Қазақстан Республикасында II-шi деңгейдегi коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнес субъектiлерiн несиелеу тәжiрибесi
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
1.1 Нарық жағдайындағы шағын және орта бизнестiң мәнi және
қажеттiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Шағын және орта бизнестiң дамуы, және оны мемлекеттiк
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. Қазақстан Республикасында II-шi деңгейдегi коммерциялық
банктердiң шағын және орта бизнес субъектiлерiн несиелеу тәжiрибесi
2.1. Шағын және орта бизнес субъектiлерiн несиелеудiң
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Казкоммерцбанк ашық акционерлiк қоғамының шағын бизнестi
несиелеу
тәжiрибесiнен ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестi Еуропалық
Даму және Қайта Құру банкiнiң бағдарламасы бойынша шағын бизнес
субъектiлерiн несиелеу тәжiрибесiнен.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
III. Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес
секторын II-деңгейдегi коммерциялық банктердiң несиелеу
процесiн дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...76
К i р i с п е
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн, келесi
жағдайлардың болғаны дұрыс:
конструктивтiк бизнес-идея;
тиiмдi басқару (менеджмент);
қаржы жеткiлiктiлiгi.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру
кезiнде қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Бiрақ, оның мёнi солайымен
қалып отыр. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық
қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы
кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет
көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары
табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыспен қамтамасыз етiлу
немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйсiнiң
экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және
орта бизнестi несиелеуде қызығушылық бiлдiруi.
І. Шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
1.1. Нарық жағдайындағы шағын және орта бизнестiң мәнi және
қажеттiлiгi.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлi
формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлiгi шағын кәсiпкерлiк
болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, iрi
өндiрушiлер монополизмiн шектеуде және бәсекелестiктi дамытуда, тауар және
қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесiн тежеуде, жаңа
технологияларды енгiзуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын
дамытуда маңызды роль атқарады.
Сонымен, шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
ерекше. Өйткенi мемлекеттiң жалпы қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр
рычагы болып табылатыны сөзсiз. Шағын бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа
тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға байланысты икемдi, жаңа дамып отыратын
өндiрiс секторларында жұмыс iстеуге қаблеттi.
Шағын және орта бизнестiң субъектiсi ретiнде кәсiпкер танылатыны
айқын. Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын терең деп бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
терминiне тоқталсақ.
Кәсiпкерлiк феноменi бағзы заманнан берi экономикалық, әлеуметтiк
ғылымдардың зерттеу объектiсiне айналған. Кәсiпкерлiк, шағын және орта
бизнес негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
сосын И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист ғалымдар
негiзiн қалаған.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой -
пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi.
Экономикалық мағынада iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы деп
түсiндiрме беруге болады. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай аталғанына
қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Алайда, батыстың экономикалық
теориясында шағын және орта бизнеске шын мәнiнде назар аудару XVIII
ғасырдан басталды десек те болады. Атақты экономист, ғалым Р.Кантилон,
кәсiпкер деп - нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтiк - экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық,
психологиялық және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң,
яғни кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр.
Шағын және орта бизнестi жүзеге асырушы кәсiпкердi-индивид түрiнде
өз бетiнше нарықтық жағдайда жоғары шешiм қабылдай алатын, жеке меншiк
иесi ретiнде, өзiне ешкiмнiң көмегiнсiз табыс пен пайдаға қол жеткiзе
бiлетiн және атқарылған қызметтiң барлығы өз қимыл iс-әрекетiнiң жемiсi
екендiгiн түсiнетiн заңды және жеке тұлғаларды айтуға болады.
А.Смит шағын және орта бизнес пен кәсiпкер туралы төмендегідей
жазған екен ... ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын
ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына
жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын
ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.[1].
Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi
тұлғалар ең алдымен жеке индивидтер жатады. Бұлар мұндай сапада жеке
өндiрiстi жанұя, кәсiпорын ұйымдастыру формасы арқылы көрiнедi.
Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң еңбек шағындарына немесе жалдамалы еңбектi
пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер
экономикалық мүддені білдіретін¨сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi
шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі.
Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық мүмкiндiктерiн
толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және нақты деп
бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен айналысу құқығы
жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-
келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан кәсiпкерлiктiң шын, нақты
субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену
құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар экономиканың кәсiпкерлiк секторын
құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. Мұның ерекшелiгi
қандай? кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген
қызмет. Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн,
пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты
- өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарлату немесе шағындарын барынша
азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
комбинациялаудың жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi.
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Былайша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту;
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн жасау немесе ескiлерiн
жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау болып
табылады.
Бизнеспен iскерлiк қабiлетi жоғары, нарықта өз күш-қуатын жаңа
сфераларды iздестiру жолында жұмсаушы субъект ғана айналыса алады. Әрине
кез-келген алып-сатарды бизнесмен, шағын және орта бизнестi жүзеге асырушы
деп атауға болмайды. Сонымен кәсiпкерлiк - өз қаражаттарын белгiлi бiр
өндiрiс түрiне жұмсай отырып және қоғамға пайдасын тигiзе отырып, табыс
алу. Яғни кәсiпкерлiк қызметтiң басқа коммерциялық емес құрылымдарға
қарағандағы ерекше айырмашылығы табыс пен шығын арасындағы айырманы пайда
ретiнде қарау.
Иә, елiмiзде нарықтық экономиканың қалыптасқанына да 10 жылдан астам
уақыт өтiптi, содан берi мемлекетiмiздiң меншiгi бiрте-бiрте жеке меншiкке
ауысты. Олар әртүрлi шаруашылық ассосациялар, жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiктер, шағын кёсiпорындар, акционерлiк қоғамдар ( ашық, жабық )
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiк стимулын арттыру үшiн экономикалық, әлеуметтiк,
құқықтық жағдайлар базасын құрып, жетiлдiру керек. Жалпы кәсiпкерлiк
кызметтiң түрлерiн төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Қазақстан
Республикасында:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық тауар
өндiру, қызмет көрсету және басқа.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар
биржалары және тағы басқа.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және тағы басқа.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және тағы басқа.
Бiздiң Республикамызда қаражылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсендi
қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке
адамдар, бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын жёне орта
бизнестiң дамуына жан-жақты шаралар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал,
оларға жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол
өз кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын жёне орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс әрекетi әр кездеде белгiлi бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалды ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбiр
қызметшi өзi iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда, қандай да
болмасын еркiндiк көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен
субъектiлер әрекетiнен шығады. Дегенмен, шағын бизнестiң басты шарты барлық
мүмкiндiктердiң деңгейi тұрғысынан шешiм қабылдаудағы автономиялылығы.
Барынша көп табыс табу жалпы бизнестiң қозғаушы факторы болып табылады. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана iс ұйымдастырылып, одан әрi кеңейтiледi.
Нарық жағдайында өзгерiстер күнiне бiрнеше ретте болып отыруы мүмкiн. Олар
осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгiзедi. Жаңалық процесiнiң мұраты - пайда
табу. Мысал үшiн, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтiн
экономикалық тиiмдi технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгiлi
уақытқа дейiн баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Мiне, осы қабiлет
әдеттегiден ерекше шешiм қабылдауда, творчествалық көзқарас жағынан
iскерлiк әлемiнде жоғары бағаланады.
Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр сипат - шаруашылық жүргiзудегi
тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында болашақ бұлдыр қиялдарды болжап
бiлу және оны шеше алуы. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда
бастапқыда қауiп-қатерi көп, ал оларды өне бойы экономикалық есептеу
мүмкiн емес. Шаруашылықтың қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн
болатын және шын мәнiдегi шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
Егер өндiрiлген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда
кәсiпкер өз қызметiн тиiмдi ұйымдастыра алмағаны, ёлде өткен нарықтық
конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестiң, кәсiпкерлiк қызметтiң мәнi - өндiрiс құрал
жабдықтарын шаруашылық объектiсi ретiнде иемденуде және табыс алу
мақсатында өндiрiс факторларын тиiмдi пайдалану оның негiзi болып табылады.
Кәсiпкерлiк шаруашылықты жүргiзу тәсiлi жаңа iске адамның жеке
энергиясымен капиталын жұмсаудан көрiнедi. Мұндағы кәсiпкерлiк әрекетiнiң
ең басты тиiмдiлiгi - таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған iстiң кәсiпкердiң
жеке потенциалына сәйкес келуi деп бiлемiз.
Шағын және орта бизнестiң тарихына көз жiберейiк. Ресейде кәсiпкерлiк
көне заманнан берi Киевтiк Русьте сауда-саттық формасында дамыған. Ең
бiрiншi кәсiпкерлер деп - көпестер мен майда алыпсатарлар және қолынан iс
келетiн өзi жасаған тауарын сатушыларды айтқан . Петр I-шiнiң кезiнде орта
бизнес көркейдi. Бүкiл Ресейде мануфактуралар құрылып тiгiн, қару-жарақ,
тау iсi салары дамыды. Кеңес Үкiметi келiсiмінен кәсiпкерлiк деген термин
жалпы экономикалық оқулықтан алынып тасталды. XX-шы ғасырдың 90-шы
жылдарында ғана шағын және орта бизнес халықтың түсiнiгiне қайта ендi.
Әрине өз бизнесiн бастау ел тыныш кезде де шешiмдiлiктi қажет етедi. Бұл
тәуекелге бас тiгу өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады, немесе
жоғалту қаупi, бәселелестiкке төтеп беру, мұның бәрi белгiсiздiкке қажет
шешiмдiлiк. Жер жүзiнде миллиондаған кәсiпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа
бизнес түрлерiн ашуда. Осы творчествалық процестiң түбiрiнде экономиканың
жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кiлтi жатыр.
Шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында құрылуы мен
дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш
жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол
жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын
және орта бизнеспен айналысуға мiндеттi еттi. Бастапқы кезең ретiнде
көрiнген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге
асты. Ал соңғы 5-6 жыл iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар
әлемдiк тәжiрибе арқылы дәлелденген бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн
түсiндi. Республикамыз табиғи жер қойнауларына бай, жер ауқымы кең, ауыл
шаруашылығы - фермерлiк iс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт
тағамдарын нарыққа шығару соңғы кезде жақсы дамып отыр. Және осылайша
көркейе алатынына кәсiпкерлердiң көздерiде жеткен. Мемлекет тарапынанан да
заңдылық, құқықтық атмосфера да бiр арнаға түстi десек те болады.
Қазақстанда шағын және орта бизнестi жұмысшылар санына байланысты
анықтауымызға болады. Бұл мәселенi мен келесi кестеде қарастырдым.
Кесте 1.1.
Казақстандағы шағын кәсiпкерлiктi Ресеймен салыстыра отырып анықтау
критериi.
Елдер Шаруашылық салалары Жұмысшылар саны
Қазақстан: Өнеркёсiп, құрылыс және ауыл 50 адамға дейн
шаруашылығы.
Сауда және тұрмыстық қызмет. 30 адамға дейн
Көлiк және байланыс. 25 адамға дейн
Ғылым және инновациялық қызмет. 20 адамға дейн
Басқада (ойынханалар және шоу бизнестен15 адам№а дейн
басқалары).
Ресей: Өнеркёсiп, құрылыс, көлiк және 100 адам
байланыс.
Ауыл шаруашылығы. 60 адам
Ғылыми-техникалық сала. 60 адам
Көтерме сауда. 50 адам
Бөлшек сауда жёне тұрғындарға Қызмет 30 адам
көрсету.
Қызметтiң басқада салаларын жүзеге 50 адам
асыру.
Қазақстан Республикасының ұлттық статистикалық агенттiгiнiң 1997
жылдың 6 тамыздағы № 44 қаулысына сәйкес бекiтiлген Қазақстан
Республикасының жұмыспен қамту бойынша кәсiпорындардың классификатор
көлемiне байланысты 250 адамнан аспайтын жұмыспен қамтамассыз етiлген
кәсiпорындар орта бизнеске жатады.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта жёне шағын
бизнестi жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды дамыған экономикасы
бар, және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер экономикасы үшiн тым
жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды элемент жұмыссыздық.
жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер
фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы
жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар
көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық
диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның
әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол
ашады.
И.Шумпетердiң айтуынша: Кәсiпкерлiк шағын және орта бизнестi
жүргiзу - прогрестiң алға тартар күшi, iргелi инновация. Инновация - ғылыми-
техникалық прогрестiң, қоғам мен адамның барлық iс аясында жүргiзiлетiн
коммерцияның жетiстiктерi. Ол өндiрiспен ғана емес, менеджмент, маркетинг,
ойлау, Өмiр сүру сипаты мен кәсiпкерлiк мәдениетiмен де ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасының макроэкономикалық
дағдарысқа ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және
субъективтi қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
масштабта қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну
жақындаған сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет
өз тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен мынандай түсiндерме
беруге болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс
алу, бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыры мен сырына әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiмдер өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфраструктуралық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi. Батыс экономистерiнiң тұжырымдаулары бойынша
шағын кәсiпорындардың артықшылығы - меншiктi менеджменттiң бiрлiгi, ол өз
кезегiнде басқарушылық және орындаушылық процестерiн тездетедi, сонымен
қатар бүкiл ұжымның алға қойылған мәселелерiн бiрiгiп шешуiн және оны
iске асыруын қамтамасыз етедi. Осылайша шағын және орта бизнестiң дамуы
ресурстар айналымдылығын, өндiрiс процесi мен тұтыну процестерiн
жеделдетедi. Әрине шағын және орта бизнестi ашып оны жүргiзушiлер өз даму
сатыларында түрлi қиыншылықтарға кәзiргi ықтимал. шағын және орта
бизнестiң дамуын жеңiлдету үшiн қоғамда, заң жүйесiнде толығымен
өзгерiстер енгiзiлуi керек. Осыған байланысты кешендi түрде шағын және орта
бизнестiң ел экономикасына тигiзетiн пайдасы зор және де iрi
кәсiпорындардың жанында көмекшi өндiрiс ретiндегi ролiн арттыру қажет.
Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестiң алдында ең бiр шешiмiн күтiп
тұрған проблема ол - шағын кәсiпорындарды ресурстармен қамтамасыз ету.
Өндiрiстiң спецификасы әрине жаңа технологияларды қажет етедi. Одан шығар
жол - отандық өндiрiстi жандандыру. Сөйтiп жаңа техника, құрал - жабдықтар
шығаруға мамандану. Ол үшiн шағын бизнестi техникалық қолдау бағдарламасын
жасап, шетелдiк инвесторлардың капиталын тарту керек. Проблеманың екiншi
аспектiсi - бұл шағын бизнестi -қаржы-лық қамтамасыз ету. Бұған алғашқы
қаржы құрау мәселесi жатады. Осы проблема тұрғандықтан шағын бизнес қазiргi
кезде тек қана делдалдық, алыпсатарлық қызметтер түрiмен ғана айналысуға
ерiксiз. Осы қаржылық ресурстарды табу мен оны қолға ала алмау мәселесi
шағын бизнестi көлеңкелi экономика жағына бұрып отыр. Сәйкесiнше барлық
тапқан табыс мемлекеттен тыс жасырын капитал табысына кетiп отыр. Алғаш
қойылған мәселелердiң жиынтығы шағын және орта бизнестiң инфрақұрылымын
құрып, оны ақпаратпен қамтамасыз ету, әрiптестер iздеу, тағы да басқа
жүйелердi құруды қажет деп отыр. Сонымен шағын және орта бизнес алдында
тұрған проблемалар жеткiлiктi, және олар терең ғылыми iзденiстi талап
етедi. Бiрақ сөзсiз шағын және орта бизнес секторы - экономикада отандық
нарықтың жолға қойылуына дем беретiн сектор. Ол бiздiң өмiрiмiзге толығымен
енiп, өндiрiстi дамытып, әлемдiк экономикалық алғы шектерде алғашқыларының
санына бiздi қоса алатынына сенiмдiмiз. Қазақстан Республикасындағы шағын
және орта бизнес алдындағы проблемаларды былайша топтауға болады:
Шағын бизнестi оптималды түрде қолдау мақсатында мемлекеттiк
стратегияның қажеттiлiгi.
Шын мәнiндегi жергiлiктi жерлерде шағын бизнес мониторингiн жолға
қою.
Тексерушi органдардың бюрократизмiн тоқтату.
Несие ресурстарына қол жеткiзуге жол ашу.
Салық саясатын шағын бизнес мүдделерiмен байланыстыру.
Психологиялық қоғамдық барьердi жеңу.
Кей деректерге сүйенсек, шағын және орта бизнестiң елге әкелетiн
табысының жартылай бөлiгi де мемлекет қазынасына түспей отыр. Мұның өзi
елде етек алған бюрократизм салдарынан туындап отыр. Шағын және орта
бизнестiң iшкi қуатты резервтерi жоқ, содан соң объективтi түрде
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi басшылықтар арасында ёлсiз
арақатынастардың болуы. Және де Республика бойынша шағын және орта
бизнес субъектiлерiмен жүргiзiлген анонимдi анкеталық сұраудың мәлiметтерi
бойынша, шағын бизнестiң алдында тұрған ең бiрiншi мәселе - несиелiк
ресурстарға шығу жолы. Бүгiнгi күнде коммерциялық банктер тек сауда -
саттық операцияларымен айналысушыларды немесе тауар өндiрушлердi ғана
несиелеудi қолдап отырғанын айта кетуге болады. Шын мәнiде банктiк сектор
шағын бизнестi көңiлсiз түрде несиелеуге мұқтаж... Себебi несие берiлген
жағдайда шағын кәсiпорындардың несиенi қайтара алмай қалуынан, оны өтейтiн
ресурстық базаның аздығы тiптi жоқтығы көңiл алаңдатады. Кепiлге қойылған
мүлiктiң нарықта сұранысқа ие болуының екiталайлығы және банктiк несиенi
алған кәсiпорынның оны тиiмдi басқара алмау проблемасымен түйiседi.
Өйткенi олардың көпшiлiгiнiң жоғары деңгейдегi менеджментi, толық қанды
бизнес жоспарлары стандартқа сай келмей отыр. Статистикалық мәлiметтерге
сүйенсек шағын және орта бизнестiң Республикамызда дамуы негiзiнен - қатаң
салықтық саясат, қарыз қаражаттарын ала алмауы, лизингтiк қызметтердiң
шектеулi болуы, өткiзу нарығының жоқ болу қиындықтары кедергi болып отыр.
Бiздiң ойымызша шағын және орта бизнестi көтеру органдары - Салықтық
Комитет, сонымен қатар Ұлттық Банк тарапынан шағын және орта бизнестi
қолдау және көтермелеу механизмдерiн жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта бизнестi
мемлекеттiк қолдау саясатын жүзеге асыру областық, аудандық, қалалық шағын
және орта бизнестi қолдау Орталықтары арқылы жүзеге асырылуда. Олар
болашақта бизнес - инкубаторлар болатыны сөзсiз. Олардың жұмысына мысалы:
жаңадан iс ашатындарға нақты көмек (кеңселер беру, құрал -
жабдықтармен қамтамасыз ету) келешекте бұл орталықтар ақпараттық-
әдiстемелiк негiз берушi ретiнде де көрiнуi мүмкiн.
Бiздiң жер қойнауымыз табиғи ресурстарға бай, географиялық орналасу
жағынан кең ауқымды орын алып отыр, осыған байланысты шағын кәсiпкерлiктер
Республикамыздың территориясы бойынша әр-келкi болып орналасқан. Оны 2-
кестеден көре аласыз.
Кесте 1.2.
2002 жылды 1-ақпанындағы Қазақстан бойынша шағын кәсiпкерлiктердi
білу мәлiметтерi.
Облыстар мен Шаруашылық пен Жұмысшы Өндiрiлетiн өнiм
қалалардың аталуы айналысушы лар саны көлемi
объектiлердiң
саны
Қазақстан 87045 100% 368736 100% 154350 100%
республикасы
Ақмола облысы 3486 4,0 14626 4,0 735831 4,8
Ақтөбе обл. 3420 3,9 27058 7,3 612920 4,0
Алматы обл. 6718 7,7 17988 4,9 968827 6,3
Атырау обл. 1738 2,0 11590 3,1 861375 5,6
Батыс Қазақстан 1871 2,1 15862 4,3 870122 5,6
обл.
Жамбыл обл. 4330 5,0 12630 3,4 256871 1,7
²Қарағанды обл. 7137 8,2 29556 8,0 701570 4,5
Қызылорда обл. 2062 2,4 6371 1,7 203845 1,3
Қостанай обл. 4403 5,1 21411 5,8 505453 3,3
Маңғыстау обл. 2177 2,5 8533 2,3 122829 8,0
Павлодар обл. 5059 5,3 16052 4,4 720955 4,7
Солт. Қазақстан 2649 3,0 18560 5,0 486284 3,2
обл.
Оңт. Қазақстан 8090 9,3 21311 5,8 242146 15,7
обл.
Шығ. Қазақстан 5385 6,2 40723 11,0 718733 4,7
обл.
Астана қаласы 5616 6,5 24161 6,6 703107 4,6
Алматы қаласы 22904 26,3 82314 22,3 343939 22,3
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекеттiң экономикасының негiзгi
саласының бiрi. Экономикасы алға кеткен дамыған елдерде шағын және орта
бизнеске 10 кәсiпорынның 9-ы кiрiп отырады. Егер, Еуропа елдерiнде әр мың
тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75
кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда небары 7-8 кәсiпорын ғана құрайды. Бұл
ёрiне көңiл қобалжытатын нәрсе. Ал Қазақстан Республикасы бойынша 1999-2001
жылдар аралығында жұмыс жасап тұрған шағын кәсiпорындар саны 1.3 кестеде
келтiрiлген. Ескере кететiн жай, келтiрiлген мәлёметтерде шағын
кәсiпорындардың 24-28% құрайтын ауыл шаруашылығы, денсаулық және бiлiм
саласындағы көрсеткiштер анықталмаған.
Кесте 1.3
1999-2001жж. Қазақстан Республикасында заңды тұлға ретiнде тiркелген
шағын кәсiпорындардың саны мен құрылымы. (статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен) 2
1999 ж. 2000 ж. 2001 ж. 2001 ж.
Бр. % Бр. % Бр. % Бр.
Шағын кәсiпорындарды17539 100 24848 100 37095 100 211,5
барлығы
Оның iшiнде:
Өндiрiс 2526 14,4 3668 14,7 5633 15,2 223,0
Құрылыс 2142 12,2 3007 12,1 4680 12,6 218,5
Сауда, автокөлiктердi7587 43,3 11959 48,1 17531 47,3 231,1
жөндеу, тұрмысқа
қажеттi бұйымдар
өндiру
Қона үйлер мен 229 1,3 490 2,0 789 2,1 344,5
мейрамханалар
Көлiк және байланыс 670 3,8 1152 4,6 1952 5,3 291,3
Қозғалмайтын 3130 17,8 2892 11,6 4549 12,3 145,3
мүлiктермен
операциялар, аренда,
кәсiпорын-дарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада коммуналдық 1257 7,2 1680 6,8 1961 5,3 156,0
және жеке қызметтер
Нарықты және еркiн экономика шыныменде тауар мен тұтыну нарығына кең
жол ашты десек болады. Осындай экономика жағдайында заттық күйге ие
тауарларда және заттық күйге ие емес терде тауар негiзiнде қатысып отырды,
яғни кәсiпкерлiкпен барлығыда айналыса бастады. Осыдан мекемелер мен
ұйымдар өздерiне тиiстi ғимараттар мен бос жерлердi жалға беруден бастап
шағын кәсiпорындар мен фирмаларды құрудан аяқтады, бұлар тек азық-түлiк
тауарлары мен өнiмдерiн қайта сатып қана қоймай, сонымен қатар бұрын соңды
көрсетiлмеген қызметтердi көрсете бастады.
Ендi, осы шағын кәсiпкерлiк құрылымына сәйкес, сонда қызмет iстейтiн
жұмысшылар санына тоқталатын болсақ, онда оны келесi кесте арқылы көре
аламыз:
Кесте1.4.
1999 жыл 2000 жыл 2001 жыл
Барлы-ғы% Барлы-ғ% Барлы-ғ%
ы ы
Жұмысшылар саны 132397 100 222389 100 318378 100
Оның iшiнде:
Өндiрiс 33057 25,0 45436 20,4 67521 21,2
Құрылыс 22855 17,3 35567 16,0 49752 15,6
сауда, 40796 30,8 83809 37,7 115294 36,2
автокө-лiктердi
жөндеу
Мейрамханалар мен2403 1,8 5514 2,5 8559 2,7
қонақ үйлер
Көлiк және 4914 3,7 12750 5,7 21523 6,8
байланыс
Қозғалмайтын 18823 14,2 23333 10,5 36432 11,4
мүлiктермен
операциялар,
аренда,
кәсiп-орындарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада 9549 7,2 15980 7,2 19297 6,1
коммуналдық және
жеке қызметтер
Қызметкерлер саны бойынша сауда саласы ерекше орын сақтап қалса да,
бiрақ экономиканың басқа - өндiрiс және құрылыс салаларының үлес салмағы
айтарлықтай азайған. Себебi, әрине саласына жұмсалатын еңбек шығындары,
материалды өндiрiс кәсiпорындарына қарағанда төмен.
Осы талдауды толық аяқтау үшiн, бiз шағын кәсiпорындардың тауар
айналымының құрылымдарын қарастыруымыз қажет (Кесте1.4).
Кесте 1.5.
Қазақстан Республикасының шағын кәсiпорындарының тауар айналымындағы
құрылымы ( ҚР статистика агенттiгiнiң мәлiметтерi бойынша).
1999 жылдың
мәлi-меттер
iн 2001
1999 ж. 2000 ж. 2001ж. жылмен
салыстыру
(%)
Млн.тг.% Млн.тг. % Млн.тг %
Тауарайналымының86315,2100 163919,0100 307965,4100 356,8
, барлығы:
Өндiрiс 6537,8 7,5 15041,1 9,2 23808,2 11,5 366,2
Құрылыс 5272,6 6,1 14097,2 8,6 16172,8 5,3 307,4
Сауда, 68993,680,0 103620,563,4 231044,875,0 334,8
автокөлiк-тердi
жөндеу
Қонақ үйлер мен 13,4 0,02 1057,5 0,6 1690,8 0,6 126
мейрамханалар
Көлiк пен 1694,1 2,0 4555,0 2,8 8950,3 2,9 529,6
байланыс
Қозғалмайтын 540,7 0,6 16952,5 10,3 20522,5 6,7 38
мүлiктермен
операцмялар,
аренда,
кәсiп-орындарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада 3263,0 3,8 8295,2 9,6 5775,9 1,9 177,3
коммуналдық және
жеке қызметтер
Кестедегi мәлiметтер бойынша осы соңғы жылдарда Қазақстанның
экономикасы нақты түрде алға жылжып отырғанын көруге болады. Яғни,
экономиканың әр түрлi салалары бойынша шағын кәсiпкерлiктiң және ондағы
тауар айналымдылығының өсу қарқыны айқын көрiнiс алып отыр. Жыл сайын
республика бойынша шағын кәсiпкерлiктiң саны алдыңғы жылмен салыстырғанда
40%, ал тауар айналымы одан екi есе өсiп отырады. Бұдан бiз Қазақстандағы
шағын бизнестi толығымен пiсiп жетiлдi деп айта алмаймыз, оның қалыптасу
процесi әлiде болса жүрiп жатыр және оның аяқталу кезеңiн болжау қиын.
1.2. Шағын және орта бизнестiң дамуы, және оны
мемлекеттiк қолдау.
Баршамызға белгiлi жай шағын және орта бизнес өз даму жолында тек
қана қаржылық, экономикалық проблемалармен қатар, қоғамдық, психологиялық
тұрпаттағы мәселелерге де кезiгедi. Солардың iшiнде өз шешiмiн күтiп
тұрған Заң актiлерi мен қатар Салықтық кодекс реформаларына байланысты
мәселелер.
Шағын және орта бизнес секторы үшiн ең бiр шешушi мәселе- салық салу
жүйесiн реформалау болып табылды. Құкықтық базаны жетiлдiру өндiрiс
жағдайын жақсарту, және де шағын және орта бизнес субъектiлерiн әр түрлi
қылмыскер, коррупционерлер пиғылдарынан қорғау проблемалары тұрса,
экономиканың маңызды секторы шағын және орта бизнестiң дамуына қолайлы
жағдай туғызу Аумақтық шағын және орта бизнестi қолдау және дамыту
бағдарламасының жасалынуы оны жүзеге асыру инструментi болып табылады. Ел
Президентi Н.°.Назарбаев 1997 жылы 6 наурызда шағын және орта бизнестi
күшейту және оның жұмысын активациялау Жарлығы жарық көргеннен кейiн
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау мақсатында кешендi де
толық қанды көмек көрсету шаралары байқала бастады. Ал шағын бизнеспен
айналысам деушi субъектiлер саны күннен - күнге өсуде.
шағын және орта бизнес секторында орын алған шағын кәсiпорындар
санының тiркелгеннен бергi жұмыс жасайтын бөлiгi күрт төмендеп кетуi, бұл
бизнес түрiнiң салалық құрылымы рационалды емес түрде ұйымдастырылуы
оның даму эволюциясына кедергi етуде. °әрине мұның себептерi шағын және
орта бизнес субъектiлерiн қаржылық - несиелiк қолдау аз мөлшерде болуы
ғана емес, оның инфрақұрылымының дұрыс дамымай отырғандығында. шағын және
орта бизнес субъектiлерiн объективтi түрде ұлттық, аумақтық, жергiлiктi
масштабта олардың әр қайсысына микродеңгейдегi микрожүйе ретiнде
қарастырған жөн.
шағын және орта бизнестi мемлекеттiк қолдау ел Президентiнiң
Жарлығынан кейiн, және де шағын және орта бизнестi қолдау туралы Заңға
сәйкес екi арнаға бөлiнедi:
Қамтамасыз ету
Басқарушылық
Қамтамасыз етушiлiк ролi - шағын кәсiпорындарға қызмет көрсету,
ақпараттық, материалдық, қаражаттық ресурстар ақпараттын жеткiзу, және тағы
басқа.
Басқарушылық- бақылау, жедел жарлықтар, әр түрлi жоспарлау,
кәсiпкерлерге арналған семинарлар өткiзу iстерiмен тiкелей байланысты. Бұл
iс-әрекет шағын және орта бизнестiң дамуының түпклiктi, тиiмдi
басқарылуына алып келедi. Осы ретте шағын және орта бизнестi қолдау
бағдарламасы осы екi арнаның синтезi ретiнде қойылған. шағын бизнестi
қолдау негiзiнен үш деңгейде көзделген. Бұл Республикалық, аумақтық,
жергiлiктi. Әр деңгейдiң өзi концептуалды - бағдарламалық, функционалдық,
ресурстық бiрлес-тектiрден тұрады. шағын бизнестi қолдау деңгейлерi
арасында өзара тығыз байланыс бар. Республикалық органдар iшкi орта
факторлары жобаларын жасап, аумақтық деңгейде олардың инфрақұрылымдық
объектiлерiнiң әдiстемелiк - нормативтi құжаттар жобаларын жасайды.
Шағын және орта бизнестi қолдау оны дамыту бағдар-ламасының негiзгi
мақсаты, яғни шағын және орта бизнес өмiршеңдiгiн ұзарту болып табылады.
Осылайша шағын және орта бизнес экономикалық кеңiстiкте өзiнiң әлеуметтiк-
экономикалық функцияларын тиiмдi де өтiмдi жүзеге асыра алады. шағын
бизнестi қолдау бағдарламасы мемлекет пен қоғам алдында мынадай
мәселелердiң шешiлуiн талап етiп отыр;
Салықтық реформа барынша шағын және орта бизнестi ынталандыруға
сәйкестендiрiлсе, сөйтiп мемлекет бұл бизнес түрiне фискалдық көзқараспен
ғана емес, осы сектордың дамуына шынымен инвестициялық-ынталандырушы
көзқарас танытса;
Ал, әкiмшiлiк мәселелерге тоқталсақ мысалы, заңды тұлға-ларды
тiркеуден өткiзу процесiн бiршама жеңiлдетсе;
Ал, құқықтық қолдау мәселесiне келсек - Заң, нормативтi актiлер
бiршама тұрақтандырылса, ведомствалық инструкциялармен қиындатылмаса және
тағы басқа мысал үшiн ипотекалық, лизингтiк қатынастарды мемлекет
құқықтандырса.
Өндiрiске, мемлекеттiк емес кәсiпорындарға қаражат тартуды
ынталандыру.
шағын және орта бизнестi көтермелеу бағдарламасының әр түрi бойынша
заң жеңiлдiктерiнiң жiктелуiн қамтамасыз ету.
Коммерциялық тәуекелдердi сақтандыруды жүзеге асыратын компаниялар
желiсiн ұлғайту, мемлекеттiң катысуымен де, кепiл затының осы мақсаттарға
қолданылуын кеңейту.
Шағын және орта бизнестi қолдау бағдарламасының әмбебап әдiсi
ретiнде салық жүйесi арқылы реттеу зор үлесiн тигiзедi. Өндiрiстiң дамуының
мықты стимулы ретiнде дифференсиацияланған ставкасын бекiту және әр түрлi
жеңiлдiктер көрсету, қазiргi кезде қаржылық және несиелiк ресурстарға
қажеттiлiк уақытында көп әсер етпек. Осылайша, салықтық қолдау саясатын осы
даму кезiнде және болашақта мынандай формаларын қолданған пайдалы:
салықтық каникулдар шағын бизнес тiркелгеннен кейiн, оның аумақтық
және салалық ерекшелiктерiне байланысты бес жылға дейiн салықтан босату;
бюджетке есептелген аударымдар, дифференсацияланған ставканың
төмендеуi;
қайтарымдылық негiзде салықтық несие беру.
кәсiпкерлiктiң дамуы үшiн, кәсiпкерлер заң шығарушы және орындаушы
билiктер деңгейiнде өз сұрауларын қанағаттандыру үшiн әр түрлi кәсiподақтар
мен қызығушылығы бiр бiрлестiктерге бiрiгiп, өз құқықтарын қорғауы керек.
Мұндай кәсiпорындар жобалық құжаттар дайындауда, заң шығару процесiнде,
әсiресе шағын және орта бизнес жайында қатысулары керек. шағын және орта
бизнестi дамыту басымдылықтары кешендi түрде мемлекетпен жүргiзiлiп отырған
аумақтық, iшкi экономикалық, өнеркәсiптiк саясаттары бiр түбiрден шығуы
керек.[2]
Және де шағын және орта бизнестiң iс-әрекетiн жедел түрде қайта
бағытталуын, делдалдық әрекетпен қарастыру керек. Оның потенциалын
өндiрiске, тауарлар мен қызметтер көрсету бағытына бұру керек.
Ал, шағын кәсiпорындардың мемлекет қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын
өнiм өндiру, өткiзу процесiңдегi игiлiктердi мемлекет барынша шағын және
орта бизнес тарапына бұру керек. Бұл ретте мемлекеттiң қажетiне керектi
өнiмдi өндiргiш шағын кәсiпорындар, яғни оларға мiндеттi минималды квотаны
бекiту, оларға осы қызмет пен өнiм түрiн өткiзуге кепiл бередi.
Жоғарыда айтылғандарға орай, шағын бизнестiң қаржылық фундаментiн
қалауда үлкен көмек көрсету керегi айқын болып отыр. Бұл шағын және орта
бизнеске қолдау көрсететiн қорлардың негiзгi қаржылық ресурс ретiнде одан
әрi жетiлдiрiп дамуын мүмкiн қылады. Осыған орай шағын және орта бизнестi
қолдау әдiсi ретiнде әр түрлi кепiл мен кепiлдеме несиесi бойынша, банктiк
емес капиталдың резервтерiнде мёнді болмақ. Бұл ретте шағын кәсiпорындар
өзара несиелеу бiрлестiктерiн құруға болатыны белгiлi. Бұған дәлел ретiнде
1996 жылдан бастап Қазакстан Республикасы Үкiметi шағын және орта
бизнестi қолдау саясатында холдингтiк компанияларды демонополизациялауын
жалғастырды. Тұтынушылар құқығын мемлекеттiк қорғау концепциясы мен
бағдарламасы құрылды. Республикалық шағын бизнес орталықтарын құру алға
қойылып отырғаны белгiлi.
Кәсiпкерлiк дамуының дәрежесi жетiлген немесе жетiлмеген болуы
мүмкiн. кәсіпкерлiк қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлемiне байланысты. кәсіпкерлiктi өркендетудiң жағдайларын жасауда
жоғарыда айтылғандай бәсекенiң орны ерекше. кәсiпкер үшiн шаруашылықты
жүргiзу - осылайша бәсекеге түсу, өндiрiстi ұйымдастыра отырып, ол
бәсекелiк күреске әзiр болуы қажет, сондай-ақ нарықтың қоғамдық
қажеттiлiгiне сай келмейтiн өнiм мен қызмет түрiн артығын қиып түсуге
әзiр болуы керек. Кез келген меншiк түрi соның iшiнде мемлекеттiк те
прогресс жолына шыға алады. Сонымен қатар кез келген меншiк түрi соның
iшiнде жеке меншiк те прогресстiң күштi стимулы болады, егер ол жасампаз
бәсекеге жол ашса.
Күштi нарықтық экономикасы бар елдер тәжiрибесi көрсеткенiндей, еркiн
бәсеке жүйесiн реттелетiн экономика деуге болады. Ол мемлекетсiз жұмыс
iстей алмайды, өйткенi мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттiлiктiң бөлiгi ретiнде өтемдер бередi, нарытқық мiнездердiң тиiмсiз
жақтарын тежеп, олардың болуына жол бермейдi.
Нарықтық экономика үш түрлi күрделi ауруға қарсы тұра алмайды. Олар
монополизм, инфляция және iскерлiк қабiлеттiң төмендеуiне. өзiнiң iшкi
резервтерi арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер мемлекет бұған араласпаса,
бұл аурулар асқынып, елге, қарапайым халыққа әлеуметтiк және экономикалық
зардаптар шектiредi. Кейнешiл теоретиктер өздерiнiң саяси ұсыныстарында
инфляцияның зардаптарына тиiсiнше көңiл бөлмегенiнен, 70-шi жылдардағы
инфляцияны күшейттi, ал нарықтық жүйенiң бұған күш- қуаттары жетпедi. Ол
үшiн мемлекеттiк реттеудi реформалау, 80-шi жылдардағы консерваторлардың
күштi дёрiлерi қажет болды. Мемлекеттiң нарықтық экономикаға араласуының
басты белгiлерi осындай.
Егер, мемлекет ақшаны нарықтық экономика жiбергенiнен артық шығарса,
онда ол қандайда iзгiлiктi мұраттарды басшылыққа алса да, нарықтық
процестердiң бұзылуына, өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелiп соғады.
Мiне, осылайша мемлекет өз функцияларын атқару арқылы, елдегi нарықтық
экономика саясатын алға жүргiзушi болып, және өзiнiң экономикалық
саясатының басым бағыты - шағын және орта бизнестi, кәсiпкерлiктi дамытуда
алатын орны ерекше.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясатын жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассосацияларға бiрiгуi орын алады. Осы
ассосациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын бiрiге
жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған Алматы
Кәсiпкерлерiнiң ассосациясының АКА жұмысын атап өтуге болады. Бұл
мемлекеттiк емес ұйым және ол шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Ия, бұндай интеграция формасы жақсы қаржыландырылатын, пайдалы
заказдар орындалуында шағын және орта бизнестiң күш-қуатын бiрiктiру кең
өрiс алады деген сенiмге арттырады. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең
формасы франчайзингтi дамыту қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын
кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн
iрi де тәжiрибелi донор жанында жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-
та және тағы да басқа экономикасы дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың
мұндай формаларда бiрiгуi, бұл iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн
көрсетiп отыр.
Республиканың экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндiрiстi
басқару құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерiстер болып жатқанын
байқауға болады. кәсiпкерлiк алғырлық, пысықтық қабiлеттердiң шынығуына
жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының болуы мүмкiн емес
екенiн бiрте-бiрте түсiндiк. Сондықтан қазiргi кезде өз ойлау қабiлетi мен
еркiндiгiн мол пайдалана алатын кәсiпкерлiкке назарды баса аудармасқа
болмайды. шағын және орта бизнес әлеуметтiк-экономикалық мәселелердiң
бiрқатарын шешедi. Яғни, кiшi кәсiпкерлiк арқылы экономиканың бiрден-бiр
шешуге талпынған мәселесi жұмыссыздықпен күресу де, шағын бизнестiң
көмегiмен жүзеге асырылады. Және шағын бизнестің дамуы тауарларды өндiрудi
ұлғайтуға және қызмет көрсету аясын дамытуға жол ашады. Сонымен қатар,
жоғарыда аталғандай 1997 жылдың 18-шi маусымында шыққан Шағын
кәсiпкерлiктi мемелекеттiк қолдау туралы заңда шағын бизнес тұлғаларын
тiркеу процедурасы барынша оңайлатылмақ. Жарғылық капиталға қойылатын талап
та жеңiлдетiлдi. Мысалы, бұрын заңды тұлғаны тiркеу үшiн кәсiпкерлер ақша
мен уақытын шығындап, 10-12 түрлi құжаттар жинауы керек болған. Ал жаңа заң
бойынша тәртiп ыңғайлы. Бекiтiлген үлгi бойынша өтiнiш тек Әдiлет
Баскармасына ғана көрсетiледi. Бекiтiлген жарғының бiреуi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
1.1 Нарық жағдайындағы шағын және орта бизнестiң мәнi және
қажеттiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Шағын және орта бизнестiң дамуы, және оны мемлекеттiк
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. Қазақстан Республикасында II-шi деңгейдегi коммерциялық
банктердiң шағын және орта бизнес субъектiлерiн несиелеу тәжiрибесi
2.1. Шағын және орта бизнес субъектiлерiн несиелеудiң
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Казкоммерцбанк ашық акционерлiк қоғамының шағын бизнестi
несиелеу
тәжiрибесiнен ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестi Еуропалық
Даму және Қайта Құру банкiнiң бағдарламасы бойынша шағын бизнес
субъектiлерiн несиелеу тәжiрибесiнен.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
III. Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес
секторын II-деңгейдегi коммерциялық банктердiң несиелеу
процесiн дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...76
К i р i с п е
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн, келесi
жағдайлардың болғаны дұрыс:
конструктивтiк бизнес-идея;
тиiмдi басқару (менеджмент);
қаржы жеткiлiктiлiгi.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру
кезiнде қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Бiрақ, оның мёнi солайымен
қалып отыр. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық
қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы
кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет
көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары
табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыспен қамтамасыз етiлу
немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйсiнiң
экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және
орта бизнестi несиелеуде қызығушылық бiлдiруi.
І. Шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
1.1. Нарық жағдайындағы шағын және орта бизнестiң мәнi және
қажеттiлiгi.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлi
формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлiгi шағын кәсiпкерлiк
болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, iрi
өндiрушiлер монополизмiн шектеуде және бәсекелестiктi дамытуда, тауар және
қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесiн тежеуде, жаңа
технологияларды енгiзуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын
дамытуда маңызды роль атқарады.
Сонымен, шағын және орта бизнестiң ел экономикасындағы алатын орны
ерекше. Өйткенi мемлекеттiң жалпы қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр
рычагы болып табылатыны сөзсiз. Шағын бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа
тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға байланысты икемдi, жаңа дамып отыратын
өндiрiс секторларында жұмыс iстеуге қаблеттi.
Шағын және орта бизнестiң субъектiсi ретiнде кәсiпкер танылатыны
айқын. Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын терең деп бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
терминiне тоқталсақ.
Кәсiпкерлiк феноменi бағзы заманнан берi экономикалық, әлеуметтiк
ғылымдардың зерттеу объектiсiне айналған. Кәсiпкерлiк, шағын және орта
бизнес негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
сосын И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист ғалымдар
негiзiн қалаған.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой -
пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi.
Экономикалық мағынада iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы деп
түсiндiрме беруге болады. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай аталғанына
қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Алайда, батыстың экономикалық
теориясында шағын және орта бизнеске шын мәнiнде назар аудару XVIII
ғасырдан басталды десек те болады. Атақты экономист, ғалым Р.Кантилон,
кәсiпкер деп - нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтiк - экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық,
психологиялық және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң,
яғни кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр.
Шағын және орта бизнестi жүзеге асырушы кәсiпкердi-индивид түрiнде
өз бетiнше нарықтық жағдайда жоғары шешiм қабылдай алатын, жеке меншiк
иесi ретiнде, өзiне ешкiмнiң көмегiнсiз табыс пен пайдаға қол жеткiзе
бiлетiн және атқарылған қызметтiң барлығы өз қимыл iс-әрекетiнiң жемiсi
екендiгiн түсiнетiн заңды және жеке тұлғаларды айтуға болады.
А.Смит шағын және орта бизнес пен кәсiпкер туралы төмендегідей
жазған екен ... ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын
ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына
жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын
ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.[1].
Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi
тұлғалар ең алдымен жеке индивидтер жатады. Бұлар мұндай сапада жеке
өндiрiстi жанұя, кәсiпорын ұйымдастыру формасы арқылы көрiнедi.
Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң еңбек шағындарына немесе жалдамалы еңбектi
пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер
экономикалық мүддені білдіретін¨сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi
шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі.
Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық мүмкiндiктерiн
толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және нақты деп
бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен айналысу құқығы
жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-
келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан кәсiпкерлiктiң шын, нақты
субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену
құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар экономиканың кәсiпкерлiк секторын
құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. Мұның ерекшелiгi
қандай? кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген
қызмет. Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн,
пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты
- өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарлату немесе шағындарын барынша
азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
комбинациялаудың жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi.
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Былайша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту;
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн жасау немесе ескiлерiн
жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау болып
табылады.
Бизнеспен iскерлiк қабiлетi жоғары, нарықта өз күш-қуатын жаңа
сфераларды iздестiру жолында жұмсаушы субъект ғана айналыса алады. Әрине
кез-келген алып-сатарды бизнесмен, шағын және орта бизнестi жүзеге асырушы
деп атауға болмайды. Сонымен кәсiпкерлiк - өз қаражаттарын белгiлi бiр
өндiрiс түрiне жұмсай отырып және қоғамға пайдасын тигiзе отырып, табыс
алу. Яғни кәсiпкерлiк қызметтiң басқа коммерциялық емес құрылымдарға
қарағандағы ерекше айырмашылығы табыс пен шығын арасындағы айырманы пайда
ретiнде қарау.
Иә, елiмiзде нарықтық экономиканың қалыптасқанына да 10 жылдан астам
уақыт өтiптi, содан берi мемлекетiмiздiң меншiгi бiрте-бiрте жеке меншiкке
ауысты. Олар әртүрлi шаруашылық ассосациялар, жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiктер, шағын кёсiпорындар, акционерлiк қоғамдар ( ашық, жабық )
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiк стимулын арттыру үшiн экономикалық, әлеуметтiк,
құқықтық жағдайлар базасын құрып, жетiлдiру керек. Жалпы кәсiпкерлiк
кызметтiң түрлерiн төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Қазақстан
Республикасында:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық тауар
өндiру, қызмет көрсету және басқа.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар
биржалары және тағы басқа.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және тағы басқа.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және тағы басқа.
Бiздiң Республикамызда қаражылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсендi
қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке
адамдар, бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын жёне орта
бизнестiң дамуына жан-жақты шаралар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал,
оларға жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол
өз кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын жёне орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс әрекетi әр кездеде белгiлi бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалды ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбiр
қызметшi өзi iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда, қандай да
болмасын еркiндiк көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен
субъектiлер әрекетiнен шығады. Дегенмен, шағын бизнестiң басты шарты барлық
мүмкiндiктердiң деңгейi тұрғысынан шешiм қабылдаудағы автономиялылығы.
Барынша көп табыс табу жалпы бизнестiң қозғаушы факторы болып табылады. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана iс ұйымдастырылып, одан әрi кеңейтiледi.
Нарық жағдайында өзгерiстер күнiне бiрнеше ретте болып отыруы мүмкiн. Олар
осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгiзедi. Жаңалық процесiнiң мұраты - пайда
табу. Мысал үшiн, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтiн
экономикалық тиiмдi технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгiлi
уақытқа дейiн баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Мiне, осы қабiлет
әдеттегiден ерекше шешiм қабылдауда, творчествалық көзқарас жағынан
iскерлiк әлемiнде жоғары бағаланады.
Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр сипат - шаруашылық жүргiзудегi
тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында болашақ бұлдыр қиялдарды болжап
бiлу және оны шеше алуы. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда
бастапқыда қауiп-қатерi көп, ал оларды өне бойы экономикалық есептеу
мүмкiн емес. Шаруашылықтың қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн
болатын және шын мәнiдегi шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
Егер өндiрiлген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда
кәсiпкер өз қызметiн тиiмдi ұйымдастыра алмағаны, ёлде өткен нарықтық
конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестiң, кәсiпкерлiк қызметтiң мәнi - өндiрiс құрал
жабдықтарын шаруашылық объектiсi ретiнде иемденуде және табыс алу
мақсатында өндiрiс факторларын тиiмдi пайдалану оның негiзi болып табылады.
Кәсiпкерлiк шаруашылықты жүргiзу тәсiлi жаңа iске адамның жеке
энергиясымен капиталын жұмсаудан көрiнедi. Мұндағы кәсiпкерлiк әрекетiнiң
ең басты тиiмдiлiгi - таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған iстiң кәсiпкердiң
жеке потенциалына сәйкес келуi деп бiлемiз.
Шағын және орта бизнестiң тарихына көз жiберейiк. Ресейде кәсiпкерлiк
көне заманнан берi Киевтiк Русьте сауда-саттық формасында дамыған. Ең
бiрiншi кәсiпкерлер деп - көпестер мен майда алыпсатарлар және қолынан iс
келетiн өзi жасаған тауарын сатушыларды айтқан . Петр I-шiнiң кезiнде орта
бизнес көркейдi. Бүкiл Ресейде мануфактуралар құрылып тiгiн, қару-жарақ,
тау iсi салары дамыды. Кеңес Үкiметi келiсiмінен кәсiпкерлiк деген термин
жалпы экономикалық оқулықтан алынып тасталды. XX-шы ғасырдың 90-шы
жылдарында ғана шағын және орта бизнес халықтың түсiнiгiне қайта ендi.
Әрине өз бизнесiн бастау ел тыныш кезде де шешiмдiлiктi қажет етедi. Бұл
тәуекелге бас тiгу өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады, немесе
жоғалту қаупi, бәселелестiкке төтеп беру, мұның бәрi белгiсiздiкке қажет
шешiмдiлiк. Жер жүзiнде миллиондаған кәсiпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа
бизнес түрлерiн ашуда. Осы творчествалық процестiң түбiрiнде экономиканың
жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кiлтi жатыр.
Шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында құрылуы мен
дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш
жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол
жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын
және орта бизнеспен айналысуға мiндеттi еттi. Бастапқы кезең ретiнде
көрiнген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге
асты. Ал соңғы 5-6 жыл iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар
әлемдiк тәжiрибе арқылы дәлелденген бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн
түсiндi. Республикамыз табиғи жер қойнауларына бай, жер ауқымы кең, ауыл
шаруашылығы - фермерлiк iс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт
тағамдарын нарыққа шығару соңғы кезде жақсы дамып отыр. Және осылайша
көркейе алатынына кәсiпкерлердiң көздерiде жеткен. Мемлекет тарапынанан да
заңдылық, құқықтық атмосфера да бiр арнаға түстi десек те болады.
Қазақстанда шағын және орта бизнестi жұмысшылар санына байланысты
анықтауымызға болады. Бұл мәселенi мен келесi кестеде қарастырдым.
Кесте 1.1.
Казақстандағы шағын кәсiпкерлiктi Ресеймен салыстыра отырып анықтау
критериi.
Елдер Шаруашылық салалары Жұмысшылар саны
Қазақстан: Өнеркёсiп, құрылыс және ауыл 50 адамға дейн
шаруашылығы.
Сауда және тұрмыстық қызмет. 30 адамға дейн
Көлiк және байланыс. 25 адамға дейн
Ғылым және инновациялық қызмет. 20 адамға дейн
Басқада (ойынханалар және шоу бизнестен15 адам№а дейн
басқалары).
Ресей: Өнеркёсiп, құрылыс, көлiк және 100 адам
байланыс.
Ауыл шаруашылығы. 60 адам
Ғылыми-техникалық сала. 60 адам
Көтерме сауда. 50 адам
Бөлшек сауда жёне тұрғындарға Қызмет 30 адам
көрсету.
Қызметтiң басқада салаларын жүзеге 50 адам
асыру.
Қазақстан Республикасының ұлттық статистикалық агенттiгiнiң 1997
жылдың 6 тамыздағы № 44 қаулысына сәйкес бекiтiлген Қазақстан
Республикасының жұмыспен қамту бойынша кәсiпорындардың классификатор
көлемiне байланысты 250 адамнан аспайтын жұмыспен қамтамассыз етiлген
кәсiпорындар орта бизнеске жатады.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта жёне шағын
бизнестi жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды дамыған экономикасы
бар, және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер экономикасы үшiн тым
жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды элемент жұмыссыздық.
жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер
фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы
жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар
көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық
диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның
әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол
ашады.
И.Шумпетердiң айтуынша: Кәсiпкерлiк шағын және орта бизнестi
жүргiзу - прогрестiң алға тартар күшi, iргелi инновация. Инновация - ғылыми-
техникалық прогрестiң, қоғам мен адамның барлық iс аясында жүргiзiлетiн
коммерцияның жетiстiктерi. Ол өндiрiспен ғана емес, менеджмент, маркетинг,
ойлау, Өмiр сүру сипаты мен кәсiпкерлiк мәдениетiмен де ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасының макроэкономикалық
дағдарысқа ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және
субъективтi қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
масштабта қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну
жақындаған сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет
өз тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен мынандай түсiндерме
беруге болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс
алу, бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыры мен сырына әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiмдер өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфраструктуралық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi. Батыс экономистерiнiң тұжырымдаулары бойынша
шағын кәсiпорындардың артықшылығы - меншiктi менеджменттiң бiрлiгi, ол өз
кезегiнде басқарушылық және орындаушылық процестерiн тездетедi, сонымен
қатар бүкiл ұжымның алға қойылған мәселелерiн бiрiгiп шешуiн және оны
iске асыруын қамтамасыз етедi. Осылайша шағын және орта бизнестiң дамуы
ресурстар айналымдылығын, өндiрiс процесi мен тұтыну процестерiн
жеделдетедi. Әрине шағын және орта бизнестi ашып оны жүргiзушiлер өз даму
сатыларында түрлi қиыншылықтарға кәзiргi ықтимал. шағын және орта
бизнестiң дамуын жеңiлдету үшiн қоғамда, заң жүйесiнде толығымен
өзгерiстер енгiзiлуi керек. Осыған байланысты кешендi түрде шағын және орта
бизнестiң ел экономикасына тигiзетiн пайдасы зор және де iрi
кәсiпорындардың жанында көмекшi өндiрiс ретiндегi ролiн арттыру қажет.
Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестiң алдында ең бiр шешiмiн күтiп
тұрған проблема ол - шағын кәсiпорындарды ресурстармен қамтамасыз ету.
Өндiрiстiң спецификасы әрине жаңа технологияларды қажет етедi. Одан шығар
жол - отандық өндiрiстi жандандыру. Сөйтiп жаңа техника, құрал - жабдықтар
шығаруға мамандану. Ол үшiн шағын бизнестi техникалық қолдау бағдарламасын
жасап, шетелдiк инвесторлардың капиталын тарту керек. Проблеманың екiншi
аспектiсi - бұл шағын бизнестi -қаржы-лық қамтамасыз ету. Бұған алғашқы
қаржы құрау мәселесi жатады. Осы проблема тұрғандықтан шағын бизнес қазiргi
кезде тек қана делдалдық, алыпсатарлық қызметтер түрiмен ғана айналысуға
ерiксiз. Осы қаржылық ресурстарды табу мен оны қолға ала алмау мәселесi
шағын бизнестi көлеңкелi экономика жағына бұрып отыр. Сәйкесiнше барлық
тапқан табыс мемлекеттен тыс жасырын капитал табысына кетiп отыр. Алғаш
қойылған мәселелердiң жиынтығы шағын және орта бизнестiң инфрақұрылымын
құрып, оны ақпаратпен қамтамасыз ету, әрiптестер iздеу, тағы да басқа
жүйелердi құруды қажет деп отыр. Сонымен шағын және орта бизнес алдында
тұрған проблемалар жеткiлiктi, және олар терең ғылыми iзденiстi талап
етедi. Бiрақ сөзсiз шағын және орта бизнес секторы - экономикада отандық
нарықтың жолға қойылуына дем беретiн сектор. Ол бiздiң өмiрiмiзге толығымен
енiп, өндiрiстi дамытып, әлемдiк экономикалық алғы шектерде алғашқыларының
санына бiздi қоса алатынына сенiмдiмiз. Қазақстан Республикасындағы шағын
және орта бизнес алдындағы проблемаларды былайша топтауға болады:
Шағын бизнестi оптималды түрде қолдау мақсатында мемлекеттiк
стратегияның қажеттiлiгi.
Шын мәнiндегi жергiлiктi жерлерде шағын бизнес мониторингiн жолға
қою.
Тексерушi органдардың бюрократизмiн тоқтату.
Несие ресурстарына қол жеткiзуге жол ашу.
Салық саясатын шағын бизнес мүдделерiмен байланыстыру.
Психологиялық қоғамдық барьердi жеңу.
Кей деректерге сүйенсек, шағын және орта бизнестiң елге әкелетiн
табысының жартылай бөлiгi де мемлекет қазынасына түспей отыр. Мұның өзi
елде етек алған бюрократизм салдарынан туындап отыр. Шағын және орта
бизнестiң iшкi қуатты резервтерi жоқ, содан соң объективтi түрде
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi басшылықтар арасында ёлсiз
арақатынастардың болуы. Және де Республика бойынша шағын және орта
бизнес субъектiлерiмен жүргiзiлген анонимдi анкеталық сұраудың мәлiметтерi
бойынша, шағын бизнестiң алдында тұрған ең бiрiншi мәселе - несиелiк
ресурстарға шығу жолы. Бүгiнгi күнде коммерциялық банктер тек сауда -
саттық операцияларымен айналысушыларды немесе тауар өндiрушлердi ғана
несиелеудi қолдап отырғанын айта кетуге болады. Шын мәнiде банктiк сектор
шағын бизнестi көңiлсiз түрде несиелеуге мұқтаж... Себебi несие берiлген
жағдайда шағын кәсiпорындардың несиенi қайтара алмай қалуынан, оны өтейтiн
ресурстық базаның аздығы тiптi жоқтығы көңiл алаңдатады. Кепiлге қойылған
мүлiктiң нарықта сұранысқа ие болуының екiталайлығы және банктiк несиенi
алған кәсiпорынның оны тиiмдi басқара алмау проблемасымен түйiседi.
Өйткенi олардың көпшiлiгiнiң жоғары деңгейдегi менеджментi, толық қанды
бизнес жоспарлары стандартқа сай келмей отыр. Статистикалық мәлiметтерге
сүйенсек шағын және орта бизнестiң Республикамызда дамуы негiзiнен - қатаң
салықтық саясат, қарыз қаражаттарын ала алмауы, лизингтiк қызметтердiң
шектеулi болуы, өткiзу нарығының жоқ болу қиындықтары кедергi болып отыр.
Бiздiң ойымызша шағын және орта бизнестi көтеру органдары - Салықтық
Комитет, сонымен қатар Ұлттық Банк тарапынан шағын және орта бизнестi
қолдау және көтермелеу механизмдерiн жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта бизнестi
мемлекеттiк қолдау саясатын жүзеге асыру областық, аудандық, қалалық шағын
және орта бизнестi қолдау Орталықтары арқылы жүзеге асырылуда. Олар
болашақта бизнес - инкубаторлар болатыны сөзсiз. Олардың жұмысына мысалы:
жаңадан iс ашатындарға нақты көмек (кеңселер беру, құрал -
жабдықтармен қамтамасыз ету) келешекте бұл орталықтар ақпараттық-
әдiстемелiк негiз берушi ретiнде де көрiнуi мүмкiн.
Бiздiң жер қойнауымыз табиғи ресурстарға бай, географиялық орналасу
жағынан кең ауқымды орын алып отыр, осыған байланысты шағын кәсiпкерлiктер
Республикамыздың территориясы бойынша әр-келкi болып орналасқан. Оны 2-
кестеден көре аласыз.
Кесте 1.2.
2002 жылды 1-ақпанындағы Қазақстан бойынша шағын кәсiпкерлiктердi
білу мәлiметтерi.
Облыстар мен Шаруашылық пен Жұмысшы Өндiрiлетiн өнiм
қалалардың аталуы айналысушы лар саны көлемi
объектiлердiң
саны
Қазақстан 87045 100% 368736 100% 154350 100%
республикасы
Ақмола облысы 3486 4,0 14626 4,0 735831 4,8
Ақтөбе обл. 3420 3,9 27058 7,3 612920 4,0
Алматы обл. 6718 7,7 17988 4,9 968827 6,3
Атырау обл. 1738 2,0 11590 3,1 861375 5,6
Батыс Қазақстан 1871 2,1 15862 4,3 870122 5,6
обл.
Жамбыл обл. 4330 5,0 12630 3,4 256871 1,7
²Қарағанды обл. 7137 8,2 29556 8,0 701570 4,5
Қызылорда обл. 2062 2,4 6371 1,7 203845 1,3
Қостанай обл. 4403 5,1 21411 5,8 505453 3,3
Маңғыстау обл. 2177 2,5 8533 2,3 122829 8,0
Павлодар обл. 5059 5,3 16052 4,4 720955 4,7
Солт. Қазақстан 2649 3,0 18560 5,0 486284 3,2
обл.
Оңт. Қазақстан 8090 9,3 21311 5,8 242146 15,7
обл.
Шығ. Қазақстан 5385 6,2 40723 11,0 718733 4,7
обл.
Астана қаласы 5616 6,5 24161 6,6 703107 4,6
Алматы қаласы 22904 26,3 82314 22,3 343939 22,3
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекеттiң экономикасының негiзгi
саласының бiрi. Экономикасы алға кеткен дамыған елдерде шағын және орта
бизнеске 10 кәсiпорынның 9-ы кiрiп отырады. Егер, Еуропа елдерiнде әр мың
тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75
кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда небары 7-8 кәсiпорын ғана құрайды. Бұл
ёрiне көңiл қобалжытатын нәрсе. Ал Қазақстан Республикасы бойынша 1999-2001
жылдар аралығында жұмыс жасап тұрған шағын кәсiпорындар саны 1.3 кестеде
келтiрiлген. Ескере кететiн жай, келтiрiлген мәлёметтерде шағын
кәсiпорындардың 24-28% құрайтын ауыл шаруашылығы, денсаулық және бiлiм
саласындағы көрсеткiштер анықталмаған.
Кесте 1.3
1999-2001жж. Қазақстан Республикасында заңды тұлға ретiнде тiркелген
шағын кәсiпорындардың саны мен құрылымы. (статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен) 2
1999 ж. 2000 ж. 2001 ж. 2001 ж.
Бр. % Бр. % Бр. % Бр.
Шағын кәсiпорындарды17539 100 24848 100 37095 100 211,5
барлығы
Оның iшiнде:
Өндiрiс 2526 14,4 3668 14,7 5633 15,2 223,0
Құрылыс 2142 12,2 3007 12,1 4680 12,6 218,5
Сауда, автокөлiктердi7587 43,3 11959 48,1 17531 47,3 231,1
жөндеу, тұрмысқа
қажеттi бұйымдар
өндiру
Қона үйлер мен 229 1,3 490 2,0 789 2,1 344,5
мейрамханалар
Көлiк және байланыс 670 3,8 1152 4,6 1952 5,3 291,3
Қозғалмайтын 3130 17,8 2892 11,6 4549 12,3 145,3
мүлiктермен
операциялар, аренда,
кәсiпорын-дарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада коммуналдық 1257 7,2 1680 6,8 1961 5,3 156,0
және жеке қызметтер
Нарықты және еркiн экономика шыныменде тауар мен тұтыну нарығына кең
жол ашты десек болады. Осындай экономика жағдайында заттық күйге ие
тауарларда және заттық күйге ие емес терде тауар негiзiнде қатысып отырды,
яғни кәсiпкерлiкпен барлығыда айналыса бастады. Осыдан мекемелер мен
ұйымдар өздерiне тиiстi ғимараттар мен бос жерлердi жалға беруден бастап
шағын кәсiпорындар мен фирмаларды құрудан аяқтады, бұлар тек азық-түлiк
тауарлары мен өнiмдерiн қайта сатып қана қоймай, сонымен қатар бұрын соңды
көрсетiлмеген қызметтердi көрсете бастады.
Ендi, осы шағын кәсiпкерлiк құрылымына сәйкес, сонда қызмет iстейтiн
жұмысшылар санына тоқталатын болсақ, онда оны келесi кесте арқылы көре
аламыз:
Кесте1.4.
1999 жыл 2000 жыл 2001 жыл
Барлы-ғы% Барлы-ғ% Барлы-ғ%
ы ы
Жұмысшылар саны 132397 100 222389 100 318378 100
Оның iшiнде:
Өндiрiс 33057 25,0 45436 20,4 67521 21,2
Құрылыс 22855 17,3 35567 16,0 49752 15,6
сауда, 40796 30,8 83809 37,7 115294 36,2
автокө-лiктердi
жөндеу
Мейрамханалар мен2403 1,8 5514 2,5 8559 2,7
қонақ үйлер
Көлiк және 4914 3,7 12750 5,7 21523 6,8
байланыс
Қозғалмайтын 18823 14,2 23333 10,5 36432 11,4
мүлiктермен
операциялар,
аренда,
кәсiп-орындарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада 9549 7,2 15980 7,2 19297 6,1
коммуналдық және
жеке қызметтер
Қызметкерлер саны бойынша сауда саласы ерекше орын сақтап қалса да,
бiрақ экономиканың басқа - өндiрiс және құрылыс салаларының үлес салмағы
айтарлықтай азайған. Себебi, әрине саласына жұмсалатын еңбек шығындары,
материалды өндiрiс кәсiпорындарына қарағанда төмен.
Осы талдауды толық аяқтау үшiн, бiз шағын кәсiпорындардың тауар
айналымының құрылымдарын қарастыруымыз қажет (Кесте1.4).
Кесте 1.5.
Қазақстан Республикасының шағын кәсiпорындарының тауар айналымындағы
құрылымы ( ҚР статистика агенттiгiнiң мәлiметтерi бойынша).
1999 жылдың
мәлi-меттер
iн 2001
1999 ж. 2000 ж. 2001ж. жылмен
салыстыру
(%)
Млн.тг.% Млн.тг. % Млн.тг %
Тауарайналымының86315,2100 163919,0100 307965,4100 356,8
, барлығы:
Өндiрiс 6537,8 7,5 15041,1 9,2 23808,2 11,5 366,2
Құрылыс 5272,6 6,1 14097,2 8,6 16172,8 5,3 307,4
Сауда, 68993,680,0 103620,563,4 231044,875,0 334,8
автокөлiк-тердi
жөндеу
Қонақ үйлер мен 13,4 0,02 1057,5 0,6 1690,8 0,6 126
мейрамханалар
Көлiк пен 1694,1 2,0 4555,0 2,8 8950,3 2,9 529,6
байланыс
Қозғалмайтын 540,7 0,6 16952,5 10,3 20522,5 6,7 38
мүлiктермен
операцмялар,
аренда,
кәсiп-орындарға
көрсетiлетiн
қызметтер
Басқада 3263,0 3,8 8295,2 9,6 5775,9 1,9 177,3
коммуналдық және
жеке қызметтер
Кестедегi мәлiметтер бойынша осы соңғы жылдарда Қазақстанның
экономикасы нақты түрде алға жылжып отырғанын көруге болады. Яғни,
экономиканың әр түрлi салалары бойынша шағын кәсiпкерлiктiң және ондағы
тауар айналымдылығының өсу қарқыны айқын көрiнiс алып отыр. Жыл сайын
республика бойынша шағын кәсiпкерлiктiң саны алдыңғы жылмен салыстырғанда
40%, ал тауар айналымы одан екi есе өсiп отырады. Бұдан бiз Қазақстандағы
шағын бизнестi толығымен пiсiп жетiлдi деп айта алмаймыз, оның қалыптасу
процесi әлiде болса жүрiп жатыр және оның аяқталу кезеңiн болжау қиын.
1.2. Шағын және орта бизнестiң дамуы, және оны
мемлекеттiк қолдау.
Баршамызға белгiлi жай шағын және орта бизнес өз даму жолында тек
қана қаржылық, экономикалық проблемалармен қатар, қоғамдық, психологиялық
тұрпаттағы мәселелерге де кезiгедi. Солардың iшiнде өз шешiмiн күтiп
тұрған Заң актiлерi мен қатар Салықтық кодекс реформаларына байланысты
мәселелер.
Шағын және орта бизнес секторы үшiн ең бiр шешушi мәселе- салық салу
жүйесiн реформалау болып табылды. Құкықтық базаны жетiлдiру өндiрiс
жағдайын жақсарту, және де шағын және орта бизнес субъектiлерiн әр түрлi
қылмыскер, коррупционерлер пиғылдарынан қорғау проблемалары тұрса,
экономиканың маңызды секторы шағын және орта бизнестiң дамуына қолайлы
жағдай туғызу Аумақтық шағын және орта бизнестi қолдау және дамыту
бағдарламасының жасалынуы оны жүзеге асыру инструментi болып табылады. Ел
Президентi Н.°.Назарбаев 1997 жылы 6 наурызда шағын және орта бизнестi
күшейту және оның жұмысын активациялау Жарлығы жарық көргеннен кейiн
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау мақсатында кешендi де
толық қанды көмек көрсету шаралары байқала бастады. Ал шағын бизнеспен
айналысам деушi субъектiлер саны күннен - күнге өсуде.
шағын және орта бизнес секторында орын алған шағын кәсiпорындар
санының тiркелгеннен бергi жұмыс жасайтын бөлiгi күрт төмендеп кетуi, бұл
бизнес түрiнiң салалық құрылымы рационалды емес түрде ұйымдастырылуы
оның даму эволюциясына кедергi етуде. °әрине мұның себептерi шағын және
орта бизнес субъектiлерiн қаржылық - несиелiк қолдау аз мөлшерде болуы
ғана емес, оның инфрақұрылымының дұрыс дамымай отырғандығында. шағын және
орта бизнес субъектiлерiн объективтi түрде ұлттық, аумақтық, жергiлiктi
масштабта олардың әр қайсысына микродеңгейдегi микрожүйе ретiнде
қарастырған жөн.
шағын және орта бизнестi мемлекеттiк қолдау ел Президентiнiң
Жарлығынан кейiн, және де шағын және орта бизнестi қолдау туралы Заңға
сәйкес екi арнаға бөлiнедi:
Қамтамасыз ету
Басқарушылық
Қамтамасыз етушiлiк ролi - шағын кәсiпорындарға қызмет көрсету,
ақпараттық, материалдық, қаражаттық ресурстар ақпараттын жеткiзу, және тағы
басқа.
Басқарушылық- бақылау, жедел жарлықтар, әр түрлi жоспарлау,
кәсiпкерлерге арналған семинарлар өткiзу iстерiмен тiкелей байланысты. Бұл
iс-әрекет шағын және орта бизнестiң дамуының түпклiктi, тиiмдi
басқарылуына алып келедi. Осы ретте шағын және орта бизнестi қолдау
бағдарламасы осы екi арнаның синтезi ретiнде қойылған. шағын бизнестi
қолдау негiзiнен үш деңгейде көзделген. Бұл Республикалық, аумақтық,
жергiлiктi. Әр деңгейдiң өзi концептуалды - бағдарламалық, функционалдық,
ресурстық бiрлес-тектiрден тұрады. шағын бизнестi қолдау деңгейлерi
арасында өзара тығыз байланыс бар. Республикалық органдар iшкi орта
факторлары жобаларын жасап, аумақтық деңгейде олардың инфрақұрылымдық
объектiлерiнiң әдiстемелiк - нормативтi құжаттар жобаларын жасайды.
Шағын және орта бизнестi қолдау оны дамыту бағдар-ламасының негiзгi
мақсаты, яғни шағын және орта бизнес өмiршеңдiгiн ұзарту болып табылады.
Осылайша шағын және орта бизнес экономикалық кеңiстiкте өзiнiң әлеуметтiк-
экономикалық функцияларын тиiмдi де өтiмдi жүзеге асыра алады. шағын
бизнестi қолдау бағдарламасы мемлекет пен қоғам алдында мынадай
мәселелердiң шешiлуiн талап етiп отыр;
Салықтық реформа барынша шағын және орта бизнестi ынталандыруға
сәйкестендiрiлсе, сөйтiп мемлекет бұл бизнес түрiне фискалдық көзқараспен
ғана емес, осы сектордың дамуына шынымен инвестициялық-ынталандырушы
көзқарас танытса;
Ал, әкiмшiлiк мәселелерге тоқталсақ мысалы, заңды тұлға-ларды
тiркеуден өткiзу процесiн бiршама жеңiлдетсе;
Ал, құқықтық қолдау мәселесiне келсек - Заң, нормативтi актiлер
бiршама тұрақтандырылса, ведомствалық инструкциялармен қиындатылмаса және
тағы басқа мысал үшiн ипотекалық, лизингтiк қатынастарды мемлекет
құқықтандырса.
Өндiрiске, мемлекеттiк емес кәсiпорындарға қаражат тартуды
ынталандыру.
шағын және орта бизнестi көтермелеу бағдарламасының әр түрi бойынша
заң жеңiлдiктерiнiң жiктелуiн қамтамасыз ету.
Коммерциялық тәуекелдердi сақтандыруды жүзеге асыратын компаниялар
желiсiн ұлғайту, мемлекеттiң катысуымен де, кепiл затының осы мақсаттарға
қолданылуын кеңейту.
Шағын және орта бизнестi қолдау бағдарламасының әмбебап әдiсi
ретiнде салық жүйесi арқылы реттеу зор үлесiн тигiзедi. Өндiрiстiң дамуының
мықты стимулы ретiнде дифференсиацияланған ставкасын бекiту және әр түрлi
жеңiлдiктер көрсету, қазiргi кезде қаржылық және несиелiк ресурстарға
қажеттiлiк уақытында көп әсер етпек. Осылайша, салықтық қолдау саясатын осы
даму кезiнде және болашақта мынандай формаларын қолданған пайдалы:
салықтық каникулдар шағын бизнес тiркелгеннен кейiн, оның аумақтық
және салалық ерекшелiктерiне байланысты бес жылға дейiн салықтан босату;
бюджетке есептелген аударымдар, дифференсацияланған ставканың
төмендеуi;
қайтарымдылық негiзде салықтық несие беру.
кәсiпкерлiктiң дамуы үшiн, кәсiпкерлер заң шығарушы және орындаушы
билiктер деңгейiнде өз сұрауларын қанағаттандыру үшiн әр түрлi кәсiподақтар
мен қызығушылығы бiр бiрлестiктерге бiрiгiп, өз құқықтарын қорғауы керек.
Мұндай кәсiпорындар жобалық құжаттар дайындауда, заң шығару процесiнде,
әсiресе шағын және орта бизнес жайында қатысулары керек. шағын және орта
бизнестi дамыту басымдылықтары кешендi түрде мемлекетпен жүргiзiлiп отырған
аумақтық, iшкi экономикалық, өнеркәсiптiк саясаттары бiр түбiрден шығуы
керек.[2]
Және де шағын және орта бизнестiң iс-әрекетiн жедел түрде қайта
бағытталуын, делдалдық әрекетпен қарастыру керек. Оның потенциалын
өндiрiске, тауарлар мен қызметтер көрсету бағытына бұру керек.
Ал, шағын кәсiпорындардың мемлекет қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын
өнiм өндiру, өткiзу процесiңдегi игiлiктердi мемлекет барынша шағын және
орта бизнес тарапына бұру керек. Бұл ретте мемлекеттiң қажетiне керектi
өнiмдi өндiргiш шағын кәсiпорындар, яғни оларға мiндеттi минималды квотаны
бекiту, оларға осы қызмет пен өнiм түрiн өткiзуге кепiл бередi.
Жоғарыда айтылғандарға орай, шағын бизнестiң қаржылық фундаментiн
қалауда үлкен көмек көрсету керегi айқын болып отыр. Бұл шағын және орта
бизнеске қолдау көрсететiн қорлардың негiзгi қаржылық ресурс ретiнде одан
әрi жетiлдiрiп дамуын мүмкiн қылады. Осыған орай шағын және орта бизнестi
қолдау әдiсi ретiнде әр түрлi кепiл мен кепiлдеме несиесi бойынша, банктiк
емес капиталдың резервтерiнде мёнді болмақ. Бұл ретте шағын кәсiпорындар
өзара несиелеу бiрлестiктерiн құруға болатыны белгiлi. Бұған дәлел ретiнде
1996 жылдан бастап Қазакстан Республикасы Үкiметi шағын және орта
бизнестi қолдау саясатында холдингтiк компанияларды демонополизациялауын
жалғастырды. Тұтынушылар құқығын мемлекеттiк қорғау концепциясы мен
бағдарламасы құрылды. Республикалық шағын бизнес орталықтарын құру алға
қойылып отырғаны белгiлi.
Кәсiпкерлiк дамуының дәрежесi жетiлген немесе жетiлмеген болуы
мүмкiн. кәсіпкерлiк қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлемiне байланысты. кәсіпкерлiктi өркендетудiң жағдайларын жасауда
жоғарыда айтылғандай бәсекенiң орны ерекше. кәсiпкер үшiн шаруашылықты
жүргiзу - осылайша бәсекеге түсу, өндiрiстi ұйымдастыра отырып, ол
бәсекелiк күреске әзiр болуы қажет, сондай-ақ нарықтың қоғамдық
қажеттiлiгiне сай келмейтiн өнiм мен қызмет түрiн артығын қиып түсуге
әзiр болуы керек. Кез келген меншiк түрi соның iшiнде мемлекеттiк те
прогресс жолына шыға алады. Сонымен қатар кез келген меншiк түрi соның
iшiнде жеке меншiк те прогресстiң күштi стимулы болады, егер ол жасампаз
бәсекеге жол ашса.
Күштi нарықтық экономикасы бар елдер тәжiрибесi көрсеткенiндей, еркiн
бәсеке жүйесiн реттелетiн экономика деуге болады. Ол мемлекетсiз жұмыс
iстей алмайды, өйткенi мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттiлiктiң бөлiгi ретiнде өтемдер бередi, нарытқық мiнездердiң тиiмсiз
жақтарын тежеп, олардың болуына жол бермейдi.
Нарықтық экономика үш түрлi күрделi ауруға қарсы тұра алмайды. Олар
монополизм, инфляция және iскерлiк қабiлеттiң төмендеуiне. өзiнiң iшкi
резервтерi арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер мемлекет бұған араласпаса,
бұл аурулар асқынып, елге, қарапайым халыққа әлеуметтiк және экономикалық
зардаптар шектiредi. Кейнешiл теоретиктер өздерiнiң саяси ұсыныстарында
инфляцияның зардаптарына тиiсiнше көңiл бөлмегенiнен, 70-шi жылдардағы
инфляцияны күшейттi, ал нарықтық жүйенiң бұған күш- қуаттары жетпедi. Ол
үшiн мемлекеттiк реттеудi реформалау, 80-шi жылдардағы консерваторлардың
күштi дёрiлерi қажет болды. Мемлекеттiң нарықтық экономикаға араласуының
басты белгiлерi осындай.
Егер, мемлекет ақшаны нарықтық экономика жiбергенiнен артық шығарса,
онда ол қандайда iзгiлiктi мұраттарды басшылыққа алса да, нарықтық
процестердiң бұзылуына, өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелiп соғады.
Мiне, осылайша мемлекет өз функцияларын атқару арқылы, елдегi нарықтық
экономика саясатын алға жүргiзушi болып, және өзiнiң экономикалық
саясатының басым бағыты - шағын және орта бизнестi, кәсiпкерлiктi дамытуда
алатын орны ерекше.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясатын жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассосацияларға бiрiгуi орын алады. Осы
ассосациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын бiрiге
жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған Алматы
Кәсiпкерлерiнiң ассосациясының АКА жұмысын атап өтуге болады. Бұл
мемлекеттiк емес ұйым және ол шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Ия, бұндай интеграция формасы жақсы қаржыландырылатын, пайдалы
заказдар орындалуында шағын және орта бизнестiң күш-қуатын бiрiктiру кең
өрiс алады деген сенiмге арттырады. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең
формасы франчайзингтi дамыту қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын
кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн
iрi де тәжiрибелi донор жанында жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-
та және тағы да басқа экономикасы дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың
мұндай формаларда бiрiгуi, бұл iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн
көрсетiп отыр.
Республиканың экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндiрiстi
басқару құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерiстер болып жатқанын
байқауға болады. кәсiпкерлiк алғырлық, пысықтық қабiлеттердiң шынығуына
жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының болуы мүмкiн емес
екенiн бiрте-бiрте түсiндiк. Сондықтан қазiргi кезде өз ойлау қабiлетi мен
еркiндiгiн мол пайдалана алатын кәсiпкерлiкке назарды баса аудармасқа
болмайды. шағын және орта бизнес әлеуметтiк-экономикалық мәселелердiң
бiрқатарын шешедi. Яғни, кiшi кәсiпкерлiк арқылы экономиканың бiрден-бiр
шешуге талпынған мәселесi жұмыссыздықпен күресу де, шағын бизнестiң
көмегiмен жүзеге асырылады. Және шағын бизнестің дамуы тауарларды өндiрудi
ұлғайтуға және қызмет көрсету аясын дамытуға жол ашады. Сонымен қатар,
жоғарыда аталғандай 1997 жылдың 18-шi маусымында шыққан Шағын
кәсiпкерлiктi мемелекеттiк қолдау туралы заңда шағын бизнес тұлғаларын
тiркеу процедурасы барынша оңайлатылмақ. Жарғылық капиталға қойылатын талап
та жеңiлдетiлдi. Мысалы, бұрын заңды тұлғаны тiркеу үшiн кәсiпкерлер ақша
мен уақытын шығындап, 10-12 түрлi құжаттар жинауы керек болған. Ал жаңа заң
бойынша тәртiп ыңғайлы. Бекiтiлген үлгi бойынша өтiнiш тек Әдiлет
Баскармасына ғана көрсетiледi. Бекiтiлген жарғының бiреуi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz