиімді
саясатын жасау.
Екіншіден, нарық қатынастарына көшу жағдайында әлеуметтік
процестерді басқарудың ғылыми негізделген әлеуметтік нормативтерін жасау
мен қолдану.
Үшіншіден, барлық деңгейде – республикалық, аймақтық, облыстық,
аудандық, еңбек ұжымдарының жауапкершілігі мен қызметін ескеретін
әлеуметтік кепілдік жүйесін жасау 15.
Халықты әлеуметтік жағынан қолдау шараларына арналған заңдар
Қазақстанның заң шығарушы органдарында маңызды және көңіл қоюды талап
ететін бөлігі болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі таңда әлеуметтік процестерді мемлекттік басқару тиімділігі
негізінен әлеуметтік процесс, оның мәні мен олардың түрлерінің өзара
байланыстарының мазмұнын дұрыс түсінуге байланысты.
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайында әлеуметтік процестермен
басқару қажеттілігі күрделене түсті. Басқару – бұл әлеуметтік қызметтің
негізгі түрлерінің бірі, яғни мақсатты қызметі әлеуметтік маңызды
мәселелерді шешуде адамдардың келісушіліктері мен бірлігін қамтамасыз ету
болып табылады. Әлеуметтік процестерді экономикалық процестермен қатар
қарастыру қажет. Себебі, біз білетініздей экономикалық даму, қандай да бір
әлеуметтік нәтижелерге қол жеткізудің негізі болып табылады.
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі
тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін
сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік
сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін
рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық
эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен
жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен
әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік басқару, қазіргі
кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі
қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс
деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада
шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен
мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан
территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші
жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың
ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы
билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Әлеуметтік қамсыздандыру және мемлекеттік басқару туралы мәселелерді
көптеген ғалымдар, социолог, философтар өз еңбектерінде қарастырып өткен.
Қазақстанда әлеуметтік құрылым мәселерімен айналысқын зерттеушілер: Аженов
М.С., Аитов Н.А., Тажин М.М., Елизова Л.М., Майсюк А.В., Аяғанов В.Г.,
Садырова М.С., Садовская Е.Ю., Бейсенбаев Д.Э. және т.б.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік басқару ерекшеліктері
мен пароблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа
қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ
халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және
т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын
менгеру деңгейінің жоғары болуы. Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік
процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып
табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді
мемлекеттік басқару мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу
қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және
әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік басқару
мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру
жолдарын іздеу;
Жұмыстын құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТЫ РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 “АЙМАҚ” ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
“Аймақ” түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтардың мәнін анықтайтын бірнеше
бағыттары қалыптасты. Оларды негізінен 3 топқа бөлуге болады: әкімшілік
шаруашылық көзқарас, экономика географиялық және удайы өндірістік
әкімшілік шаруашылық бағыт бойынша кез-келген әкімшілік территория
экономикалық ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша аймақ – бұл
бірлікпен және колыпықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени
байланыстары жақсы қалыптасып өндірістік, транспорттық және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамуының салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталатын
әкімшілік-территориялық бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты
зерттемейді. Себебі ең алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы
экономикалық аудандардың терриориясына сәйкес келмеген жағдай
қарастырылмаған.
Экономика географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, этно-ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш күштердің
бағыттылығы тән елдің ірі негізделген территориясын санайды. Мысалы,
Фейгин А.А. аймақтың келесі анықтамасын береді: “Аймақ - бұл өндірістің,
табиғи және одан ресурстарының мамандануы мен құрылымымен, сонымен қатар
экономика географиялық жағдайымен елдің ішінде ерекшеленетін
экономикалық аудан, шаруашылық ететін территория”. Алампеев П.М. “Аймақ-
бұл бүтін территория, елдің халық шаруашылығының бөлімі және өзіне тән
өндірістік мамандануы, еңбекті қоғамдық территориялық бөлудің басқа
бөлімдерімен үздіксіз байланысы және экономикалық қатынастары бар аудан.
Бірақ экономика-географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н.Некрасов
берді. Оның ойынша, аймақ-бұл қалыптасқан және перспективті материялдың-
технологиялық негізіне, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымына сай
табиғи ресурстар кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы
тән және бір қалыпты жағдайлары бар елдің ірі территориясы.
Аймақтарды бөлудің негізгі критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға
алдын ала белгіленген немесе орындалған жиынтыққы, шаруашылық қызметінің
тарихи қалыптасқан құрылымына немесе экономикалық дамудың жоспарлы
құрылымына негізделген халық шаруашылық тапсырмаларының жалпыға бірдей
болып табылады. Бірақ ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың
еңбектерінде экономика географиялық бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік
процестерді немесе олардың әлеуметтік факторымен байланысын ескермеген
және аймақтардың бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана
емес, сонымен қатар қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде
бейнелемеген. Ұдайы өндірістік бағыттың позициясы бойынша, аймақтар
еңбекті қоғамдық бөлу процесі кезінде территориялық өндірістік жиынтық
ретінде бөлініп шығатын және ұдайы өндірістің барлық фазаларында оның
жолпыға бірдей және ерекше сипатымен, өндірістік-техникалық және
экономикалық өзара байланыстың байланысының жоғары деңгейімен, олардың
элементтерін құраушыларымен байланысы, өндірістік және әлеуметтік
инфроқұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы жалпы
тапсырмаларымен сипатталатын аудан ретінде қарастырылады. А.И.Добрынин
аймақты, біріншіден, елдің территориялық құраушы бөлігі ретіндеғана
емес, екіншіден, удайы өндірістің аяқталған циклі бар халық
шаруашылығының өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және
экзогенді ағымдардың материялдық және қаржылық ресурстардың өзіндік
байланыстарын тудыратын елдің басқа аудандарымен байланыс жасайтын
әлеуметтік-экономикалық аудан жүйе ретінде қарастыру қажет деп жазған.
Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика-географиялық бағыттың
кейбір жағдайлары мен ерекше жағдайларын қамтиды: жұмыс күшінің, өндіріс
қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық табыстың, тұтыну қоры
мен жинақтау қорының капитал салудың көздерінің ұдайы өндірістік
шарттарының реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және олардың
квалификациясы халықтың нақты ақшалай табыстарының (пайдаларының)
өсуінің ерекше жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік
тәртіптегі факторлар қатары.
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін-бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтық экономикалық зерттеудің әртұрлі аспектілерін жүзеге
асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика-географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандаудын және
территориялық өндірістік кемендерінің қалыптасуының, сонымен қатар
кестелерді біріктіру кезінде өндіріс күштердің және өнеркәсіп
кәсіпорындарының қозғалысыныңм негізгі болып табылады. Әкімшілік бағыт
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру
және жүзеге асыру кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын
орталықсыздандыру мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістін бағыт аймақтардың әлеуметтік-экономикалық саясаты
және аймақтық инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де, осы саясаттарды
жүзеге асыру үшін құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты
ұлттық шаруашылықтың жүйе асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік
жүйе ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі
обьектілердін құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге
бүтін құрылым, орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті
әлементтер жиынтығы, тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи-
территориялдық және территориялдық-өндірістік кешеннің кеңістікті
обьектілерін тану үшін қолданады. Бұл түсінікті экологиялық бірліктерді
кеңейту кезінде де қолданады.
Геожүйе иерархия тән. Мысалы, халық ( қала, аудан,ауыл) – аймақ
(облыс) –ел (Қазақстан(. Кез-келгенаймақ күрделі экономикалық жүйе бола
отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға ие. Оның экономикалық
қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке жағдайына, экологиялық
жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен қамту деңгейіне, қаржылық
қамтамасыз етілуіне және тағы басқа тәуелді.
Аймақтық экономика - әлеуметтік-экономикалық білімнің маңызды
салаларының бірі 1.
Аймақтық экономиканың пәні - өндіріс күштерінің әлеуметтік-
экономикалық аймақтың қозғалысының және экономика салаларының дамуын,
аймақтың табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық, әлеуметтік
ерекшеліктерін, сонымен аймақаралық, аймақ ішіндегі және мемлекетаралық
экономикалық байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа сөзбен
айтқанда, аймақтық экономиканы зерттедің маңызды құраушысы қоғамдық
ұдайы өндірістің кеңістікті аспектілерін зерттеу болып отыр.
Аймақтық экономика білімінің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідей өндіріс күштері мен әлеуметтік инфрақұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларымен зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және
экологиялық талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің
қозғалысының бағытын негізделумен; республикалық және аймақтық
әлеуметтік-экономикасын зерттеумен, шаруашылықтың территориялық
ұйымдасуын зерттеумен айналасады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи ресурстың
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді 1.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән обьективті
болып отыр.
Рынокқа өту кезінде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Рынокқа өту
кезіндегі процестерді басқару механизмінің жетілмегендігі республика
әлеуметтік-экономикалық реформалауды –артқа тартты. Басқарудың
мемлекеттік және аймақтық құрылымдарының көлденең және тігінен рыноктың
реформаларға сәйкес келмеуі жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге
асыруға мүмкіндік бермейді.
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың және жолын
таңдады. Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу
кезінде есепке алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік
деңгейде аймақтық ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады 2.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республиканың экономикасында болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне басталды.
Аймақтың айырмашылықтар табиғи-климаттың, демографиялық, өндірістік,
географиялық факторлардың негізделуіне байланысты. Аймақтар арасындағы
айырмашылықтар барлық экономикаларда бар және ол сол айырмашылықтарды
жоюға бағытталған тиімді саясат жүргізуді талап етеді.
Терең экономиканың құлдырауымен сәйкес келген рыноктың қайта құрулар
бұрынғы шаруашылық ету жүйесінен қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцияны күшейтіп жібереді. Зерттеушілер, айтпақшы,
совет кезеңінде айлықтың саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші
өнеркәсіп пен алғашқы өндеудің басындылықты дамуына бағытталған
экстенсивті индустриализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды.
Рыноктың реформалаудың басталуымен өндіріс процестердің динамикасының
төмендеуімен әлеуметтік даму көрсеткіштерінің азаюына көрсетілген
аймақтық теңсізден тез тереңдеп кетті 3.
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шыққандағы орташа
табысы, одан дамуының индексі, орташа табыс пен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштерімен бағаланатын әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейі бойынша аймақтарды 3 топқа бөлуге болады. Орташа
оеспубликалық көрсеткіштерден көп деңгейдегі дамудың жоғарғы деңгейін
сипаттайды. 2001 ж. олардың ішінде Алматы қаласы (15,4%), Атырау (12%),
Қарағанды (9,9%) облыстары кіреді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі
өнеркәсіп және ауыл шаруашылығын жеткілікті түрде дамыған. Лидер
аймақтардың үлесіне елдің жалпы аймақтық өнімі 37,3 % келеді.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% 4.
Мемлекеттік аймақтың саясаты аймақтардың әртүрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әртүрлі жүзеге асырылады 2.
Үкіметтің 1996 жылы 9 қыркүектегі №1097 жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының концепсиясында
мемлекетіміздің аймақтарын түрге бөлудің типологиясы қабылданды.
Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін оларды 3 топқа
бөледі:
I топ – табыстың орта республикалық деңгейінен асатын жөн басына
шыққандағы табысы бар аймақтар (Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан,
Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл аймақтарда
салықтың жоғары қойылымы бекітілуі тиіс.
II-топ – табыстың орта республикалық деңгейіне жақын табысы бар
аймақтар (Атырау, Жезказган, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
облыстары).
III-топ – жан басына шыққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән
аймақтар (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Көкшетау, Семей,
Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан облыстары).
III-топ аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуының ең төмен деңгейін
сипаттайтын артта қалған облыстар. Оларды аутсайдерлер деп атайды. Олар
мемлекеттік қолдау көрсету қажеттігіне сай келетін тыс қолдауы керек
2.
Аймақтарды мамандандыру принципі бойынша бөлуге болады. Оған сай
оларды 4 топқа бөлеміз:
I топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың уникалды
запастары және әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген
темпімен интеграциялық мүмкіндіктер бар ғылыми-техникалық потенциясының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
II топ – жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті оның
ішінде негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құру үшін
игілікті экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы
оның көрінетін ғылыми-өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
III топ - өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және
техника-технологиялық жағдайы, шаруашылықтық рационалды емес салалық
құрылымы бар. Экономикалық моневрлардың мүмкінділігін қатаң шектейтін
депрессивті аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарыстағы аймақтар
2.
Сонымен, аймақтық экономика – бұл елдің территориясындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуы мен жылжуын, әлеуметтік-экономикалық
процестерді табиғи-экологиялық жағдайлармен тығыз байланыста зерттейтін
ғылыми білім облысы 1.
1.2 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ТҮСІНІГІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ЖҮЙЕСІ
Мемлекетті басқару түсінігі және функцияларының түрлері өзара
шортталған. Егер біріншісі “не істеу керек” деген сұраққа жауап берсе,
екінші функциясы “қалай істеу керек” дегенге жауап береді.
Мемлекеттік басқарудың субъектілері: мемлекеттік, халық, шаруашылық
субъектілері.
Ғылыми әдебиеттерде басқару түрлі критериялар бойынша бөлінеді.
Қоғам өмірінің сфералары бойынша басқарудың келесі түрлерін бөліп
қарастыруға болады:
1. жалпы қоғамдық
2. экономикалық
3. әлеуметтік
4. саяси
5. идеологиялық
Макс Вебер осы мемлекеттік басқарудың болуына байланысты келесі
тұжырым айтқан: “Мемлекет – бұл зорлықты құрал негізінде заңға сүйенген
басқа адамдардың үстіне билік жасау. Дәл осы қасиетіне байланысты
мемлекет басқа қоғамдық құрылымдардың қасына ғана мемлекет болып
табылады” 5.
Мемлекеттік басқару функциялар мәнінің түсіндірілуі мемлекеттік
басқарудан туындайды. Сондықтан басқаруды, әдетте, қызметі арқылы
қарастырады.
Басқару функциялары еңбектің бнлгілі бір түрлері еңбек қызметі,
басқару сферасындағы салалық жұмыстары, басқарушылық процестердің
элементтері, басқарушылық циклдарының сатылары ретінде түсіндіріледі.
Басқару практикасы келесілерді көрсетеді: оның көптеген түрлерін,
формаларын, әдістерін, процедураларын және басқарушылық қызметінің, тағы
сондайларын басқарудың белгілі органының шектерінен шығып кетпейтіндігін
және де басқа мемлекеттік органдарымен шектелмейтіндігін сендіреді.
Сөйтіп, оны аппарат ішіндегі жұмысы деп бейнелейді. әдетте олардың
көпшілігі басқарушылық әрекеттерінің жүзеге асырылуымен және
қалыптасуымен байланысты. Сөйтіп, олардың тікелей басқарылатын
объектілерін ұйымдастырады және басқару субъектісінің, басқа дербес
компоненттерінің белсенділігіне ықпалын тигізеді, басқарушылық және
басқарылатын жүйелердің және де олардың ішіндегі өзара әрекеттерін
көрсетеді, бірақта көпшілігінде басқарушылық қызметінің бұл элементтері
өздігінен басқарушылық факторлары болып саналмайды. Мақсатқа сәйкес
мемлекеттік болуфункцияның арнаулы түсініктері бар. Бұларға мемлекеттік
басқарушылық әрекеттерінің нақтылы түрлері жатады. Сонда олардың бір-
бірімен тақырыбы, мазмұны және де басқарылатын объектілерін немесе оның
меншікті басқарушылық компоненттерін түрлендіру немесе сақтау тәсілдері
бойынша ажыратылады.
Қоғамдық қатынастардың құрылымы бойынша келесі басқару түрлерін
қарастыруға болады:
1. қоғам дамцының әлеуметтік саяси басқаруы
2. қоғам дамуының экономикалық немесе шаруашылық басқаруы.
Басқару объектілерінің қамтылуы бойынша келесі түрлерін
қарастырамыз:
1. қоғамды басқару
2. мемлекеттік басқару
3. салаларды басқару
4. кәсіпорындарды, ұйымдарды, мекемелерді басқару.
Мемлекеттік басқару пәнінде тек мемлекеттік басқару теориясы
қарастырылады. Сондықтан алдында айтылған басқарудың басқа түрлері тек
жанама түрде қарастырылады.
Жалпы мемлекеттік басқаруға анықтама берсек, мемлекеттік басқару
дегеніміз – бұл оның билік күшіне негізделетін адамдардың қоғамдық
өмірін реттеуге, сақтауға және өзгертуге бағытталған мемлекеттің
практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қимылдары.
1. мемлекеттің билік күшінің болуы. Мемлекеттің билік күшінің болуы – ол
объективті қажеттілік болып табылады. Мемлекет қандай әрекет жасамасын,
ол өз мүдделерін, талаптарын орындату мақсатында өзінің билік күшіне
сенеді.
Тек мемлекеттік басқаруға тән үш қасиет бар:
1. спецификалық қасиеті болып, бұл басқарудың бүкіл қоғамға таратылуы
тіпті қоғамның шетелге таратылуы.
2. мемлекет өте күрделі және көп жақты қоғамдық құрылыс болып
табылғандықтан және басқару субъектісі бола тұра мемлекеттік басқаруға
жүйелік қасиетін береді. Бұл қасиетсіз басқарудың басқа түрлерімен
салыстырғанда мемлекеттік басқару мүмкін емес. Себебі, мемлекеттік
басқарудың объектісі болып, миллиондаған одандар көптеген мемлекеттік
органдар және басқа да құрылымдар болып табылады және де мемлекеттік
басқаруда көптегентүрлі және қымбат бағалы және материялдық, қаржылық,
интеллектуалдық шығындалады. Мемлекеттік басқару көптеген басқарушылық
шешімдерден және ұйымдастырушылық қимылдардан тұрады. Сондықтан,
мемлекеттік басқару үшін жүйелілік қасиеті өте улкен маңызға ие болды.
Тек осы қасиеттің болуы, осы бүкіл басқару процесіне қажет келісімділік,
координация, субординация және оның мақсат, сол мақсатқа бағыттар
рационалдық және нәтижелік береді 6.
Мемлекеттің қоғамдық қызметтері. Мемлекеттің мәні қоғамның қарым-
қатынасында ашылады және оның талабы, яғни басқару субъекті ретінде
мемлекет өзінің мәнін объектісіне – қоғамға, оның өмірін реттеуге,
жетілдіруге байланысты іс-қимылдарды қалай жасайтындығында.
Қызмет дегеніміз – ол қандай да болмасын категорияның мәнін іске
асыруын көрсететін процесс болып табылады.
Мемлекет қызметі туралы сөз ететін болсақ, мұнда негізгі 4 қызметті
анықтап айтуға болады. Мемлекет қызметі, оның басқару объектісі қоғам
болып табылатындықтан қоғамдық қызмет деп атаймыз. Ең алғашқы бірінші
қызмет, мемлекет қоғамдық қызметі болып - өз қоғамның бүтіндігін сақтау,
бұл қызметті саяси қызмет деп айтсақ та болады. Бұлай айтатын себебіміз
саясаттың ақырғы мақсаты болып, қоғамның тыныштығын және гармониялық
дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Осы күнге дейін, көптеген елдердің
тәжірибесі бойынша, біз олардың саяси күштерінің мемлекеттік өз эгоистік
мүдделерін қорғауда пайдаланып келе жатқанын білеміз. Қазіргі кезеңде
мемлекет босқа адамдардың мүдделерін қорғау мақсатында қимыл жасауға
құқы жоқ. Себебі мемлекет сол қоғамның құрмет тұтатын элементі
болыптабылады, яғни көптеген елдердің тәжірибесі бойынша қоғамның ең
жақсы жағдайы деп егерде ол қоғамда тыныштық болса, өзара келісімді іс-
әрекет болса және конструктивті шығармашылық болған жағдайда айтамыз.
Екінші қызмет, әлеуметтік қызметті жатқызуға болады. Мемлекеттің
әлеуметтік қызметі – сол қоғамдық айналадағы әрбір адамның еркіндігін
және құқын қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі басқа адамдармен қарым-
қатынастарда ғана іске асырады. Себебі, адам басқа адамсыз өмір сүре
алмайды. Адамның еркіндігін реттейтін қоғамдық институтторға мыналар
жатады: жанұя, жекеменшік, мораль, құқық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар,
религия (дін). Әлеуметтік қызметті тұжырымдайық: қоғамдағы еркіндіктің
сақталуының қорғалуының, тұрақтылығының кепілі болып, осы қоғамдағы
мемлекеттік билік күші болып табылады.
Үшінші қызмет, мемлекеттік экономикалық қызметі. Мемлекеттік
экономикалық қызметінің мақсаты, ол қоғамдағы нәтижелі экономикалық
қызметін, қамтамасыз ету болып табылады. Себебі, келесі негізгі
факторлар одан өмірінің материялдық негізгі болып табылады, яғни
өндіріс, өндіргіш кұштер.
Төртінші қызметі, ақырында мемлекет тек өзіне ғана қоғамдық
қызметінің түрі халықаралық қатынастардағы өз еліндегі халықтың тарихи
өмір сүруін, суверинитетін, еркіндігін қамтамасыз етеді.
Басқару қызметі – бұл нақтылы күш беретін, мақсатқа бағытталған,
басқарылатын құбылысты, қатынасты, күйді ұйымдастырушы және реттеуші
ықпалы. Басқару функциясының тақырыбы – мемлекеттің басқарушы ықпалына
жататын қоғамдық жүйенің біліну аспектілерін, жақтарын көрсетеді. Қоғам
үшін актуалды болып саналатын адамдар арасындағы нақтылы қатынастары
реттеуші қызметі ретінде мысал бола алады. Басқару қызметінің мазмұны,
басқарушы ықпалының сипатын және мәнін бейнелейді. Жоғарыда аталған
қызметтерде бұнысы жасау және тиісті әлеуметтік нормаларды қолдану.
Реттеу қызметінде – бұнысы адамдардың санасын мінез-құлқына және
қызметіне ықпал ету арқылы адамдардың арасындағы керекті қатынастардың
ретке келтіру қабілеттігі. Мемлекеттік басқару қызметі, мемлекеттің
қоғамдық қызметімен тығыз байланыста және олардың жүзеге асырылу
тәсілдерін бейнелейді. Егер мемлекеттің қоғамдық қызметі, оның қоғамдық
табиғатын және ролін ашатын болса, онда мемлекеттік басқару қызметін
қоғам мен онысы қандай өзара байланыстарының процесінде оларды қалай,
қандай тәсілдермен жүзеге асырылған болатындығын көрсетеді. Мемлекеттік
басқару қызметі мемлекеттік өзара байланыстығын басқару субъектісінің
біртұтастығын ашады және сипаттайды.[5].
Мемлекеттік басқару қызметіндегі және мемлекеттік органдарының
басқарушылық қызметіндегі жалпылана мәні мынада: мемлекеттік басқарудың
ықпалдары болып саналады және де екіндіден олары және басқалапы бір ғана
міндетке, яғни қоғамдық жүйенің дамуына және сақталуына ықпалын тигізуін
және де күні-бұрын белгіленіп қойылған мемлекеттік актуалдығын сақталуын
қамтамасыз етеді.
Өзара болатын айырмашылық:
а) ықпалының субъектісі бойынша – мемлекеттік басқару қызметі
мемлекеттік басқарудың барлық ұйымдастырушылығымен жүзеге асырылады, ол
мемлекеттік органының басқарушылық органының қызметі болса, тікелей,
қазіргі нақтылы органмен орындалады.
б) ықпалының көлемі бойынша – мемлекеттік басқару қызметі ірі ішкі
жүйелеріне, сфераларына, аймақтарына, ал көпшілігінде қоғамдық жиынның
барлығын ықпалын тигізеді. Мемлекеттік органдардың басшылық қызметі тек
жеке компоненттерге, звеноларға, қоғамдық жүйенің көршісіне бағытталған.
в) жүзеге асыру құралы – жабдықтары бойынша мемлекеттік басқару
қызметі мемлекеттін барлық күшінен қамтамасыз етіреді, ал мемлекеттік
органдардың басшылық қызметі тап қазіргі органдарға берілген
өкілеттігінен және ұйымдастырушылық мүмкіншілігімен орындайды.
г) Атаулы бойынша – мемлекеттік басқару қызметі, мемлекеттін және
басқарылатын қоғамдық жүйенің объективті өзара байланыстығын бейнелейді,
ол енді әрбір мемлекеттік органдары үшін басшылық қызметі, оның ұлттық
статусында тағайындалған және осы мемлекеттік органдардың басшылық
ықпалдары толық мағынасы бар, заңды анықтауы болып саналады.
Нәтижесінде мемлекеттік органдардың басшылық қызметтерін және
мемлекеттік органдардың басқарушылық ықпалын бейнелеуші заңы ретінде
анықтауға болады. Оларды басқаратын белгі объектілерге немесе басқаратын
компоненттерге қатынасты қандай да болмасын басқа құрылымын жүзеге асыру
еркіндігі бар.
Сөйтіп, ықпалдың бағыттылығына және орнына байланысты басқару
қызметі ішкіге және сыртқыға бөлінеді.
Басқару қызметінің ішкілерін – мемлекеттік басқарылатын жүйенің ішкі
басқаруын бейнелейді. Олардың бар болуы мемлекет құрылысының көп
деңгейімен және әртүрлі компоненттігімен түсіндіріледі. Орталық
органдары, федералды звенолары, төменгі органдарының басқарылымына және
ұйымдастырушылық құрылымын және мемлекеттік басқарудуң атқарымдық
параметрлерін жетілдіруге ерекше көңіл бөледі. Төменгі органдарын және
соның ішінде жергілікті өзін-өзі басақару органдары негізінен қоғамдық
жүйенің әлеуметтік компоненттерін тікелей ықпалын жасаумен және
объектілердің басқарумен анықталады.
Басқару қызметінің сыртқылары – қоғамдық процесстеріне мемлекеттік
органдардың тарабынан жасалатын тікелей ықпалдық процестерін сипаттайды.
Осыларды мемлекеттік басқарудың негізгі мәні мен мазмұны және оның
қоғамдық тағайындалуы болып саналады. Мемлекеттік органдардың
басқарушылық сыртқы қызметтің жүйесі: бірінші жағынан мемлекеттің
ұйымдастырушылық құрылымының сатылас және деңгңйлік құрылысымен
анықталады; екінші жағынан әртүрлі басқарылатын объектілердің қызметінің
ерекше мақсаты мен және мазмұнымен бейнелейді.
Басқару қызметінің ішкіге және сыртқыға бөлінуі талдамалық және
практикалық маңызды мәні бар. Басқару қызметінің ықпалының көлемінің
сипатын және оның мазмұндық критериясы бойынша жалпыға және
ерекшеліктерге бөлінеді. Басқару қызметінің жалпыламасы (ішкі және
сыртқы) мемлекеттік басқарудың кезеңдік мәндерін және оның тиісті
объективті өзара байланыстығының негізгілерін бейнелейді. Басқару
қызметі мемлекеттік органдардың кез-келген басқарушылық өзара
әрекеттерінде және басқарылатын объектілердің ара-қатынастарында
орындалады.
Мемлекеттік қызметінің көп қырлылығы және көп жақтылығына
байланысты, біз осы мемлекеттік құрылымдық бөлімдерінің ішінде
мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымын ерекше айтып өтеміз.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы – бұл ерекше мемлекеттік
құқықтық құбылыс болып табылады. Бұл мемлекеттік құқықтық құбылыс
қоғамның саяси табиғатынан, әлеуметтік ролінен мемлекеттік басқару
мақсатымен және мазмұнымен анықталады 7.
Мемлекеттік орган - өзіне бекітілген мақсаттары және қызметтерді
жүзеге асыру үшін мемлекет тұрғысынан ресми түрде құрылған биліктің және
құрылымын айтамыз.
Мемлекеттік органдар келесідей болып бөлінеді, нысаны:
1. аймақтық масштаб компетенциясы, бұл нысанға сәйкес мемлекеттік
органдар келесі түрге бөлінеді:
а) орталық немесе федералдық органдар
б) федерация субъекті органдары
в) жергілікті органдар
г) жергілікті өзіндік басқармалар.
2. органдардың бір-біріне бағыныштылығы бойынша мемлекеттік органдар
екіге бөлінеді:
а) жоғарғы тұрған органдар
б) төменгі тұрған органдар
3. органдардың құрылу тәртібіне сәйкес екіге бөлінеді:
а) сайланатын
б) құрылатын
4. Компетенцияларының сипаты және мазмұнына сәйкес мемлекеттік органдар 3
түрге бөлінеді:
а) жалпы
б) қалалық
в) салааралық.
5. Қаржыландыру қайнар көзі бойынша екіге бөлінеді:
а) бюджеттік мемлекеттік органы
б) экономикалық тәуелсіз мемлекеттік орган.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының звенолары ретінде келесі
органдарды бөліп қарастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасының Президенті
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі
3. Министірліктер
4. Жергілікті басқару органдарының басшылығы (әкім)
Мемлекеттік басқарудың қатынасы – біртұтас мемлекеттік саясатын
әзірлеу және жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың және жеке
лауазниды адамдардың өзара байланысы және өзара іс-қимылы болып
саналады.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз – мемлекеттік басқаруды іске асыруға
мемлекет қызметтерін және басқа мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардағы және олардың аппаратындағы адамдардың қызметі
8.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметкерлердің қызметі заң
күшіне ие. Қазақстан Республикасы Президентінің келесі жарлығымен
реттеледі.
1. 1995 ж. 19 желтоқсанда шыққан “Қазақстан Республикасының Үкіметі
туралы”.
2. 1995 ж. 26 желтоқсанда шыққан “мемлекетті қызметі туралы”.
Қазіргі кезде соңғы заңға көптеген толықтырмалар енгізіліп,
жетілдірілген түрде ие болған.
Мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттік органдардың жоғары
мамандырылған кадр құрамы болып саналады. Олар мемлекеттік қызметтердің
келесі органдарда орналасады:
1. Қазақстан Республикасының Президенті және оның әкімшілігінде.
2. Парламентте, Үкіметте, жоғары сатта, конституциялық Кеңесте және тағы
басқа.
3. Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынышты мемлекеттік
органдарда
4. министірлікте және мемлекеттік комитеттерде
5. жергілікті мемлекеттік органдарда.
Нарықтық қатынастарға өту жағдайларында мемлекеттік басқару аппарат
саласында өте көптеген реформалар талап етіледі. Бұл реформалардың
негізгі бағыттары, мақсаттары және жоспарлары келесі нормативті актіде
анықталады.
Қазақстан Республикасының Президентінің “2030” деп аталатын
жарғысының осы нормативті актілер мен шешімдерге сәйкес мемлекеттік
басқару жүйесінде көптеген түбегейлі өзгерістер өтуде. Қазіргі кезеңдегі
мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымын соңғы қосымшалардан көруге
болады. Бұнда Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметтегі билікті
реттеуші және атқарушы жоғарғы басшы болып саналады. Сондықтан, ол
Қазақстан Республикасының премьер министрін қызметке тағайымдауға немесе
босатуға құқылы және Үкімет құрылымын анықтауға, оның мүшелерін қызметке
алуға, қызметтен шығаруға, орталық атқарушы органдарын ұйымдастыруға,
таратуға құқылы 9.
Қазақстан Республика Президентінің әкімшілігі және Премьер
министірдің кеңесі тиісті институттардыңнегізгі міндеттерін орындайды.
Сол арқылы Премьер-министірдің және Президенттің жұмысын қамтамасыз
етеді.
Президент жоғарыда айтылған құқықтар мен қатар Республикалық мәндегі
қаланың, облыстың және астана әкімдерін тағайындайды.
Мемлекеттік басқару жүйесінде түрлі кемшіліктерге байланысты, оларды
жою барысында келесі шаралар жүргізілуі тиіс:
1. Мемлекеттік атқарушы билік органдарының қасарланушылық қызметтерін
жою.
2. төменгі деңгейдегі мемлекеттік органдарына жауапкершілікті және
өкілеттілікті максималды беру үшін қызметтерді қайта бөлу.
3. орталық органдардың және облыстық әкімдердің әкімшілігімен аралық
өзара әрекеттер айқындап жөнге келтіру
4. маңызды саяси шешімдерді әзірлеу және жүзеге асыру процесінде
министірліктердің жауапкершілігін және ролін күшейту.
Премьер министр кеңсесінің міндетті үкіметтің және мемлекеттік
қызметін іс-әрекеттерінің жалпы басшылығын қамтамасыз ету болып
саналады. Премьер-һминистірдің ең маңызды қызметтерінің біріне Қазақстан
Республикасы Үкіметі шешімдерін орындалуын бақылауды жатқызуға болады.
Үйлестіру қызметі маңызды саяси және әлеуметтік-экономикалық шешімдерін
жүзеге асыру және әзірлеу процестерінде министірдің және комитеттердің
өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету үшін керек. Премьер-министр
кеңсесінің ағымдағы қызмет басшылығы үкіметтің мемлекеттік қызмет
басшылығымен жүзеге асады 10.
Министірліктер және мемлекеттік комитеттер экономикалық
секторындағы саясатты жүзеге асыруға және әзірлеуге жауапты мемлекеттік
атқарушы биліктің негізгі органдары болып саналады. Министр және
мемлекеттік комитет төрағасы өзіне бағынышты министірліктің жұмысын
басқарады. Әрбір министрлік немесе мемлекеттік комитет өз саласындағы
келесі мәселерге жауапты болып келеді:
- өндірістің тиісті саласындағы және секторындағы саясатты әзірлеу;
- осы саясатты жүзеге асыру әдістерін және формаларын дұрыс таңдау;
- әрбір ведомствалық бағыныштағы ұйымдардың өздеріне жүктелген
қызметтерді атқару процесін бақылау;
- бөлінген ресурстарды тиімді пайдалану.
Бүгінгі күні осы мемлекеттік басқару туралы Қазақстан
Республикасының Президентінің 2002 ж. 28 тамыз айында “Қазақстан
Республикасы мемлекеттік басқару жүйесін болашақта жетілдіру бойынша
шаралар” жарлығына сәйкес мемлекеттік басқару жүйесінде бірнеше
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзнгн асырушы және
барлық атқарушы органдардың қызметіне басшылық етуші Үкімет болып
табылады. Үкімет конституция және “Қазақстан Республикасының Үкімет
туралы” конституциялық көзделген тәртіппен құрылады. Үкімет құрылымы мен
құралы туралы ұсынысты Республика Президентіне тағайындалған Премьер-
министр он күн ішінде береді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі
қызметтеріне келесілер жатады:
1) мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің
негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын
ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету;
3) Мемлекеттік бағдарламаларды жасайды;
4) әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық дамудың индикативті
жоспарларын әзірлеп, жүзеге асырады;
5) мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырыды;
6) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;
7) Конституциямен, заңдармен, Президент актілермен жүктелген және де тағы
басқа да қызметтерді орындайды.
Атқарушы биліктің органдары жүйесінде басты тұлғалардың бірі премьер-
министр болып табылады.
Премьер-министрдің негізгі қызметтері:
1) Үкімет қызметін ұйымдастырып, оған басшылық ету;
2) Басқа мемлекеттік органдар алдында: Президент, Парламент,
Конституциялық кеңес, Жоғарғы сот, Бас прокуратура тағы басқа Үкіметтің
өкілі болып табылады.
3) Халықаралық қатынастарда, Үкіметаралық келісім-шарттарға қол қояды;
4) Президентке Үкімет құрылымы және құрамы туралы, министірліктерді
өзгерту, қысқырту туралы министірлерді, әкімдерді (облыстың) тағайымдау
келесі жұмыстан алу туралы ұсыныстар жасайды;
5) Мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын барлық органдардың
қызметкерлерінін жалақысы, оларды қаржыландырудың біркелкі жүйесі туралы
ұсыныстарды Президентке берді;
6) Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндап,
отырады;
7) Және тағы басқа
3. АЙМАҚТАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОЦЕСТЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ДЕҢГЕЙІ
Нарық қатынастарына өтпелі кезеңде қоғамның әлеуметтік
шиеленісушілік қысымы күшейіп және халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуінен Қазақстан Республикасында әлеуметтік процестерді басқару
зор мәнге ие болып отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасы мен әлеуметтік саласында
түпкілікті өзгерістер болып жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі
экономикалық-әлеуметтік реформаны онан әрі терендету және тездету
жолындағы Президент Нұрсылтан Назарбаевтың бағытын дәйектілікпен өмірге
ендіруде. Экономиканың нақты секторларын сауықтыра отырып, қаржы саласын
реформалау, еліміздің экономикасына инвестицияларды тарту арқылы
әлеуметтік саясатты белсенді жүргізу Үкіметтің 1998-2000 жылдардағы
жұмыстарының басты мақсаты болып табылады. Бұл белгіленген бағдарламаны
іске асырудың өзі стратегиялық жоспарлау мен бюджеттік бағдарламалаудың
ғылыми әдістерін пайдалану негізінде еліміздің жоспарлау менэкономикалық-
әлеуметтік басқару жүйелерін нақты тәртіпке келтіруді қажет етеді.
Соңғы жылдары әлеуметтік процестерге көп көңіл бөлінуі қазіргі
кезеңдегі біздің қоғамымыздың дамуының мазмұны мен оны басқару
формасының күрделенуімен түсіндіруге болады. Сондықтан осы процестердің
өту ерекшеліктерін, олардың қоғам өмірінің әр түрлі сферасында, түрлі
масштабта, оны басқарудың әр түрлі деңгейінде байланысын терең түсіну
қажет.
Бізге белгілі, “әлеуметтік” ұғымы кең ұғыида “қоғамдық” деген
мағынада қарастырылады. Сайып келгенде, әлеуметтік қатынастар-бұл
қоғамдық қатынас. Осындай кең мағынада қатынастарға экономикалық, саяси,
жанұя және әлеуметтік қатынастардың өзін де жатқызады, соңғысына,
әдетте, адамның тұрмыс деңгейін, білім беру, жалпы мәдени деңгейлер және
тағы басқа қатынасын жатқызады 11.
Экономикалық даму, біз білетіндей, ол нақты бір әлеуметтік
нәтижелерге жетудің негізі болып табылады. Экономикалық процестер
әлеуметтік процестермен тығыз байланысты. Бұл жөнінде, Д.И.Правдиннің
айтуынша: “Әлеуметтік процесс – кең ұғымда – бұл адам өмірі мен олардың
қатынасын көрсететін қоғамдық процесс. Осы мағынада экономикалық
қатынастарды, қоғамдағы адамдардың барлық басқа қатынастарының негізін
қалайтын әлеуметтік қатынастар деп те айтуға болады. Әлеуметтік
қатынастар қысқаша айтқанда, адамның жеке тұлғалық факторы, оның
қоғамдағы орны, әлеуметтік тегі, адам санасының қалыптасуымен тығыз
байланысты” 12.
Әлеуметтік басқару – бұл қоғамды тәртіпке келтіру, жетілдіру мен
дамыту, сапалық ерекшеліктерін сақтау, қоғамдық еңбек сипатынан
туындайтын адам өмірі мен еңбек процесінде адамдардың қатынасының
қажеттілігі, материялдық және рухани қызметтің өнімімен алмасу
мақсатымен қоғамға әсер ету болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектілеріне мемлекеттік, шаруашылық және
қоғамдық органдар мен қызмет орындарын жатқызады. Мемлекеттік органдарға
қатынасы ретінде аймақты басқарудың объектісіне жатқыза аламыз.
Біздің республикамыздың әлеуметтік-экономикалық дамуы айқын түрде
аймақтық контексті талап етеді. Әлеуметтік дамудың кейбір маңызды
аспектілерінің аймақтық спецификасы ұзақ уақыт бойы екінщі кезекте
тұрды.
Қазақстан республикасындағы жаңа экономикалық, саяси және әлеуметтік
қатынастардың құрылуы жаңа, сапалы қоғамдық процестерді басқару
жүйесінің дамуымен сипатталады. Тәуелсіздігіміздің алғашқы
жылдарындақалыптасқан әлеуметтік басқару жүйесінің негізгі
қайшылықтарының бірі - әлеуметтік-экономикалық сферадағы жергілікті
басқару органдарының және олардың осы басқаруды тиімді жүргізудің нақты
мүмкіндіктері арасындағы өсіп аеле жатқан міндеттерінің бұзылуында.
Сондықтан қоғамдық процестерді басқаруды жетілдірудің маңызды бағыты
ретінде мемлекеттік және аймақтық басқарудың, экономиканы басқарудың
салалық және территориялды принциптерінің органикалық байланысының
қамтамасыз етілуін және белгілі бір аймақтар мен аудандар масштабындағы
салааралық және сала ішіндегі әлеуметтік-экономикалық байланыстардың
рационализациялануын мойындауымыз қажет.
Республикамыздың аймақтық әлеуметтік саясаты бір жақты мағынада
халықтың өмірі ментұрмыс деңгейінің дамуының аудан-аралық өзгешеліктерін
реттеумен байланысты. Осы өзгешеліктерді реттеуді территориялық жағынан
түсіндіру қиын, бірақ, айта кету керек, қатысты стандарттармен кепілді
ету республика масштабында да, жеке аймақ ішінде де өндіріс тиімділігін
арттыру мәселелерімен байланыспаған. Жекелеген облыстардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайындағы объективті өзгешеліктер оларды нарықты
экономикаға өтпелі кезеңде тұрақты дамуын бірдей емес жағдайға қояды.
Бір аймақтың екінші бір аймақтан артықшылығын олардың құрылу
жағдайындағы басымды дамитын кейбір территория мен салаларға
республикалық бюджеттен қаржылардың бөлінуімен түсіндіруге болады.
Аймақтардың теңсіздік жағдайы нарықтың қайта құру мен механизмінің
жүргізілуіне де байланысты.
Аймақтардың оқшалану тенденциясы күшейіп жатыр, әсіресе, ол жағдайы
қолайлы аймақтарда қатты білінеді, олар өздерінің артықшылықтарын үш
топқа бөледі 13. Республиканың территориялды даму типологиясы бойынша
III топта табысы орта деңгейден төмен аймақтар, бұған әлекметтік-
экономикалық деңгейі бойынша артта қалған облыстар (Алматы, Жамбыл,
Қызыл-Орда, Көкшетау және Оңтүстік Қазақстан облыстары) жатады. Бұл
аймақтарға мемлекет тарапынан көмек көрсетілуі тиіс.
Нарық экономикасына өтпелі кезең жағдайында халықтың тұрмыс деңгейі
өзгеруі проблемасы зор мәнге ие болып отыр. Осы проблеманы шешу
Қазақстан Республика реформалардың дұрыс бағыт алуына және қоғамда саяси
тыныштық сақталуына себепші. Облыстағы халықтың тұрмыс деңгейінің
жақсаруын тек экономикалық өсу мен стабилизацияның ұзақ мерзімді
мақсаттарын көздететін саясат арқылы ғана жетуге болады.
Таяудағы болашақта облыстық және жергілікті бюджнттегі шектелген
ресурстармен жүргізіліп жатқан реформалардың әлеуметтік зардаптарын
жұмсарту жолдарын ізденуіміз қажет. Бұл мақсат бюджетке тиімді де
қолайлы, мұқтаж халықтың табысын көтеру бағдарламасы көмегімен орындалуы
мүмкін. Осндай бағдарламалардың негізгі бір элементі - әлеуметтік
трансферттердің адрестілік принципі.
Әлеуметтік бағдарламалардың адрестілік принципін жүзеге асырудың ең
бір кең таралған механизмі ретінде қолда бар табысты немесе мұқтаждықты
тексеру болып табылады.
Мұқтаж адамдарды олардың табысын өлшеу жолымен анықтау халықтың
тұрмыс деңгейінің критериі – табыс мөлшерін анықтайтын және қандай да
бір әлеуметтік көмек түрін көрсетуге көмектесетін кедейлік шегі болып
табылады.
Кедейлік шегін анықтайтын негізгі көрсеткіш – ол күнелту минимумы.
Облыстық қаржылық мүмкіндік деңгейімен анықталған жанұя мүшелерінің
жалпы табысы кедейлік шегі мөлшерінен төмен болса, олар әлеуметтік көмек
көрсетілуге мұқтаж адамдар болып табылады.
1998 жылдың 12-ақпанындағы №103 Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген1998-2000 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының аз қамсыздандырылған азаматтарына шағын кредиттер беру
Бағдарламасы орташа жан басына шыққандағы табыс деңгейі күнелту
минимумының төмен катерориядағы адамдарды ұйғарады.
1998 жылдың 1-ақпанынан бастап облыстың халықты әлеуметтік қолдау
және еңбек органдары жергілікті бюджеттен бөлінетін мемлекеттік жәрдем
ақы төлене бастады. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдем ақы алатындар саны
68586 адам. Облыс бойынша жанұя жәрдем ақысын алатындар саны 17393 адам.
Жәрдем ақы алатын 105402 адамға 1997 жылы 1,4 млрд. теңге жәрдем ақы
төленбеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында 30.07.98 жылы әлеумуттік-экономикалық
дамудың жергілікті мүмкіншіліктерімен анықталған кедейлік шнгінен төмен
тұратын жанұя саны 153478, ал бүкіл облыс бойынша барлық жанұя саны
392588. Бұл облыстағы халықтың жартысынан көбісі кедейлік шегінен төмен
деңгейде тұрады деген сөз.
Кедейлік шегінен төмен тұратын жанұя санын азайту үшін, мынадай
шаралар жүгізілуі қажет:
- Жалақы түріндегі халықтың табысын көтеру;
- Үкімет тарапынан және жергілікті бюджеттен берілетін әлеуметтік көмек
пен жәрден ақылардың адрестілігін қамтамасыз ету;
- Шағын және орта бизнесті дамыту арқылы халықты жаңа жұмыс орындарымен
қамтамасыз ету;
- Жұмыс күші бағасын, бірліктігін көтеруді ынталандыру;
- Мұқтаж азаматтарға әлеуметтік инфрақұрылым мен коммуналды қызмет
көрсетулерге жеңілдіктер беру және тағы басқа.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформаладың әлеуметтік зардабын
азайиу үшін мемлекеттің реформалар ауыртпалығын біртіндеп аймақтар
деңгейіне бағыттап, орталық және жергілікті басқару органдарының
аймақтық өзара іс-қимыл жасауына, аймақтың өзін-өзі басқарудың дамыту
принциптеріне негіздеп, тиімді саясат жүргізу қажет.
Қазақстанның 2030-жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1998-2000 жылдарға арналған Бағдарламасындағы
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шншуде жергілікті өкімет
органдарының өкілеттігін айтарлықтай күшейту қажет 14.
Өтпелі кезеңде әлеуметтік процестерді басқаруда келесі негізгі
мәселелер шешілу қажет:
Біріншіден, баға мен еңбек ақы төлеуді ұйымдастырудың тиімді
саясатын жасау.
Екіншіден, нарық қатынастарына көшу жағдайында әлеуметтік
процестерді басқарудың ғылыми негізделген әлеуметтік нормативтерін жасау
мен қолдану.
Үшіншіден, барлық деңгейде – республикалық, аймақтық, облыстық,
аудандық, еңбек ұжымдарының жауапкершілігі мен қызметін ескеретін
әлеуметтік кепілдік жүйесін жасау 15.
Халықты әлеуметтік жағынан қолдау шараларына арналған заңдар
Қазақстанның заң шығарушы органдарында маңызды және көңіл қоюды талап
ететін бөлігі болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz