ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруда цехты, учаскені ұйымдастырғын
кезде немесе өндіріп отырған өнімнің – детальдің тораптың, бұйымның өзіндік
құнын есептеудегі негізгі шығындарға мыналар жатады:
- негізгі материалдар;
- отын мен энергия;
- жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы;
- амортизациялық жарна.
Бастапқы мағлұматтар ретінде берілген детальдің, тораптың құрастыру
бірлігінің негізгі технологиялық процестері, ондағы қолданылған
операциялардың уақытының қажет екендігі болып табылады. Осы мәліметтер
бойынша детальді өндіріп шығару үшін қандай жұмыстар атқарылатынын талдап
шығу керек: біріншіден- өнімді өндіріп шығару үшін қандай жабдықтар,
станоктар, аспаптар қажет екенін есептеу керек.
Екіншіден – жабдықтардың саны бойынша цех әлде учаске болатынын
белгілеу керек, кейін қажетті кескіш аспаптарды, тетіктерді бақылау
аспаптарын, жетектерді бақылау аспаптарын, тағы басқа құралдардың
көлемдерін есептеу керек.

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорындардың даму тенденциялары
Елдегі әлеуметтік – экономикалық жағдайдың тұрақтылығы және мемлекеттің
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бойынша жүзеге асырып отырған
шаралары шағын кәсіпорындардың дамуына оң ықпал етті. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы 18-ақпандағы
Қазақстан халқына жолдауында ... шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың
түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет. Біз кәсіпкерлік ортаның
бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек., - деп
атап көрсетті.(2) Қазіргі таңда шағын кәсіпорындардың даму деңгейі
айтарлықтай жоғары болмағанымен жыл сайын даму динамикасы байқалады.
Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің мәліметтеріне
сүйенсек, 2005 жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша республикада барлығы
643035 бірлік шағын кәсіпкерлік субъектілері (жеке және заңды тұлғалар)
ресми тіркелсе, оларда 1,4 млн. жуық адам жұмыс істейді, ал ол экономикалық
белсенді халықтың 19,5 % құрайды.(33) Еліміздегі шағын кәсіпорындардың
тіркелгендері мен нақты жұмыс істейтіндерінің саны үнемі өсіп отырған.
Атап айтсақ, 2005 жылдың басында 103291 шағын кәсіпорын жұмыс істеген және
бұл көрсеткіш 2004 жылдың басындағы мәліметтермен салыстырғанда 10,5 % -ға
көп. Алайда шағын кәсіпорындардың даму динамикасын тек бір немесе екі
жылдағы мәліметтер бойынша талдау жасау арқылы көрсету мүмкін емес.
Сондықтан шағын кәсіпорындардың бірнеше жылдар аралығындағы мәліметтер
бойынша талдау жасау мақсатқа сай болады деп есептейміз. Осыған байланысты
шағын бизнес субъектілерінің даму динамикасын келесі кесте (3-кесте)
түрінде көрсетуге болады. Шағын бизнес субъектілеріне шағын кәсіпорындармен
қатар заңды тұлға құрмастан қызметін жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер мен
шаруа қожалықтары да жатқызылатындықтан, ол жөніндегі мәліметтерді де
көрсету қажет. Бірақ басты назарды шағын кәсіпорындардың даму динамикасына
аудару қажет.
3-кесте - Шағын бизнес субъектілерінің даму динамикасы
2004жыл
Шағын бизнес 2001жыл 2003жыл 2004жыл 2001жылға
субъектілері пайызбен

Үшінші кестеден көріп отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері 2004
жылы 2001жылмен салыстырғанда тіркелгендері 277536 бірлікке (75,9 %), жұмыс
істейтіндері 208375 бірлікке (72,0 %) өскен. Соның ішінде шағын
кәсіпорындар сәйкесінше 42905 (42,0 %) және 25893 (33,5 %) бірлікке артып
отыр. Бірақ, тіркелгендері мен нақты жұмыс істейтіндерінің арасындағы
айырмашылық 8,5 % құрайды. Бұл шағын кәсіпорындардың әлі де болса
тиімділігін арттыру мәселесіне көңіл аудару қажеттігін көрсетеді. Ал, жеке
кәсіпкерлер санының 2 еседен астам шамаға ұлғаюы олардың тіркелуі, қызметін
жүзеге асыруы және салық салу ерекшеліктеріне байланысты деп айтуға болады.
Соңғы жылдары шаруа қожалықтарының да дамуы және қызмет тиімділігі артқанын
байқалады. Жалпы алғанда шағын бинес субъектілерінің барлығында да даму
динамикасы жоғары.
Шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне талдау жасағанда,
әсіресе, олардың даму динамикасы жөнінде айтқанда біз олардың аймақтар мен
қызмет түрлеріндегі даму ерекшеліктеріне де тоқталмай кете алмаймыз. Шағын
кәсіпорындардың аймақтар бойынша орналасуын келесі кестеден (4-кесте)
көруге болады.
4-кесте–Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпорындар саны
2004жыл
Аймақтар 2001жыл 2003жыл 2004жыл 2001жылға
пайызбен

Төртінші кестеде берілген мәліметтер негізінде қысқаша талдау
жасасақ, шағын кәсіпорындардың тіркелгендері де , соның ішінде жұмыс
істейтіндері де жыл сайын өскен. 2001 жылмен салыстырғанда 2004 жылы
республикадағы шағын кәсіпорындардың тіркелгендері 42 %, нақты жұмыс
істейтіндері 33,5 % артса, Атырау облысында 72 % және 94 %, Астана
қаласында 75,4 % және 73,3 %, Алматы қаласында 50,9 % және 38,6 %,
Маңғыстау облысында 49,7 % және 46,1 % ұлғайып отыр. Сонымен қатар шағын
кәсіпорындардың көпшілігі едәуір өнеркәсіптік-дамыған және халық тығыз
қоныстанған аймақтарда орналасқан, оларға Алматы және Астана қалаларын,
Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарын жатқызуға
болады. Яғни, жұмыс істейтін кәсіпорындардың жалпы санындағы үлесі 31,0 %
және 9,6 %, 8,9 %, 6,4 %, 6,6 % құрайды.
Шағын кәсіпорындардың басым бөлігі сауда; автомобильдерді, тұрмыстық
бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеуде ( жұмыс істейтін
кәсіпорындардың жалпы санының 43,5 %) маманданған, ал құрылыспен
айналысатын шағын кәсіпорындардың үлесі 14,2 %, жылжымайтын мүлікпен
операциялар, жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсетуде 12,3 %
құрайды.(34) Шағын кәсіпорындардың қызмет сфералары бойынша даму
жағдайындағы үлкен кемшіліктердің бірі олардың өндірістік сфера емес сауда
және қызмет көрсетудегі басымдылыққа ие болуы. Оның басты себептерінің
қатарына өндіріспен айналысу үшін қаражат көлемінің жеткілікті деңгейде
болмауын, жұмсалатын шығындардың жоғары болуын жатқызамыз, сондай-ақ,
тәуекел деңгейінің жоғарылығы мен капитал қайтымдылығының салыстырмалы
түрде ұзақ болуымен байланысты қарастыруға болады.
Шағын кәсіпорындардың дамуы еліміздегі жұмыссыздықтың азаюы мен
қосымша жұмыс орындарының ашылуына, экономикалық белсенді халықтың тез
өсуіне де ықпал етеді. Бұл экономикалық реформаларды жүзеге асыруда жоғары
мәнге ие болады. Шағын кәсіпорындардағы жұмыс істейтіндерді де аймақтар
және қызмет түрлері бойынша қарастыруға болады.
Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша 2005 жылдың басында және
өткен жылдарда да экономикалық қызмет түрлеріндегі жұмыспен қамтылғандардың
ең көп саны сауда; автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдар мен жеке
пайдаланатын заттарды жөндеуде (барлық жұмыспен қамтылғандардың 28,3 %),
құрылыста (17,9 %), өңдеуші өнеркәсіпте (13,0 %), ауыл шаруашылығы, аңшылық
және орман шаруашылығында (12,9 %), жылжымайтын мүлікпен операциялар,
жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсетуде (12,3 %) еңбек етеді.
Шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандарды аймақтық деңгейде
қарастырсақ, барлық жұмыспен қамтылғандардың ¼ бөлігі Алматы қаласының
үлесінде, ал едәуір көп үлесі Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік
Қазақстан облыстарына және Астана қаласына келеді. Оны келесі кестеден (5-
кесте ) көруге болады.

5- кесте - Қазақстан Республикасының аймақтарындағы 2000-2004 жылдардағы
шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар саны
жыл басында (мың адам)
Аймақтар 2001 2002 2003 2004 2005
Қазақстан Республикасы 393,1 413,6 431,6 528,6 582,1
Ақмола 30,4 29,7 33,6 29,9 31,2
Ақтөбе 19,8 20,3 17,4 21,2 24,2
Алматы 15,7 25,3 30,1 31,3 35,0
Атырау 14,0 14,9 13,8 15,4 17,9
Шығыс Қазақстан 33,6 33,1 39,2 47,4 52,8
Жамбыл 17,8 16,4 16,4 21,8 22,4
Батыс Қазақстан 27,6 25,8 27,2 19,6 21,6
Қарағанды 27,4 28,7 28,9 39,8 39,9
Қостанай 23,3 23,3 24,1 25,8 30,1
Қызылорда 17,6 16,5 18,6 14,7 16,2
Маңғыстау 12,7 10,7 11,5 22,8 23,6
Павлодар 25,1 24,9 21,6 25,2 25,9
Солтүстік Қазақстан 21,1 20,8 20,9 20,7 22,8
Оңтүстік Қазақстан 22,1 26,4 24,5 41,9 49,1
Астана қаласы 19,4 20,3 23,0 42,4 46,7
Алматы қаласы 65,5 76,4 78,8 108,7 122,7

Дерек көзі : ҚР-сы статистика агенттігі

Шағын кәсіпорындардың көпшілігі жергілікті ресурстарды пайдалана отырып
ішкі нарықта қызмет еткенімен олардың өнім өндіру көлемін ұлғайту, жалпы
ішкі өнімдегі үлесін арттыру негізгі мінддердің бірі болып табылады. 2004
жылы шағын кәсіпорындарда тауарлар өндіру (жұмыс орындау, қызмет көрсету)
көлемі 444091,1 млн.теңгені құрады.(33) Бірақ мұнда да басымдық жоғарыда
аталаған қызмет түрлерінде байқалады. Атап айтқанда, сауда;
автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеуде
( барлық жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың жалпы көлемінің 31,5 %),
құрылыста (18,3 %), өнеркәсіпте (15,6 %), жылжымайтын мүлікпен
операциялар, жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсетуде (11,6 %)
өндірілген (орындалған, қызмет көрсетілген).
Шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне олардың қаржы-
қаражатпен қамтамасыз етілу деңгейінің де едәуір әсер ететіндігі белгілі.
Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004-
2006 жылдарға арналған мемлекеттік Бағдарламасының негізгі міндеттерінің
бірі де шағын кәсіпорындардың қаржымен қамтамасыз ету деңгейін арттыру
болып табылады. Қаржы-қаражатпен қамтамасыз етілу - шағын кәсіпорындардың
негізгі проблемаларының бірі. Олардың бастапқы (меншікті) капиталы нарыққа
шығумен байланысты шығындарды жабуға жеткіліксіз. Сондықтан шағын
кәсіпорындарға өзқызметін кеңейту және әрі қарай дамыту үшін қосымша
қаражат көздерімен толықтыру қажет. Мұндай көздердің бірі екінші деңгейлі
банктердің шағын бизнес субъектілеріне беретін несиелері болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері бойынша екінші
деңгейдегі банктер шағын бизнес субъектілеріне 2002 жылы 146515 млн. теңге
сомасында, 2003 жылы – 196212 млн. теңге, 2004 жылы – 288380 млн. теңге
несие берген. Аймақтар бойынша бөлінген несиелік қаражаттардың ең көп
бөлігі Алматы қаласының үлесінде (соңғы үш жыл ішінде берілген несиелердің
жалпы көлемінің 58,8 %), себебі, шағын кәсіпорындардың басым бөлігі Алматы
қаласында шоғырланған. Екінші деңгейдегі банктердің соңғы үш жыл ішінде
шағын бизнес субъектілеріне берген несиелерінің аймақтар бойынша бөлінісін
келесі кесте (6-кесте) түрінде көрсетуге болады.

6-кесте – Шағын кәсіпорындарға 2002-2004 жылдары аймақтар бойынша берілген
несиелердің көлемі

2002 үлес 2003 үлес 2004 үлес
мың тг.салмағы % мың тг.салмағы % мың тг. салмағы %
Барлығы 146515 100 196212 100 288380 100
Ақмола 1154 0,8 1636 0,8 2571 0,9
Ақтөбе 3798 2,6 7096 3,6 10172 3,5
Алматы 440 0,3 676 0,3 1047 0,4
Атырау 7848 5,4 11288 5,8 14741 5,1
Шығыс Қазақстан 7848 5,4 11288 5,8 14741 5,1
Жамбыл 1340 0,9 2203 1,1 2992 1,0
Батыс Қазақстан 2487 1,7 3412 1,7 4621 1,6
Қарағанды 4044 2,8 8047 4,1 16458 5,7
Қостанай 3975 2,7 6675 3,4 12664 4,4
Қызылорда 344 0,2 306 0,2 689 0,2
Маңғыстау 1785 1,2 2838 1,4 4592 1,6
Павлодар 5745 3,9 9907 5,0 13461 4,7
Солтүстік 1900 1,3 1875 1,0 3272 1,1
Қазақстан
Оңтүстік 4703 3,2 10019 5,1 14530 5,0
Қазақстан
Астана қаласы 9804 6,7 14592 7,4 24593 8,5
Алматы қаласы 95403 65,1 112467 57,3 155668 54,0

Дереккөз: ҚР-сы статистика агенттігі

Шағын кәсіпорындарға берілген несиелердің қызмет түрлері бойынша ең
көп үлестері келесі түрде орын алған: сауда; автомобильдерді, тұрмыстық
бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеуде ( үш жыл ішінде берілген
несиелердің орта есеппен 41,6 %), құрылыста (13,8 %), өнеркәсіпте (14,3
%), ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығында (10,3 %).
Статистика агенттігіне есеп берген кәсіпорындар мәліметтері бойынша
2004жылдың 9 айы ішінде олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі 16,3 % құрады, ал
1999 жылы 11,1 % болған, жалпы қосылған құн – 17,4% және 11,8 % құраған,
яғни, аталған кезең ішінде 1,5 есеге жуық өскен. Осы шағын
кәсіпорындардағы бір жұмыскердің орташа айлық жалақысы 24570 теңге болды.
Ол 2003 жылмен салыстырғанда 39,7 % жоғары. Шағын кәсіпорындардағы
жалақының өсу тенденциясы барлық экономикалық қызмет түрлерінде байқалады.
Атап айтсақ, ең жоғары жалақы тау-кен өнеркәсібі кәсіпорындарында (43420
теңге), қаржылық қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындарда (42036 теңге),
құрылыста (30202 теңге) (32).
Республика аймақтарындағы шағын кәсіпорындарда 2004 жылы еңбек ақы
деңгейі әртүрлі болған. Еңбек ақының жоғары деңгейі тек Атырау (46784
теңге), Маңғыстау (39359 теңге) облыстарында және Алматы (40096 теңге) мен
Астана (48322 теңге) қалаларында ғана байқалып отыр.
Зерттеу жүргізілген шағын кәсіпорындардың 2001-2003 жылдар
аралығындағы қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері теріс сальдоны көрсетіп
отыр. Тек 2004 жылы ғана табыстылық анықталып, шағын кәсіпорындар 61,7 млн.
теңге табыс тапқан. Ол мәліметтерді келесі кестеден (7-кесте) көруге
болады.

7-кесте - Шағын кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің динамикасы
Кәсіпорынның қаржылық нәтижелері 2001 2002 2003 2004
Табыс соммасы, млн. теңге 56103 60152 103349 245114
Залал соммасы, млн. теңге 64359 88960 112389 183457
Сальдоланған қаржылық нәтиже, млн. -8256 -28808 -9040 61657
теңге

Дерреккөз: ҚР-сы статистика агенттігі
Шағын кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын арттыру және
салынатын инвестиция көлемін ұлғайту да басты міндеттердің бірі. 2004 жылы
шағын кәсіпорындарға салынған инвестиция республика бойынша салынған
инвестиция көлемінің 35,1 % құрады. Инвестициялық салым көлемі де соңғы
жылдары жылдан-жылға ұлғайып келеді.

2. Шағын кәсіпорындар қызметінің экономикадағы рөлі
Қазақстанның нарықтық экономикаға өте отырып экономиканы жедел
дамытуда, жоғары экономикалық өсімге қол жеткізуде кәсіпкерлік қызметті
ұйымдастыру мен кәсіпкерлікті қолдау экономиканы құрылымдық қайта құруды
жандандыруға, таңдау еркіндігі мен қосымша жұмыс орындарын ұсынуға,
шығындардың тез қайтымдылығын қамтамасыз етуге, тұтынушылық сұраныстың
өзгерістеріне жедел бейімделуге мүмкіндік беретін шағын кәсіпорындар
торабын құруды тездетуді талап етеді. Ел экономикасын дамытуда шағын
кәсіпорындардың маңыздылығы өте жоғары. Ал, осы шағын кәсіпорындар іс
бастау үшін ірі көлемде инвестицияларды талап етпейді және ресурстар
айналымының жоғары жылдамдығына кепілдік береді. Сол арқылы экономиканы
қайта құрылымдау проблемаларын ұтымды шешуді, нарықты тұтыну тауарларымен
толықтыруды, бәсекелік ортаны күшейту арқылы өндірілетін өнімдер мен
көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартуға, жаңа жұмыс орындарын құра отырып
жұмыссыздық мәселесін шешуге қол жеткізуге болады.
Шағын кәсіпорындардың экономикадағы ролі, өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары мен кемшіліктері жөнінде көптеген ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған. А.А. Шулустың пікірінше, шағын кәсіпорынның келесідей
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:
- кәсіпорынды тікелей басқару және меншік құқығының бірлігі;
- кәсіпорынның көз жетерлік болуы: оның масштабының шектеулілігі
кәсіпорын иесі мен жұмыскердің арасындағы қарым-қатынастың ерекше,
жеке сипатын көрсетеді. Ол қызметкер жұмысын мотивациялау мен оның
еңбекке қанағаттануының жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік береді.
- ресурстар мен өткізу нарықтарының салыстырмалы түрде үлкен
еместігі;
- кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен даму перспективасында кәсіпорын
басшысының ролі. Яғни, ол шаруашылық қызмет нәтижелеріне толық
жауапкершілікте болады.
Шағын кәсіпорындар тиімділігінің басты факторы – олардың өнім
өндіру облысында, сондай-ақ, қолданылатын еңбек құралдары бойынша тар
мамандануы. Шағын кәсіпорындар шектеулі номенклатурада (1-2 ден 5-7 дейін)
өнімдер өндіреді және бірмезгілде жоғары өнімділікпен ерекшеленетін
тармамандандырылған құрал-жабдықтарды қолданады. Ол қысқа мерзімде өндіріс
технологиясын және өндірістік үрдісті интенсификациялауға ғана емес, сондай-
ақ, негізгі құралдардың ұдайы өндіріс үрдісін өзгертуге мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпорындар инфрақұрылымдық бөлімшелер құруға көп шығын жұмсауды
қажет етпейді, яғни, көлік шаруашылығын, арнайы коммуникациялар, жөндеу
шаруашылығын және үлкен қоймалар ұстаудың қажеттілігі жоқ. Өндіріс
көлемінің шағын болуы материалды-техникалық жабдықтауды, сондай-ақ, өнімнің
дайындығына байланысты өткізуді жүзеге асыруды жылдамдатуға мүмкіндік
береді. Шағын кәсіпорындар еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда да ерекше
мәнге ие болады. әсіресе, олар қосымша жұмыс орындарын құруға, адамдарға
маман ретінде өздерінің шығармашылық қабілеттіліктерін жүзеге асыруға
жағдай туғызады.
Сонымен жалпы экономикалық көзқарас тұрғысынан шағын
кәсіпорындардың дамуы өндірісті мамандандыру өсімін, ғылыми-техникалық
прогрессті жеделдетуді, өнім өндіру мерзімін қысқартуды, шикізаттар мен
дайын өнімдерді жеткізудің көлік шығындарын, жоғалтуларды азайту, еңбек
және материал ресурстарын едәуір толық пайдалануды қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономикаға өту және өзгерістерге бейімделу кезеңінде
шағын кәсіпорындар ғылыми-техникалық прогрестің бірқатар маңызды бағыттары
бойынша тың серпілісті жүзеге асырады. Мұның барлығы шағын кәсіпорындарды
елдегі және аймақтағы экономикалық реформалардың құрамдас бөлігі және
елеулі факторы ретінде көрсетеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында шағын кәсіпорындардың теория-
әдістемелік аспектілерін және ел экономикасындағы ролін қарастырған кезде
жаңашылдық немесе жаңашылдықты енгізу мәселесін назардан тыс қалдыруға
болмайды. Нарық өзіндік өзгешеліктері мен ерекшеліктеріне байланысты
тұтынушыларға бәсекеге қабілетті және жоғары сапалы өнімдер жеткізу
мақсатында өндірісті жаңартуды талап етеді. Сондықтан кәсіпкерлер немесе
кәсіпорын басшылары оларды шешу жолдарын іздеуі қажет. Оның үстіне нарықтық
экономикасы дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей шағын кәсіпорындар
жаңашылдық облысында ірі кәсіпорындармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтарға ие болады. Ол шағын кәсіпорындардың нарыққа тез бейімделу,
басқару икемділігі және ішкі коммуникациялар тиімділігі және басқа да
осындай сапалы қасиеттерімен байланысты.
Шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет ету мүмкіндігі ірі өндіріспен
салыстырғанда келесідей бірқатар артықшылықтарымен түсіндіріледі.
1) Артықшылықтардың алғашқысы өнім өткізудің жергілікті нарықтарына
жақындығы және тұтынушылар сұраныстарына тез бейімделумен, ірі
кәсіпорындар үшін тиімсіз болған жағдайда аз партиямен өнімдер
өндіру, кәсіпорынды басқарудың тиімділігі мен қарапайымдылығы және
басқаларымен сипатталады.
2) Шағын кәсіпорындардың дамуы мен тиімді қызмет етуі бүкіл экономиканы
жақсарту үшін қолайлы жағдай туғызады. Демек, бәсекелік орта
күшейеді, көптеген қосымша жұмыс орындары құрылады, тұтынушылық
сектор кеңейеді, өндірістегі, саладағы және ел экономикасындағы
құрылымдық қайта құру белсенді және тиімді түрде жүргізіледі,
жергілікті ресурстар жақсы қолданылады, нарықты тауарлар мен қызмет
көрсетулермен толықтыру тезірек болады, ел экономикасының экспорттық
әлеуеті артады.
3) Шағын кәсіпорын құра отырып қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер
немесе шағын кәсіпкерлік кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әдістері мен
нысандарын, білімдерін меңгерудің өзіндік мектебі болып табылады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлердің шығармашылық қабілеттерін дамыту, еркін
өндірістік қорларды пайдаланудың тиімді тәсілі ретінде қарастырылады.
Шағын кәсіпорындар тұтыну сферасында ғана емес, сондай-ақ, соңғы
өнімді шығару үшін қажетті жекелеген түйіндер, бөлшектер, жартылай
фабрикаттар, шағын механизмдер мен басқа да еңбек заттарын
өндірушілер ретінде де тиімді. Ал, оларды ірі кәсіпорындардың өздері
өндіруі тиімсіз болып табылады. Сондықтан оларды өндіруді келісім-
шарт бойынша шағын кәсіпорындарға тапсырады.
4) Шағын кәсіпорындар қоғамдық өндіріс үрдісінде қосымша еңбекті
енгізеді, ал ол жаңа құндылықтар құрады, ұлттық байлық пен ұлттық
табысты көбейтеді.
Нарықтағы бәсекелік ортаға әсер ету көзқарасы тұрғысынан оны қалыптастыруға
мүмкіндік беретін немесе кедергі келтіретін факторлардың негізгі үш тобын
бөліп көрсетуге болады. Оларға келесілер жатқызылады:
- өнеркәсіптік құлдырау немесе онымен қатар жүретін өндірістегі
дағдарыстық құбылыс;
- инфляция және қаржылық тұрақсыздық;
- халық шаруашылық салаларындағы институционалдық қайта құру.
Шағын кәсіпкерлік субектілерін зерттеу нәтижесінде нарықтық
қатынастар жағдайында олардың дамуын шектейтін келесі факторлар анықталды:
- қаржылық (бюджеттік шектеу, коммерциялық несие пайызы, салық саясаты);
- инфрақұрылымдық (көліктік тарифтер, қойма шаруашылығының болуы,
шикізат сатып алу үшін айналым қаражаттары);
- технологиялық (ассортимент құрылымы, жұмыс күшінің біліктілігі, құрал-
жабдықтарды жиі жөндеу);
- сатып алушылық (төлемсіздік, сату шарттары және тағы басқалары).
Сонымен, нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпорындардың
тиімділігін қамтамасыз ететін негізгі артықшылықтарын қарастыра келіп,
олардың ең маңызды дегендерін келесі түрде бөліп көрсете аламыз:
- икемділігі және нарық конъюнктурасындағы өзгерістерге тез әсер
ету қабілеті, өндірілетін өнімдердің тұтынушылар талғамына сай
тез бейімделу мүмкіндігі;
- ірі кәсіпорындармен салыстырғанда олардың ғылым мен техниканың
соңғы жетістіктерін тиімді және жедел енгізе отырып жоғары
нәтиже алуға ұмтылуы;
- жергілікті ресурстарды пайдалану мен жергілікті нарықта қызмет
етуі;
- кәсіпорынды басқарудың қарапайымдылығы, ірі бюрократиялық
құрылымның болмауы;
- жұмыскерлердің және кәсіпорын басшысының жоғары нәтижеге жетуге
деген ортақ мүдденің болуы; мотивацияның жоғарылығы;
- ірі өндіріспен тиімді өзара әрекетте болу мүмкіндігі, яғни, ірі
кәсіпорындармен қосалқы бұйымдар мен бөлшектерді өндірушілер
және жеткізушілер ретінде әріптестік қатынаста болу;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы
капиталдың және жұмсалатын шығындардың салыстырмалы түрде аз
болуы;
- өндірісті жаңарту, жаңашылдықты енгізу, жаңа идеяларды жүзеге
асыруға икемділігі.
Мұның барлығы шағын кәсіпорындардың басымдылығы мен артықшылығын
көрсетсе, оның бірқатар кемшіліктері де бар екендігін айта кету қажет.
Олардың ішінен ең негізгілері ретінде келесілерді атауға болады:
- тәуекел деңгейінің жоғары болуы;
- техникалық артта қалушылық, жоғары ресурс және энергия
сиымдылықтылық;
- ресурстық, қаржылық және материалдық-техникалық базаның
жеткіліксіздігі;
- өткізу нарықтарының тарлығы және әлемдік стандарттарға сай өнім
өндіру мүмкіндігінің төмендігі;
- қызметкерлер біліктілігінің айтарлықтай жоғары деңгейде болмауы
және бір адамның бірнеше қызметті қатар атқару мүмкіндігі;
- қосымша қаражаттар тарту және несие алу мүмкіндігінің төиендігі.
Шағын кәсіпорындардың ел экономикасындағы ролінің жоғары болуы оның
өзіндік ерекшеліктерімен де байланысты. Ең алдымен шағын және ірі
кәсіпорындардың қызмет сферасы әр түрлі болады. Ірі кәсіпорындар
бұйымдардың тұрақты номенклатурасы және жаппай өндіріс жағдайында қызмет
ете отырып, көтерме сатып алушылармен жұмыс жасайды. Ал, шағын кәсіпорындар
аз партияда өнімдер шығаруға, нарықтың белгілі бір сегментінде сатып
алушылар қажеттіліктерін қанағаттандыруға, екінші ретті шикізаттарды,
өндіріс қалдықтарынпайдалануға, жеке клиенттермен жұмыс жасауға
бағытталады. Өзіндік өзгеше функцияларды орындай отырып шағын және орта
кәсіпорындар бір-бірін толықтырып отырады.Сондықтан шағын және ірі
кәсіпорындар арасында тікелей бәсеке бар деп айту дұрыс емес. Шағын бизнес
ірі бизнеске қарағанда нарықтың айтарлықтай тиімді қызмет ететіндей
сфераларында өз орнын табады. Мұндай сфераларға бірінші кезекте сауда,
сервистік қызмет көрсету, материалмен жабдықтау және тағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.