Мемлекеттiң салықтық қызметі
Реферат
Бiтiру жұмысы Мемлекеттiң салықтық қызметi атты тақырыпқа арналған.
Бiтiру жұмысы кiрiспе бөлiмi, мемлекеттiң салықтық қызметi және
мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi атты екi тараудан және
жекелеген параграфтардан, қорытынды бөлiмiнен тұрады.
Бiрiншi тарауда салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары,
салықтық қызметтiң бағыттары, мемлекеттiң салықтық саясаты, салықтық
механизмi қарастырылған.
Екiншi тарауда салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi, салықтық қызметтi
құқықтық реттеу әдiстерi, салықтық қызметтi iс жүзiне асыратын мемлекеттiк
органдардың құзыреттерi қарастырылған.
Бiтiру жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасының нормативтiк-
құқықтық актiлерi, Қазақстан Республикасының заңгер және экономист
ғалымдарының, шетел заңгер ғалымдарының еңбектерi пайдаланылды.
Бiтiру жұмысында салықтық қызмет, салықтық, механизм, салықтық саясат,
салықтық қызмет органдарының құзыреттерi түсiнiктерi қаралып мазмұны
ашылды.
Бiтiру жұмысының көлемi 44 бет.
Мазмұны
Кiрiспе 3-4
I. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметi.
1.1. Салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары. 5-11
1.2. Салықтық қызметтiң бағыттары. 12-17
1.3. Мемлекеттiң салықтық саясаты. 17-19
1.4. Мемлекеттiң салықтық механизмi. 19-21
II. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi.
2.1. Салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi. 22-24
2.2. Салықтық қызметтi құқықтық реттеу әдiстерi. 24-26
2.3. Салықтық қызметтi iс жүзiнде асыратын мемлекеттiк органдардың
құзыреттерi. 27-41
Қорытынды. 42
Пайдаланылған әдебиеттер. 43-44
Кiрiспе
Қазақстан егемендi, тәуелсiз мемлекет болып, экономикаға нарық
механизмдерiн енгiзе бастаған кезде салық жүйесi аса маңызды роль атқарады.
Кез келген мемлекетке өз егемендiгiн, тәуелсiздiгiн нақтылау үшiн
тұрақты қаржылық база керек. Нарықтық экономика жағдайында, дамыған
мемлекеттердiң тәжiрибесi көрсеткендей, мемлекеттiң негiзгi қаржылық тiрегi
халықтан және шаруашылық субъектiлерiнен алынатын салықтар болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында заңды түрде белгiленген
салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң
борышы әрi мiндетi болып табылады[1] деп көрсетiлген. Ал, салықтар, алымдар
және өзге де мiндеттi төлемдер Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнде бекiтiлген.
Салықтар мемлекеттiң қаржылық базасын қалыптастырудың негiзгi қайнар
көзi ғана емес, сонымен қатар мемлекеттiң экономиканы реттеушi құралы болып
табылады.
Салық салу аясындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез келген
мемлекеттiң қызметiнiң негiзгi бағыты болып табылады, яғни мемлекеттiң
салықтық қызметi мемлекеттiк қызметтiң негiзгi бағыттарының бiрi, өйткенi
ол мемлекеттiк бюджетке қаржы ресурстарының келiп түсу қатынастарын
реттейдi. Бiрақ, мемлекеттiң салықтық қызметi, тәжiрибе көрсеткендей,
көптеген проблемалармен ұштасады, соның iшiнде мемлекеттiк бюджетке
салықтардың толық көлемде түспеуi. Ол, бiрiншiден, салық төлеушi мен
мемлекеттiң мүдделер балансының бұзылуы, яғни мемлекеттiң мүдделерiнiң
жоғарылылығы, екiншiден, салық ставкаларының жоғарылылығы, үшiншiден, салық
заңдылығын бұзған үшiн салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiнiң жоғарылылығы
мен салық органдарының жауапкершiлiгiнiң жеңiлдiгi, төртiншiден, салық
заңдылығының тұрақсыздығы, яғни өзгерiстер мен толықтырулардың жиi
енгiзiлуi, бесiншiден, салық төлеушiлердiң салық заңдылықтарын жете
меңгермеуi сияқты мәселелермен байланысты. Қазiргi кезде бұл мәселелер
шешiлуi үстiнде, яғни салық салу саласында нарық жағдайға сәйкес 12.06.2001
ж. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Салық
кодексi қабылданды, 04.04.2003 ж. Iшкi және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негiзгi бағыттары атты Қазақстан Республикасының Президентiнiң
халыққа Жолдауында мемлекеттiң салықтық саясатына арналған мәселелер
қаралған. Жолдауда, салық азайған сайын, жеке инвестициялар көбейе түседi
дегендi даусыз ақиқат санауға болатындығын. Сондықтан да, Президент
Үкiметке жекелеген салықтардың пәнiн одан әрi кемiту туралы Парламентке
ұсыныс енгiзудi тапсыратындығын.
Президент 2004 жылғы 1 қаңтарынан бастап:
- қосылған құнға салынатын салықтық пәнiн 16-дан 15 пайызға дейiн
кемiту;
- жұмыс берушiлердiң регрессивтiк шәкiл бойынша еңбекке ақы төлеу
шығыстарының деңгейiне қарай әлеуметтiк салықты 20-дан 7 пайызға дейiн
шақтау арқылы оның пәнiн кемiту;
- жеке табыс салығының ең жоғарғы пәнiн 30-дан 20 пайызға дейiн кемiту
қажет деп санайтындығын.
Үкiметке шағын бизнес субъектiлерiнiң оңайтылған салық салу
жағдайындағы қызметтiң оңды тәжiрибесiн ескерiп, арнайы салық уәжiптерiнiң
аясын кеңейту мүмкiндiгiн зерделеудi тапсыратындығын Президент көрсеткен.
Бюджеттiк проблемаларды шешудiң негiзгi құралы салықтар болғандықтан,
салық саласындағы заңгер және экономист ғалымдар салық салу саласындағы
мемлекеттiң қызметi, жалпы салықтар және салық салу саласындағы мәселелердi
теория жағынан зерттеуге үлес қосқан. Олар: Мухитдинов Н.Б., Найманбаев
С.М., Худякова А.И., Оспанов М.О., Қарағұсова Г, Ермекбаева Б.Ж., Лесбекова
Г.А. және т.б.
I. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметi.
1.1. салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. Әрбiр мемлекетке
өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр мөлшерде қаржы
көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi. Мемлекет қаржы
көзiн қалыптастыру үшiн салықтық қызметтi жүзеге асырады. Мемлекеттiң
салықтық қызметiн қарастырмас бұрын мемлекеттiң түсiнiгiн, белгiлерiн,
функцияларын қарастырып кетейiк,өйткенi салықтық қызмет жоғарыдағы
түсiнiктердiң құрамдас бөлiгi болып табылады.
Мемлекет – жалпыға мiндеттi заң және өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердi қабылдайтын, белгiлi бiр аумақта қоғамды басқаратын, қоғамдық
пайдалы функцияларды (қызметтердi) жүзеге асыратын, салық жүйесi және
мемлекеттiк саясатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшiн мәжбүрлеу аппараты
бар суверендiк жария билiктiң саяси ұйымы.[2] Бұл түсiнiктен мемлекеттiң
белгiлерiнiң бiрi ретiнде мемлекеттiң салық жүйесiнiң болуын және
мемлекеттiң қоғамдық функцияларды жүзеге асыруын көремiз. Ал, функция
дегенiмiз саяси құқықтық институттың қызметiнiң бағыты, осы қызметтiң
мазмұны және оның қамтамасыз етiлуi. Демек, мемлекеттiң функциясы дегенiмiз
мемлекеттiк қызметтiң аса маңызды және негiзi бағыттары. Мемлекеттiң
функциялары мемлекеттiң алдындағы негiзгi мiндеттерiне байланысты
белгiленедi.
Мемлекеттiк қызметтiң негiзгi бағыттары қоғамдық өмiрдiң қай саласында
жүзеге асып жатқанына байланысты iшкi және сыртқы функциялар болып
бөлiнедi. Iшкi және сыртқы функциялардың өзi негiзгi және негiзгi емес
болып бөлiнедi. Негiзгi функциялар – белгiлi бiр тарихи кезеңдегi
мемлекеттiң алдындағы стратегиялық мiндеттер мен мақсаттарды жүзеге
асыратын мемлекеттiң жалпы және маңызды бағыттары. Қазiргi кездегi
мемлекеттiң негiзгi iшкi функциялары мыналар: экономикалық, әлеуметтiк,
мәдениеттi, ғылым мен бiлiмдi дамыту, салық салу, экологиялық, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, меншiктiң барлық түрiн, тәртiптi қорғау.
Демек, мемлекеттiң салықтық қызметi мемлекеттiң iшкi негiзгi функцияларының
бiрi, яғни мемлекеттiк қызметтiң маңызды бағыттарының бiрi. Салықтық
қызметтi мемлекет қазынасын қалыптастыру мақсатындағы жүзеге асырылатын
мемлекеттiк қызмет, дәлiрек айтсақ қаржылық (бюджеттiк) қызметтiң бiр түрi
деп есептеуге болады. Өйткенi, салықтық құқықтың өзi бюджеттiк құқықтың
дербес құқықтық институты болып табылады. Салықтық қызметтi жүзеге асыру
кезiнде мемлекет бiр уақытта екi сипатта болады: саяси жүйенiң субъектiсi
ретiнде, мемлекеттiк бюджетке жұмылдырылған ақша қаражаттарының меншiк иесi
ретiнде.[3] Қорыта келгенде, салықтық қызметке мынадай анықтама беруге
болады: салықтық қызмет дегенiмiз салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi
заңда және басқа нормативтiк актiлерде белгiленген мөлшерде бюджетке алу,
қажет кезiнде ставкаларын, түрлерiн өзгерту, сондай-ақ олардың дұрыс
есептелiнiп, бюджетке дер кезiнде түсулерiне бақылау жүргiзу процесiн
жүзеге асырушы мемлекеттiң өзiнiң немесе оның өкiлеттi органдарының iс-
әрекеттерi.
Салықтық қызмет негiзiнде бiр-бiрiмен тығыз байланысқан құқылық және
экономикалық қатынастардың жүйесiнен тұрады. Жоғарыда айтқандай, мемлекет
заң және басқа да нормативтiк актiлердi қабылдау арқылы салықтар мен
мiндеттi төлемдердi белгiлейдi, өзгертедi, алып тастайды (жояды) және
олардың уақытыл, белгiленген мөлшерде бюджетке түсуiне бақылау жүргiзедi.
Салықтар қызмет өзге де қызметтер сияқты алдына мiндеттер мен мақсаттар
қояды.
Салықтық қызметтiң негiзгi мiндеттерi мыналар: салық заңдарының
орындалуын қамтамасыз ету және оның тиiмдiлiгiн зерделеу; заңдардың, салық
салу мәселелерi жөнiнде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын
әзiрлеуге қатысу; салық төлеушiлерге олардың құқықтары мен мiндеттерiн
түсiндiру; салық заңдары мен салық салу жөнiндегi нормативтiк актiлердегi
өзгерiстер туралы салық төлеушiлерге уақытылы хабарлап тұру; салықшылар мен
басқа да мiндеттi төлемдердiң республикалық бюджет пен жергiлiктi
бюджеттерде бекiтiлген мөлшерде және сомада бюджетке толығымен және
уақытылы түсулерiн қамтамасыз ету.
Салықтық қызметтiң басты мақсаттары: мемлекет бюджетiне кiрiстердi
жұмылдыру арқылы әлеуметтiк-экономикалық және саяси құрылыстың мемлекеттiк
бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету; өндiрiстi ойдағыдай ету; шаруашылық
субъектiлерiнiң қызметтерiн ынталандыру арқылы халық тұтынатын тауарлар мен
өнеркәсiптiк өнiмдердi шығару процестерiн қамтамасыз ету.
Мемлекет салықтық қызмет процесiнде белгiлi бiр әдiстердi қолданады.
Салықтық қызметтiң әдiстерi деп осы қызметтi жүзеге асыру кезiнде
қолданылатын жолдар мен тәсiлдердi айтамыз. Салықтық қызметтiң әдiстерi
төмендегiдей болып бөлiнедi:[4]
– салықтарды, алымдарды, баждарды белгiлеу;
– салықтарды, алымдарды, баждарды алу;
– салықтық бақылау.
Осы аталған әдiстерге жеке-жеке тоқталып кетейiк. Салықтарды белгiлеу
деп, мемлекеттiң жоғарғы өкiлдi органы – Парламенттiң қабылдаған заңының
негiзiнде Қазақстан аумағында жүретiн салықтарды енгiзу және олардың
төлеушiлерiн, салық салу объектiсiн, мөлшерi мен төлеу мерзiмiн дәл
көрсетудi айтамыз. Ал, салық салу объектiсi тек шаруашылық, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын табыстары, мүлiктерi, көрсетiлген қызметтерi бар
субъектiлерге ғана қатысты болады.
Салықтарды жоғарғы өкiлдi орган шығарған заңның негiзiнде тек мемлекет
белгiлейдi және салықтар белгiлi кезеңде (мысалы: салық жылы iшiнде) салық
салу объектiсiнен бiр жолы ғана алынады. Салықтарды белгiлеу кезiнде
жеңiлдiктер беру мәселелерi қоса қарастырылады. Заңда көзделген жағдайда
белгiлеу жергiлiктi өкiлдi органдарға жүктеледi.
Алымдарды белгiлеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкiлдi орган шығарған
нормативтiк актiнiң негiзiнде жүзеге асырылады. Дәлiрек айтсақ, алымдарды
белгiлеудiң жалпы принциптерiн Парламент анықтаса, ал олардың нақты
ставкаларын өз аумақтарының ерешелiктерiн есепке ала отырып белгiленуi
жергiлiктi өкiлдi органдар – Маслихаттарға жүктелуi мүмкiн.
Баждарды белгiлеу тек Парламент арқылы (заң негiзiнде) жүзеге
асырылады. Баж алу объектiлерi мемлекеттiң арнайы мамандандырылған
органдары көрсететiн немесе жасайтын белгiлi қызметтер болып табылады және
сол қызметтердi пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж төлеушiлдер болып
есептелiнедi.
Салықтарды, алымдар мен баждарды сондай-ақ басқа да мiндеттi төлемдердi
алуды тiкелей салық қызметi органдары жүзеге асырады. Салықтарды алу, яғни
төлеу заңда Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, мемлекеттiк салық
комитетiнiң актiлерiнде, салық қызметi органдарының хабарламаларында
көзделген мерзiмде жүргiзiледi.
Салықтық реттеу әдiсi – салықтарды белгiлеу, өзгерту, кейбiр түрлерiн
салық жүйесiнен алып тастау, салық ставкаларын азайту немесе төмендету,
негiзделген салық жеңiлдiктерiн енгiзу сияқты әрекеттерден тұрады.
Салықтық бақылау әдiсi – мемлекеттiк бюджеттi төлемдердi есептеу
дұрыстығын және олардың уақытылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке
тұлғаларды тексеру болдып табылады. Салықтық бақылау (тексеру) жүргiзудi
тек қана салық қызметi органдары жүзеге асырады.
Қазақстанда салықтық бақылауды жүзеге асыратын бiрден-бiр өкiлеттi
орган Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi болып табылады. Сондай-ақ
жергiлiктi Салық комитетi органдары мен Қаржы полициясы Агенттiгi да осы
қызметтi жүзеге асыруға атсалысады.
Мемлекет салықтық қызметiн жүзеге асыру барысында белгiлi бiр
принциптердi басшылыққа алады. Салық салу принциптерi салық теориясының
басты элементi болып табылады. Адам Смит салық салудың төрт қағидасын
ұсынған болатын.[5] Олар күнi бүгiнге дейiн салық салуды ұйымдастыру
принциптерi ретiнде қолданылады.Олар:
1. Салық әрбiр салық төлеушiнiң тапқан табысына сәйкес алынуға тиiс;
2. Салық мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi заң жүзiнде күнi бұрын және дәл
белгiленуi қажет;
3. Ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбiр салық төлеушiге қолайлы уақытта және
осы салық төлеушiге ыңғайлы әдiспен алынуға тиiс.
4. Үнемдiлiк қағидасы, яғни салық салу кезiнде салық төлеушiнiң
шығындары мейлiнше аз болуға тиiс.
Салық салу кезiнде, жоғарыдағы принциптердi басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгiлi қағидаларды қолдану тәртiбi туындаған болатын.
Қазiргi кезде қолданылатын салық салу принциптерi тiкелей салық салу
жүйесiне бағынышты болады. Ғалым Қарағүсова Г.Ж өзiнiң еңбегiнде салық салу
принциптерiнiң ең қолайлы деген түрлерiн атап көрсеткен.[6] Олар:
- салық салмағының (ауыртпалылығының) тең болуы, яғни әркiм мемлекет
қорына өзiнiң әдiл үлесiн қосуға мiндеттi;
- салық жүйесiнiң қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушiлерге
түсiнiктi болуы қажет;
- салық салудың теңдiлiгi және әдiлеттiлiгi;
- салықтық құрылыс елдiң экономикалық өсуiн және тұрақтылығын орнату
мақсатында салықтық саясатты қолдануға жағдай жасау керек;
- салықтар адамдардың экономикалық шешiмдер қабылдауына әсер етпеуi
керек;
- салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөнiндегi әкiмшiлiк
шығындар мүмкiндiгiнше аз мөлшерде болуы қажет.
Мельников В.Д өз еңбегiнде дүние жүзiлiк мәнi бар салық салу
принциптерiнiң ұтымды түрлерiн атап көрсеткен. Бұл принциптер нарық
қатынастары жағдайындағы салық жүйесiнiң ойдағыдай тиiмдi болуына
бағытталған.[7]
Дүние жүзiлiк тәжiрибеден өткен ол принциптер мыналар:
1. Салық салу формаларын белгiлеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушiлер салық төлеуден жалтара алмайды;
2. Салық жүйесi мүмкiндiгiнше бейтарап болуы тиiс. Мемлекет салық
төлеушiлердi салық жүйесi арқылы ынталандыруға (жеңiлдiк беру арқылы)
немесе жазалауға жол бермеуi керек. Өнiмдердiң, қызметтердiң жеке түрлерiн
салық салудан немесе кейбiр әлеуметтiк топтарды салық төлеуден орынсыз
босатуға, әлеуметтiк саясат, денсаулық сақтау, мәдениет салаларын
өзгерту(жоғарылату) жолымен алуға болмайды;
3. Прогрессивтi салықтардың орнына тiкелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану;
4. Салық жүйесi экономикалық қызметтердiң жақсаруына және күрделi
жұмсалымдардың өсуiне кедергi келтiрмеуi тиiс.
Тағы басқа да ғалым-экономисттер дүниежүзiлiк салық салу iстерiнде
қолданылатын принциптер ретiнде:
1. Қарапайымдылық және экономикалық бейтарапшылық;
2. Әдiлеттiлiк;
3. Салық ставкаларының салыстырмалылығы сияқты принциптердi айтады.[8]
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес салық салудың келесi
конституциялық принциптерiн бөлiп көрсетуге болады:[9]
1. Салықтарды белгiлеу және күшiн жою кезiнде заң шығару билiгiнiң
жоғарылылығы принципi.
Бұл принцип Конституцияның 54 бабында көрiнiс табады. Осы бапқа сәйкес
Парламент мемлекеттiк салықтарды белгiлейдi және күшiн жояды, сонымен қатар
61 баптың 3 тармағына сәйкес Парламент салық салуға, алымдар мен басқа да
мiндеттi төлемдердi белгiлеуге қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды
белгiлейтiн заңдар шығарады. Президент Конституцияда көрсетiлген
жағдайларда салықтарды белгiлеуге немесе күшiн жоюға құқылы, яғни
салықтарды белгiлеуге өзгертуге, күшiн жоюға Парламент пен Президенттен
басқа ешқандай мемлекеттiк органның құқығы жоқ.
2. Салықтарды белгiлеу кезiнде заңдылықты сақтау принципi.
Конституцияның 35 бабына сәйкес заңды түрде белгiленген салықтарды,
алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi
мiндетi болып табылады, яғни заңи тәртiптi бұзу арқылы қабылданған заңдар
салық төлеуде мiндеттей алмайды және жауапкершiлiкке тарта алмайды.
3. Салық заңдарының Конституцияға сәйкестiлiгi.
Бұл принцип Конституцияның екi бабынан туындайды Конституцияның 4
бабының 2 тармағына сәйкес Конституцияның ең жоғарғы заңдылық күшi бар және
Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады, 78 бап бойынша
соттардың Конституциямен баянды етiлген адамның және азаматтық құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтiретiн заңдар мен өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қолдануға құқығы жоқ. Ал, салық – бұл азаматты
меншiгiнен, айыру, Заңсыз қабылданған заң азаматтан меншiгiн заңсыз
айырады. Конституцияның 26 бабының 2 тармағына сәйкес жеке меншiк
мемлекетпен қорғалады және заңмен кепiлдiк берiледi.
4. Салық төлеушiлердiң меншiгiн негiзсiз салық салудан сақтау принципi.
Жоғарыда айтылып кеткендей, жеке меншiк мемлекетпен қорғалады және
кепiлдiк берiледi.Бұл ереже Салық кодексiнiң 49 бабында да көрiнiс табады,
яғни салық тексеру актiсi бойынша хабарламаға шағым жасау жағдайларын
қоспағанда, салық органдары салық төлеушiге мерзiмiнде орындалмаған салық
мiндеттемесiн орындауды қамтамасыз ету тәсiлдерiн қолданғаннан кейiн,
мәжбүрлеп өндiрiп алу шараларын қолдануға құқылы.
5. Салықты төлеу мiндеттiлiгi принципi.
Конституцияның 35 бабы бойынша заңды түрде белгiленген салықтарды,
алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi
мiндетi болып табылады.
6. Салық төлеушiлердiң заң мен сот алдында теңдiк принципi.
Бұл принцип Конституцияның 14 бабынан туындайды, заң мен сот алдында
жұрттың бәрi тең. Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына,
жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi
ешқандай кемсiтуге болмайды. Бiрақ, салық төлеушiлердiң кейбiр категориясын
кейбiр салық түрлерiнен iшiнара немесе толығымен босататын салықтық
жеңiлдiктер институты бұл принциптi бұзған болып саналмайды.
7. Мемлекеттiң салықтық саясатының жариялылық принципi.
Конституцияның 4 бабының 4 тармағына сәйкес азаматтардың құқықтарына,
бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми
түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады және салық
кодексiнiң 9 бабына сәйкес, салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк
құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға тиiс.
8. Сотқа жүгiну арқылы және заңға қайшы емес өзге де тәсiлдермен,
қажеттi қорғануды қоса алғанда салық төлеушiнiң құқықтары мен мүдделерiн
қорғау принципi.
Конституцияның 13 бабына сәйкес, әркiмнiң өзiнiң құқықтары мен
бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн
барлық тәсiлдерiмен қорғауға құқылы. әркiмнiң өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Демек, жоғарыда аталған принциптердi қарастыра келе мемлекеттiң
салықтық қызметiн жүзеге асыру барысында мынадай принциптердi бөлiп
қарастыруға болады: заңдылық және негiздiлiк, жалпыға бiрдейлiк және
нақтылық, жеңiлдiк және әдiлеттiлiк, ыңғайлылық және бейтарапшылық,
жоспарлылық және нормативтiлiк, тиiмдiлiк және үнемдiлiк, жеңiлдiлiк және
бiр дүркiндiлiк.
1.2. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң бағыттары.
Мемлекет салықтық қызметiн мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырады:[10]
1. Салықтар мен өзге де мiндеттi төлемдердi белгiлеу;
2. Мемлекеттiң салық жүйесiнiң қазiргi кезең талаптарына сай құрылуына,
оның экономикалық және құқықтық негiздерiнiң тиiмдi болуына атсалысу;
3. Салық төлеушiлердiң өз салықтық мiндеттемелерiн бiр жақты ерiктi
орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге
асыру;
4. Салық салу саласындағы мемлекеттiк органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесiн айқындау және олардың тиiстi құзыреттерiн белгiлеу;
5. Салық органдарының қызметтерiн тиiмдi ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгiлеп жетiлдiру;
6. Салықтық мiндеттемелердiң айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай
олардың мәжбүрлi негiзде жүзеге асыруын қамтамасыз ету;
7. салықтық заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк белгiлеу және осы
жауапкершiлiк шараларына кiнәлi тұлғаларды тарту;
8. Салық салу саласындағы салық органдары мен салық органдары мен салық
төлеушiлердiң құқықтық және салықтық мәдениеттерiн қажеттi деңгейде
қалыптастыру арқасында олардың материалдық мүдделерiнiң мүмкiндiгiнше
балансты болуына атсалысу;
9. Отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңiлдiктер беру және оларға қатысты салық әкiмшiлiгiн екi жақтың
(тараптың) мүдделерiн есепке ала отырып жүргiзу.
Жоғарыда көрсетiлген мемлекеттiң салықтық қызметiнiң бағыттарының
әрбiреуiн жеке-жеке қарастырып өтейiк.
1. Салықтар мен мiндеттi төлемдердi белгiлеу. Салықтарды жоғарғы өкiлдi
орган шығарған заңның негiзiнде тек мемлекет белгiлейдi және ол Қазақстан
аумағында жүретiн салықтарды енгiзу және олардың төлеушiлерiн, салық салу
объектiсiн, мөлшерлерi мен төлеу мерзiмiн дәл көрсетедi. Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiнiң 2-бабының 3 тармағына сәйкес салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер осы Кодексте белгiленген
тәртiпте және жағдайларда белгiленедi, енгiзiледi, өзгертiледi немесе күшiн
жояды.
Салық заңды түрде қабылданған деп саналу үшiн заң шығарушы заң шығару
процесiне қойған талаптар сақталу керек.
Салық заңдарын щығару процесiн келесi стадияларға бөлiнедi:[11]
- салық салуға арналған заңның проектiсiн дайындау салық заңдарының
проектiлерi жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың, яғни Қазақстан
Республикасы Президентi немесе Үкiметтiң тапсырысы негiзiнде құзыреттi
орган дайындайды. Құзыреттi орган болып Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлiгi табылады.
- заң шығару бастамашылығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес заң шығару бастамашылық құқығына Парламент
депутаттары, Қазақстан Республикасы Үкiметi ие және ол Мәжiлiсте жүзеге
асады. Парламент депутаттары заң шығару бастамашылығын Мәжiлiске салық
заңының проектiсiн ұсыну арқылы жүзеге асырады. Үкiмет Мәжiлiске Үкiмет
заңының проектiсiн ұсынады.
- заң проектiсiн талқылау.
- заңды қабылдау. Заң Парламенттiң палаталарының бөлек отырысында
бiрiншi Мәжiлiсте кейiн Сенатта қарау арқылы Парламентпен қабылданады.
Парламентпен қабылданған заң 10 күн iшiнде әрбiр палатаның Төрағасының
қолымен немесе заң проектiсi Үкiметпен ұсынылса, Премьер-Министрдiң қолымен
бекiтiлiп, 15 жұмыс күн iшiнде қол қойылу үшiн Қазақстан Республикасы
Президентiне ұсынылады. Конституцияның 62 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының заңдары Республика Президентi қол қойған кезден бастап заң
күшiне ие болады.
- заңды жариялау.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 4 тармағына сәйкес
азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты
нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың
мiндеттi шарты болып табылады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң 9 бабына сәйкес салық
мәселелерiн реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарды
мiндеттi түрде жариялануға тиiс.
2. Мемлекеттiң салық жүйесiнiң қазiргi кезең талаптарына сай құрылуына,
оның экономикалық және құқықтық негiздерiнiң тиiмдi болуына атсалысу, яғни
мемлекет салық жүйесiн қоғамдық қатынастардың дамуына, нарықтық
қатынастарға сәйкестендiрiп отырады.
3. Салық төлеушiлердiң өз салықтық мiндеттемелерiн бiр жақты – ерiктi
орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге
асыру. Салық төлеушiнiң салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
мiндеттемесi салық мiндеттемесi деп танылады, оған сәйкес салық төлеушi
салық органына тiркеу есебiне тұруға, салық салу объектiлерi мен салық
салуға байланысты объектiлердi айқындауға, салық және бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердi есептеуге, салық есептiлiгiн жасауға, оны
белгiленген мерзiмде табыс етуге, салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеуге мiндеттi. Салық төлеушi салық мiндеттемесiн
орындауды дербес жүзеге асырады. Салық төлеушi салық мiндеттемесiн
Қазақстан Респубюликасының Салық кодексiнде белгiленген тәртiппен және
мерзiмде орындауы тиiс, сонымен қатар ол салық мiндеттемесiн мерзiмiнен
бұрын орындауға құқылы.
Демек, мемлекет салық төлеушiге өзiнiң салықтық мiндеттемесiн белгiлi
бiр мерзiмде, яғни салық кезеңiнде ерiктi орындауға мүмкiндiк бередi және
мерзiмiнен бұрын орындауға да құқық бередi, бiрақ мерзiмiнде орындалмаған
салықтық мiндеттемелердi мемлекет мәжбүрлi түрде орындатуға құқылы. Сонымен
қатар, салық төлеушiнiң негiзделген өтiнiшi негiзiнде, салықтарды төлеудi
неғұрлым кеш мерзiмге, бiрақ күнтiзбелiк жылдың он айынан асырмай ауыстыру
Қазақстан Республикасының Салық кодексiнiң 41 бабында көрсетiлiп кеткен.
Мемлекет өкiлеттi органдар арқылы салық төлеушiнiң өз салықтық
мiндеттемелерiн дұрыс, мерзiмдi орындауларына бақылауды жүзеге асырады.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiне сәйкес, салық бақылауы – салық қызметi
органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына
мiндеттi зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
4. Салық салу саласындағы мемлекеттiк органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесiн айқындау және олардың тиiстi құзыреттерiн белгiлеу.
Салықтық қызмет мемлекет аумағында жүзеге асырылатын болғандықтан оған
қатысатын уәкiлеттi мемлекеттiк органдар өз құзыреттерiне байланысты
мынадай тәртiппен орналастырылады:
I. Мемлекеттiк өкiмет билiк органдары:
1) жоғарғы өкiлдi және заң шығарушы орган – Қазақстан Республикасының
Парламентi;
2) Жергiлiктi өкiлдi органдар – Мәслихаттар;
II. Мемлекеттiк атқарушы билiк органдары
1) Жалпы құзыреттi органдар
а) Қазақстан Республикасының Үкiметi
б) Жергiлiктi әкiмдiктер
III. Арнайы құзыреттi органдар
1) Қаржы Министрлiгi, оның тиiстi басқармалары мен бөлiмдерi
2) Қаржы Министрлiгiнiң Салық комитетi
3) Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс жөнiндегi
комитетi.
4) Қаржы полициясы Агенттiгi.
Салық салу саласындағы салық органдарының құзыреттерi арнайы осы
органдар туралы Үкiметтiң қаулыларымен бекiтiлген ережелерде көрсетiлген.
5. Салық органдарының қызметтерiн тиiмдi ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгiлеп жетiлдiру Салық органдарының қызметтерiн тиiстi
басқарушы орган немесе тұлға басқарады және қызметтерiн ұйымдастырады.
Мысалы: Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетiнiң төрағасы комитетiнiң жұмысын
ұйымдастырады және оған басшылықты, комитетке жүктелген мiндеттердiң
орындалуына және өз функцияларының жүзеге асырылуына дербес жауап
бередi.[12]
6. Салықтық мiндеттемелердiң айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай
олардың мәжбүрлi негiзде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiнiң 45 бабына сәйкес, салық төлеушiнiң
белгiленген мерзiмде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындау:
1. төленбеген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
саласында өсiмпұл есептеу;
2. банк шарттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
3. салық төлеушiнiң салық берешегi есебiне мүлiкке билiк етуiн шектеу
тәсiлдерiмен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Осы кодекстiң 49 бабына сәйкес, салық тексеру актiсi бойынша
хаьарламаға шағым жасау жағдайларын қоспағанда, салық органдары салық
төлеушiлерге мерзiмiнде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындауды
қамтамасыз ету тәсiлдерiн қолданғаннан кейiн, мәжбүрлеп өндiрiп алу
шараларын қолдануға құқылы. Мәжбүрлеп өндiрiп алу шараларын қолдану салық
төлеушiге жiберiлген хабарлама негiзiнде жүргiзiледi. Салық берешегiн
мәжбүрлеп өндiрiп алу мынадай тәртiппен:
1) банк шоттарындағы ақшасының есебiнен,
2) қолма қол ақашсының есебiнен,
3) дебиторларының есебiнен,
4) билiк ету шектелген мүлкiн өткiзу есебiнен,
5) акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы
жүргiзiледi.
7. Салықтық заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк белгiлеу және осы
жауапкершiлiк шараларына кiнәлi тұлғаларды тарту, салықтық мiндеттемелердi
тиiстi орындалуын қамтамасыз ету шаралары ретiнде салықтық заңдылықты
бұзғаны үшiн заңи жауапкершiлiктi белгiлеу болып табылады. Бұл
жауапкершiлiк әр түрлi сипатта болады: қаржылық-құқықтық, әкiмшiлiк және
қылмыстық, және әр бiреуi сәйкес салықтық құқықтық бұзушылықты
туындататды.[13] Салықтық құқық бұзушыға жауапкершiлiк белгiлеу арқылы
мемлекет екi мақсатты көздейдi.Олар:
1) Салықты төлеудi қамтамасыз ету
2) Келешекте құқық бұзушылықты болдырмау және құқық бұзушы салық
төлеуiншiнi тәбиелеу.
Салықтық жауапкершiлiк меншiк нысанына, ұйымдық құқықтық нысандарына,
ведомствалық бағыныштылығына және т.б. қарамастан барлық салық төлеушiлерге
байланысты әрекет етедi. Кiнәлi тұлғаны заңи жауапкершiлiкке тарту сот және
соттан тыс тәртiппен жүзеге асады. Соттан тыс тәртiп әкiмшiлiк және
тәртiптiк болып бөлiнедi.
Жауапкершiлiкке тарту әдiсi салық төлеушiнiң өзiне және жауапкершiлiкке
тарту органына және жауапкершiлiктiң түрiне байланысты болады.
Қаржылық-құқықтық жауапкершiлiк шаралары болып пеня мен айыппұл
саналады. Әкiмшiлiк-құқықтық жауапкершiлiкке тарту шаралары болып әкiмшiлiк
айыппұл саналады.
Қылмыстық-құқықтық жауапкершiлiк шаралары болып айыппұл, мүлiктi
тәркiлеу, бас бостандығынан айыру жазалары саналады.
8. Салық салу саласындағы салық органдары мен салық төлеушiлердiң
құқықтық және салықтық мәдениеттерiн қажеттi деңгейде қалыптастыру
арқасында олардың материалдық мүдделерiнiң мүмкiндiгiнше балансты болуына
атсалысу.
9. Отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
әкiмшiлiгiн екi жақтың (тараптың) мүдделерiн есепке ала отырып жүргiзу.
Мемлекет отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында инвестицияларды мемлекеттiк қолдауды жүзеге
асырады. Инвестицияларды мемлекеттiк қолдау мәселелерi Инвестициялар
туралы Қазақстан Республикасының Заңында көрсетiлген. Инвесторларды
мемлекеттiк қолдаудың мақсаты экономикалық дамуы үшiн қолайлы инвестициялық
ахуал жасау және осы заманғы технологияларды қолдана отырып, жаңа
өндiрiстер құруға, жұмыс iстеп тұрғандарын кеңейту мен жаңартуға, жаңа
жұмыс орындарын құруға және бар жұмыс орындарын сақтауға, сондай-ақ
қоршаған ортаны қорғауға инвестицияларды ынталандыру болып табылады.
Инвестицияларды мемлекеттiк қолдау инвестициялық префенциялар беру болып
табылады. Инвестициялық префенциялардың бiр түрi ретiнде инвестициялық
салықтық префенциялар саналады. Инвестициялық салықтық префенциялар
тiркелген активтерге салынатын инвестициялардың көлемiне қарай
белгiленетiн, бiрақ бес жылдан аспайтын мерзiмге берiледi. Инвестициялық
салық префенциялары корпорациялық табыс салығы мен мүлiк салығы бойынша
берiледi.
1.3. Мемлекеттiң салықтық саясаты.
Мемлекет елдiң қызметiнiң түрлерiне iшкi және сыртқы саясаты арқылы
әсер етедi - әлеуметтiк және мәдени, қорғаныс, табиғатты қорғау және
техникалық. Осы тiзiмнiң негiзгiсiнiң бiрi қаржылық саясат, өйткенi ол
басқаларының дамуын қаржылық ресурстармен қамтамасыз етедi.
Салықтық саясат бюдж,еттiк-қаржылық және ақша-несие саясатымен қоса
қаржылық саясаттың ажырамас бөлiгi болып табылады. Оның негiзгi салықтардың
мәнi мен функцияларынан туындайды. Салықтық саясаттың негiзгi әрбiр
қаржылық (бюджеттiк) жылда бюджеттi қабылдаумен қалыптасады; оны жүзеге
асыру сәйкес заңи және нормативтi актiлер қабылдаумен байланысты.[14]
Мемлекет салықтық саясатты, яғни салықтар аясындағы шаралар жүйесiн,
экономикалық саясатпен сәйкес жүргiзедi.
Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң негiзгi мақсаты – мемлекет салықтық
бюджетiнiң кiрiс бөлiгiн жеткiлiктi қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
Олай болса, салықтық саясаттың негiзгi субъектiсi мемлекет болып табылады.
Салықтық саясаттың мәнi – мемлекет пен мемлекеттiң қаржылық ресурстарын
қалыптастыруға байланысты шаруашылық субъектiлермен салықтық қатынастары.
Әрбiр салық қаржылық-салықтық қатынастар жүйесiнде белгiлi функцияны
жүзеге асырады және нақты сипаттамаға ие болады. Бiрақ олар бiр бiрiмен
байланысты болады және салықтық қатынастардың бiртұтас жүйесiн құрайды.
Мемлекеттiң салықтық саясатының мiндеттерiне мыналар кiредi:
1. Мемлекеттi қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
2. Халықтың кiрiстерiнiң деңгейiндегi теңсiздiктi жою.
3. Қаржылық ресурстардың салық салынатын объектiлерiн анықтау.
4. Нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес мемлекеттiң қаржылық саясатын
жүзеге асыратын салық механизмiн қалыптастыру. Салықтар және салықтық
саясат нарық құралы болып табылады.
Экономикалық тұрғыдан салықтық саясатқа бiрнеше талаптар қойылған:[15]
1. Салықтық саясат қоғамының даму заңдылықтарына сәйкес болу керек.
2. Қоғамның нақты тарихи жағдайлары мен этаптарының ерекшелiктерiн,
елдiң iшкi жағдайының және халықаралық жағдайының ерекшелiктерiн,
мемлекеттiң нақты экономикалық және қаржылық мүмкiндiктерiн есепке алу.
3. Әлемдiк тәжiрибедегi қаржылық құрылыс, жаңа тенденциялар және
прогрессивтi құбылыстарды зерттеу.
4. Салықтық шараларды ұйымдастыру әдiстерiн жан-жақты зерттеу.
5. Салықтық саясат концепциясын қалыптастыру барысында нәтиженi болжау.
6. Салықтық саясаттағы өзгерiстерге жол бермейтiн салықтық шараларды
құрастыру.
7. Шаруашылық субъектiлерiне жағдай жасау.
8. қаржылық жағдай туралы нақты және толық мәлiметтердi қолдану.
Шешiлетiн мәселелердiң сипаты мен мерзiмiне байланысты салықтық саясат
салықтық стратегия және салықтық тактика болып бөлiнедi.
Салықтық стратегия салықтар аясындағы мемлекеттiң ұзақ мерзiмдi курсын
анықтайды және iрi масштабты мәселелердi шешудi қарастырады.
Салықтық тактика салықтық жүйе және салықтық механизмге өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу арқылы нақты уақыт аралығындағы мәселелердi шешудi
қарастырады.
Масштабына және әсер ету аймағына байланысты салықтық саясат iшкi және
сыртқы болып бөлiнедi.
Iшкi салықтық саясат бiр елдiң шегiнде немесе аумақтық бiрлiкте
жүргiзiледi және iшкi мәселелердi шешуге бағытталады.
Сыртқы салықтық саясат қосарлы салық салуды болдырмау, жақындасу, әр
түрлi елдердiң салық жүйелерiнiң унификациясына бағытталған.
Сонымен қатар, салықтық саясат салықтық ставкаларды немесе салық салу
құрылысын басқаруға байланысты Үкiметтiң шешiмдерi негiзiнде жүзеге асады.
Дискрециондық емес саясат Үкiметтiң шешiмiне байланыссыз автоматты
түрде жүзеге асады. Салықтық саясаттың үш типiн бөлiп қарастыруға болады.
Бiрiншi типi – максималды салықтар саясаты.
Екiншi типi – оптималды салықтар саясаты.
Бұл тип кәсiпкерлiк қызмет және шағын бизнестiң дамуына қолайлы
салықтық климатты қалыптастырады. Бiрақ, кәсiпкерлiкке салық салу саласында
көп жеңiлдiктер беру мемлекеттiң кiрiстерiн азайтады.
Үшiншi тип – бұл салықтық саясат салық салудың өте жоғары деңгейде
болуы, бiрақ бюджеттiң кiрiстерi әр түрлi әлеуметтiк қорларын ұлғайтуға
бағытталған мемлекеттiк әлеуметтiк қорғау болу керек.
1.4. Мемлекеттiң салықтық механизмi.
Мемлекет өзiнiң салықтық қызметiн салықтық саясат арқылы жүзеге
асырады, ал салықтық саясатты салықтық механизм арқылы жүзеге асырады.
Салықтық механизмдi қалыптастыруға келесi стадиялар кiредi:
- салықтық механизмдi қалыптастыру, яғни салықтық саясаттың мiндеттерi
мен мақсаттарының жүзеге асуын қамтамасыз ететiн салықтық қатынастарды
анықтау;
- салықтық механизмдi тәжiрибеде қолдану
- салықтық қатынастардың белгiленген нысандарын және әдiстерiнiң
қолданылуын тексеру, мәлiметтердi жинастыру, салықтық механизмнiң жағымды
және жағымсыз жақтарын анықтау мақсатында бақылау шараларын жүргiзу;
- әрекет етiп тұрған салықтық жүйенiң анализi, оны бағалау және
салықтық механизмдi дамыту мәселелерiн өңдеу.
Салықтық қатынастарды ұйымдастыру әдiстерiн белгiлеудi мемлекет заңдар,
Президенттiң жарлықтарыжәне өзге де нормативтiк құқықтық актiлер арқылы
жүзеге асырады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттiк басқару
нысандары мен әдiстерiнiң, ұйымдастыру – құқықтық нормалардың жиынтығы
арқылы көрiнiс табады.
Салықтық механизмге салықтық қатынастардың нысандары мен әдiстерiмен
қоса олардың сандық және сапалық анықтаулар әдiстерi кiредi.
Сандық параметрлерi бар салықтық механизмнiң элементтерiне салықтық
жиналу деңгейi және т.б. кiредi.
Сапалық параметрлерi бар салықтық механизмнiң элементтерiне салықтық
реттеудiң тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi, инвестициялық саясатты жүргiзу және
қоғамның экономикалық дамуына салықтардың әсер етуi.
Салықтық механизм – ұлттық кiрiс өндiрiсiнде қалыптасатын қайта бөлу
қатынастарын басқаратын процестi түсiндiретiн салықтық теория саласы.
Осы процестегi қатынастарды келесi топтарға бөлуге болады:
- құқықтық реттеу және регламенттеу;
- салықтық жоспарлау және болжау;
- салықтық реттеу;
- салық салуды басқару;
- салықтық бақылау.
Салықтық механизм салықтық құқық, салық салуды басқару негiздерiне
сүйене отырып салықтық қатынастарды реттейдi.
Салықты қалыптастыруда қолданылатын нақты салықтық режим салықтық
заңдардың ережелерiне ғана емес оларға сәйкес шығарылған инструкциялық
нұсқауларға байланысты болады. Бұл механизм қызметтiң ұйымдық құқықтық
нысанына, салық төлкушiнiң статусына байланысты өзгерiп отырады.
Салықтық механиз субъективтiк жағынан абсолюттi түрде ерiктi болу керек
және ведомтсвалық мүдделерге тәуелдi болмауы керек.
II тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi.
2.1. Салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық (салықтық-бюджеттiк) қызмет
тек құқықтық негiздерге сүйене отырып атқарылады. Салықтық қызметтiң
құқықтық негiздерiне, бiрiншi кезекте Қазақстан Республикасының
Конституциясы, арнайы қаржылық, салықтық заңдар мен басқа да нормативтiк
құқықтық актiлер жатады.
Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерiнiң негiзгiсi
Қазақстан Республикасының Конституциясы, өйткенi Конституция мемлекеттiң
негiзгi, басты нормативтiк актiсi. Конституция мемлекеттiк және қғамдық
құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметi
принциптерiн белгiлейдi. Конституция мемлекеттi оның барлық атрибуттарымен
құрады. Ол оның егемендiгiн барлық элеметтерiмен: аумағымен, жоғарғы
билiгiмен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және басқаларымен орнықтырады.
Конституция мемлекеттiң, мемлекеттiк органдардың қоғаммен, қоғамдық
институттарымен өзара қатынасының негiзiн қалайды. Конституция қоғамдық:
экономикалық, ұйымдық, әлеуметтiк, дiни, жекелiк құрылыстың негiзiн
қалайды. Конституцияда салықтар, салық төлеушiнiң салық төлеу мiндеттiлiгi,
салықтық қызметтiң конституциялық қағидалары көрiнiс тапқан. Конституцияның
35 бабында заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де
мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi мiндетi болып табылады деп
көрсетiлген, яғни бұл бапта бiз салықтардың және өзге де мiндеттi
төлемдердiң мiндеттi түрде заңды, заң негiзiнде қабылдануының және салық
төлеушiнiң салықты мiндеттемелерiн салық заңдарына сәйкес жүзеге асыру
мiндетiн белгiлейдi.
Конституцияның 4 бабының 2 тармағына сәйкес Конституцияның ең жоғарғы
заңдық күшi бар және Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады.
Демек, Қазақстан Республикасының заңдары және өзге де нормативтiк құқықтық
актiлерi, соның iшiнде Қазақстан Республикасының Салық кодексi де
Конституцияға сәйкестендiрiп қабылданады.
12.06.2001 жылы қабылданған Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық кодексi Қазақстан
Республикасында қабылданған екiншi кодекс. 1995 жылғы 24 сәуiрде Қазақстан
Республикасының Президентi қабылдаған Салық және бюджетке төленетiн басқа
да төлемдер туралы заң күшi бар Жарлығы тұңғыш Салық кодексi.
Қазақстан Республикасында нарыққа бағытталған мемлекет құру барысында
қарқынды екпiнмен жүргiзiлiп жатқан экономикалық және құқықтық реформалар
әлеуметтiк-экономикалық, саяси, құқықтық аяларға айтарлықтай көлемде,
енгiзiлiп жаңа 12.06.2001. жылы Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық кодексi
қабылданды. Салық кодексi Қазақстан Республикасының салық жүйесiн
қалыптастырудың жалпы принциптерiн, салық, алым және өзге де мiндеттi
төлемдердiң тiзiмiн, салық төлеушiлердiң және салық органдарының құқықтары
мен мiндеттерiн, жауапкершiлiгiн, арнаулы салық режимiн, салық әкiмшiлiгiн
жүргiзу, салық тексеруi нәтижелерiне және салық қызметi органдары лауазымды
адамдарының әрекетiне (әрекетсiздiгiне) шағым жасау мәселелерi белгiленген.
Салық кодексiне сәйкес Кодекс салықты және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi белгiлеу, енгiзу және есептеу мен төлеу тәртiбi
жөнiндегi билiк қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеушi
арасындағы салық мiндеттемелерiн орындауға байланысты қатынастарды
реттейдi. Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодесiнен және өзге
де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Салық кодекс пен Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнiң арасында қайшылықтар болған кезде,
салық салу мақсатында осы Кодекстiң нормалары қоладаныд, сонымен қатар
салық қатынастарын реттейтiн нормаларды салықтық емес заңдарға енгiзуге
тыйым салынады. Демек, Салық кодексi салық салу аясындағы басты құқықтық
акт. Бұл екi жағдаймен нақтыланады. Бiрiншiден, салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер осы Кодексте белгiленген тәртiпте және
жағдайларда белгiленедi, енгiзiледi немесе күшiн жояды. Екiншiден, салық
салу аясындағы құқықтық актiлерден заңи күшiнiң жоғарылылығы.
01.04.1999 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бiтiру жұмысы Мемлекеттiң салықтық қызметi атты тақырыпқа арналған.
Бiтiру жұмысы кiрiспе бөлiмi, мемлекеттiң салықтық қызметi және
мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi атты екi тараудан және
жекелеген параграфтардан, қорытынды бөлiмiнен тұрады.
Бiрiншi тарауда салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары,
салықтық қызметтiң бағыттары, мемлекеттiң салықтық саясаты, салықтық
механизмi қарастырылған.
Екiншi тарауда салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi, салықтық қызметтi
құқықтық реттеу әдiстерi, салықтық қызметтi iс жүзiне асыратын мемлекеттiк
органдардың құзыреттерi қарастырылған.
Бiтiру жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасының нормативтiк-
құқықтық актiлерi, Қазақстан Республикасының заңгер және экономист
ғалымдарының, шетел заңгер ғалымдарының еңбектерi пайдаланылды.
Бiтiру жұмысында салықтық қызмет, салықтық, механизм, салықтық саясат,
салықтық қызмет органдарының құзыреттерi түсiнiктерi қаралып мазмұны
ашылды.
Бiтiру жұмысының көлемi 44 бет.
Мазмұны
Кiрiспе 3-4
I. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметi.
1.1. Салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары. 5-11
1.2. Салықтық қызметтiң бағыттары. 12-17
1.3. Мемлекеттiң салықтық саясаты. 17-19
1.4. Мемлекеттiң салықтық механизмi. 19-21
II. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi.
2.1. Салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi. 22-24
2.2. Салықтық қызметтi құқықтық реттеу әдiстерi. 24-26
2.3. Салықтық қызметтi iс жүзiнде асыратын мемлекеттiк органдардың
құзыреттерi. 27-41
Қорытынды. 42
Пайдаланылған әдебиеттер. 43-44
Кiрiспе
Қазақстан егемендi, тәуелсiз мемлекет болып, экономикаға нарық
механизмдерiн енгiзе бастаған кезде салық жүйесi аса маңызды роль атқарады.
Кез келген мемлекетке өз егемендiгiн, тәуелсiздiгiн нақтылау үшiн
тұрақты қаржылық база керек. Нарықтық экономика жағдайында, дамыған
мемлекеттердiң тәжiрибесi көрсеткендей, мемлекеттiң негiзгi қаржылық тiрегi
халықтан және шаруашылық субъектiлерiнен алынатын салықтар болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында заңды түрде белгiленген
салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң
борышы әрi мiндетi болып табылады[1] деп көрсетiлген. Ал, салықтар, алымдар
және өзге де мiндеттi төлемдер Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнде бекiтiлген.
Салықтар мемлекеттiң қаржылық базасын қалыптастырудың негiзгi қайнар
көзi ғана емес, сонымен қатар мемлекеттiң экономиканы реттеушi құралы болып
табылады.
Салық салу аясындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез келген
мемлекеттiң қызметiнiң негiзгi бағыты болып табылады, яғни мемлекеттiң
салықтық қызметi мемлекеттiк қызметтiң негiзгi бағыттарының бiрi, өйткенi
ол мемлекеттiк бюджетке қаржы ресурстарының келiп түсу қатынастарын
реттейдi. Бiрақ, мемлекеттiң салықтық қызметi, тәжiрибе көрсеткендей,
көптеген проблемалармен ұштасады, соның iшiнде мемлекеттiк бюджетке
салықтардың толық көлемде түспеуi. Ол, бiрiншiден, салық төлеушi мен
мемлекеттiң мүдделер балансының бұзылуы, яғни мемлекеттiң мүдделерiнiң
жоғарылылығы, екiншiден, салық ставкаларының жоғарылылығы, үшiншiден, салық
заңдылығын бұзған үшiн салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiнiң жоғарылылығы
мен салық органдарының жауапкершiлiгiнiң жеңiлдiгi, төртiншiден, салық
заңдылығының тұрақсыздығы, яғни өзгерiстер мен толықтырулардың жиi
енгiзiлуi, бесiншiден, салық төлеушiлердiң салық заңдылықтарын жете
меңгермеуi сияқты мәселелермен байланысты. Қазiргi кезде бұл мәселелер
шешiлуi үстiнде, яғни салық салу саласында нарық жағдайға сәйкес 12.06.2001
ж. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Салық
кодексi қабылданды, 04.04.2003 ж. Iшкi және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негiзгi бағыттары атты Қазақстан Республикасының Президентiнiң
халыққа Жолдауында мемлекеттiң салықтық саясатына арналған мәселелер
қаралған. Жолдауда, салық азайған сайын, жеке инвестициялар көбейе түседi
дегендi даусыз ақиқат санауға болатындығын. Сондықтан да, Президент
Үкiметке жекелеген салықтардың пәнiн одан әрi кемiту туралы Парламентке
ұсыныс енгiзудi тапсыратындығын.
Президент 2004 жылғы 1 қаңтарынан бастап:
- қосылған құнға салынатын салықтық пәнiн 16-дан 15 пайызға дейiн
кемiту;
- жұмыс берушiлердiң регрессивтiк шәкiл бойынша еңбекке ақы төлеу
шығыстарының деңгейiне қарай әлеуметтiк салықты 20-дан 7 пайызға дейiн
шақтау арқылы оның пәнiн кемiту;
- жеке табыс салығының ең жоғарғы пәнiн 30-дан 20 пайызға дейiн кемiту
қажет деп санайтындығын.
Үкiметке шағын бизнес субъектiлерiнiң оңайтылған салық салу
жағдайындағы қызметтiң оңды тәжiрибесiн ескерiп, арнайы салық уәжiптерiнiң
аясын кеңейту мүмкiндiгiн зерделеудi тапсыратындығын Президент көрсеткен.
Бюджеттiк проблемаларды шешудiң негiзгi құралы салықтар болғандықтан,
салық саласындағы заңгер және экономист ғалымдар салық салу саласындағы
мемлекеттiң қызметi, жалпы салықтар және салық салу саласындағы мәселелердi
теория жағынан зерттеуге үлес қосқан. Олар: Мухитдинов Н.Б., Найманбаев
С.М., Худякова А.И., Оспанов М.О., Қарағұсова Г, Ермекбаева Б.Ж., Лесбекова
Г.А. және т.б.
I. тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметi.
1.1. салықтық қызметтiң түсiнiгi, әдiстерi, қағидалары.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. Әрбiр мемлекетке
өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр мөлшерде қаржы
көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi. Мемлекет қаржы
көзiн қалыптастыру үшiн салықтық қызметтi жүзеге асырады. Мемлекеттiң
салықтық қызметiн қарастырмас бұрын мемлекеттiң түсiнiгiн, белгiлерiн,
функцияларын қарастырып кетейiк,өйткенi салықтық қызмет жоғарыдағы
түсiнiктердiң құрамдас бөлiгi болып табылады.
Мемлекет – жалпыға мiндеттi заң және өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердi қабылдайтын, белгiлi бiр аумақта қоғамды басқаратын, қоғамдық
пайдалы функцияларды (қызметтердi) жүзеге асыратын, салық жүйесi және
мемлекеттiк саясатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшiн мәжбүрлеу аппараты
бар суверендiк жария билiктiң саяси ұйымы.[2] Бұл түсiнiктен мемлекеттiң
белгiлерiнiң бiрi ретiнде мемлекеттiң салық жүйесiнiң болуын және
мемлекеттiң қоғамдық функцияларды жүзеге асыруын көремiз. Ал, функция
дегенiмiз саяси құқықтық институттың қызметiнiң бағыты, осы қызметтiң
мазмұны және оның қамтамасыз етiлуi. Демек, мемлекеттiң функциясы дегенiмiз
мемлекеттiк қызметтiң аса маңызды және негiзi бағыттары. Мемлекеттiң
функциялары мемлекеттiң алдындағы негiзгi мiндеттерiне байланысты
белгiленедi.
Мемлекеттiк қызметтiң негiзгi бағыттары қоғамдық өмiрдiң қай саласында
жүзеге асып жатқанына байланысты iшкi және сыртқы функциялар болып
бөлiнедi. Iшкi және сыртқы функциялардың өзi негiзгi және негiзгi емес
болып бөлiнедi. Негiзгi функциялар – белгiлi бiр тарихи кезеңдегi
мемлекеттiң алдындағы стратегиялық мiндеттер мен мақсаттарды жүзеге
асыратын мемлекеттiң жалпы және маңызды бағыттары. Қазiргi кездегi
мемлекеттiң негiзгi iшкi функциялары мыналар: экономикалық, әлеуметтiк,
мәдениеттi, ғылым мен бiлiмдi дамыту, салық салу, экологиялық, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, меншiктiң барлық түрiн, тәртiптi қорғау.
Демек, мемлекеттiң салықтық қызметi мемлекеттiң iшкi негiзгi функцияларының
бiрi, яғни мемлекеттiк қызметтiң маңызды бағыттарының бiрi. Салықтық
қызметтi мемлекет қазынасын қалыптастыру мақсатындағы жүзеге асырылатын
мемлекеттiк қызмет, дәлiрек айтсақ қаржылық (бюджеттiк) қызметтiң бiр түрi
деп есептеуге болады. Өйткенi, салықтық құқықтың өзi бюджеттiк құқықтың
дербес құқықтық институты болып табылады. Салықтық қызметтi жүзеге асыру
кезiнде мемлекет бiр уақытта екi сипатта болады: саяси жүйенiң субъектiсi
ретiнде, мемлекеттiк бюджетке жұмылдырылған ақша қаражаттарының меншiк иесi
ретiнде.[3] Қорыта келгенде, салықтық қызметке мынадай анықтама беруге
болады: салықтық қызмет дегенiмiз салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi
заңда және басқа нормативтiк актiлерде белгiленген мөлшерде бюджетке алу,
қажет кезiнде ставкаларын, түрлерiн өзгерту, сондай-ақ олардың дұрыс
есептелiнiп, бюджетке дер кезiнде түсулерiне бақылау жүргiзу процесiн
жүзеге асырушы мемлекеттiң өзiнiң немесе оның өкiлеттi органдарының iс-
әрекеттерi.
Салықтық қызмет негiзiнде бiр-бiрiмен тығыз байланысқан құқылық және
экономикалық қатынастардың жүйесiнен тұрады. Жоғарыда айтқандай, мемлекет
заң және басқа да нормативтiк актiлердi қабылдау арқылы салықтар мен
мiндеттi төлемдердi белгiлейдi, өзгертедi, алып тастайды (жояды) және
олардың уақытыл, белгiленген мөлшерде бюджетке түсуiне бақылау жүргiзедi.
Салықтар қызмет өзге де қызметтер сияқты алдына мiндеттер мен мақсаттар
қояды.
Салықтық қызметтiң негiзгi мiндеттерi мыналар: салық заңдарының
орындалуын қамтамасыз ету және оның тиiмдiлiгiн зерделеу; заңдардың, салық
салу мәселелерi жөнiнде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын
әзiрлеуге қатысу; салық төлеушiлерге олардың құқықтары мен мiндеттерiн
түсiндiру; салық заңдары мен салық салу жөнiндегi нормативтiк актiлердегi
өзгерiстер туралы салық төлеушiлерге уақытылы хабарлап тұру; салықшылар мен
басқа да мiндеттi төлемдердiң республикалық бюджет пен жергiлiктi
бюджеттерде бекiтiлген мөлшерде және сомада бюджетке толығымен және
уақытылы түсулерiн қамтамасыз ету.
Салықтық қызметтiң басты мақсаттары: мемлекет бюджетiне кiрiстердi
жұмылдыру арқылы әлеуметтiк-экономикалық және саяси құрылыстың мемлекеттiк
бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету; өндiрiстi ойдағыдай ету; шаруашылық
субъектiлерiнiң қызметтерiн ынталандыру арқылы халық тұтынатын тауарлар мен
өнеркәсiптiк өнiмдердi шығару процестерiн қамтамасыз ету.
Мемлекет салықтық қызмет процесiнде белгiлi бiр әдiстердi қолданады.
Салықтық қызметтiң әдiстерi деп осы қызметтi жүзеге асыру кезiнде
қолданылатын жолдар мен тәсiлдердi айтамыз. Салықтық қызметтiң әдiстерi
төмендегiдей болып бөлiнедi:[4]
– салықтарды, алымдарды, баждарды белгiлеу;
– салықтарды, алымдарды, баждарды алу;
– салықтық бақылау.
Осы аталған әдiстерге жеке-жеке тоқталып кетейiк. Салықтарды белгiлеу
деп, мемлекеттiң жоғарғы өкiлдi органы – Парламенттiң қабылдаған заңының
негiзiнде Қазақстан аумағында жүретiн салықтарды енгiзу және олардың
төлеушiлерiн, салық салу объектiсiн, мөлшерi мен төлеу мерзiмiн дәл
көрсетудi айтамыз. Ал, салық салу объектiсi тек шаруашылық, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын табыстары, мүлiктерi, көрсетiлген қызметтерi бар
субъектiлерге ғана қатысты болады.
Салықтарды жоғарғы өкiлдi орган шығарған заңның негiзiнде тек мемлекет
белгiлейдi және салықтар белгiлi кезеңде (мысалы: салық жылы iшiнде) салық
салу объектiсiнен бiр жолы ғана алынады. Салықтарды белгiлеу кезiнде
жеңiлдiктер беру мәселелерi қоса қарастырылады. Заңда көзделген жағдайда
белгiлеу жергiлiктi өкiлдi органдарға жүктеледi.
Алымдарды белгiлеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкiлдi орган шығарған
нормативтiк актiнiң негiзiнде жүзеге асырылады. Дәлiрек айтсақ, алымдарды
белгiлеудiң жалпы принциптерiн Парламент анықтаса, ал олардың нақты
ставкаларын өз аумақтарының ерешелiктерiн есепке ала отырып белгiленуi
жергiлiктi өкiлдi органдар – Маслихаттарға жүктелуi мүмкiн.
Баждарды белгiлеу тек Парламент арқылы (заң негiзiнде) жүзеге
асырылады. Баж алу объектiлерi мемлекеттiң арнайы мамандандырылған
органдары көрсететiн немесе жасайтын белгiлi қызметтер болып табылады және
сол қызметтердi пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж төлеушiлдер болып
есептелiнедi.
Салықтарды, алымдар мен баждарды сондай-ақ басқа да мiндеттi төлемдердi
алуды тiкелей салық қызметi органдары жүзеге асырады. Салықтарды алу, яғни
төлеу заңда Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, мемлекеттiк салық
комитетiнiң актiлерiнде, салық қызметi органдарының хабарламаларында
көзделген мерзiмде жүргiзiледi.
Салықтық реттеу әдiсi – салықтарды белгiлеу, өзгерту, кейбiр түрлерiн
салық жүйесiнен алып тастау, салық ставкаларын азайту немесе төмендету,
негiзделген салық жеңiлдiктерiн енгiзу сияқты әрекеттерден тұрады.
Салықтық бақылау әдiсi – мемлекеттiк бюджеттi төлемдердi есептеу
дұрыстығын және олардың уақытылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке
тұлғаларды тексеру болдып табылады. Салықтық бақылау (тексеру) жүргiзудi
тек қана салық қызметi органдары жүзеге асырады.
Қазақстанда салықтық бақылауды жүзеге асыратын бiрден-бiр өкiлеттi
орган Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi болып табылады. Сондай-ақ
жергiлiктi Салық комитетi органдары мен Қаржы полициясы Агенттiгi да осы
қызметтi жүзеге асыруға атсалысады.
Мемлекет салықтық қызметiн жүзеге асыру барысында белгiлi бiр
принциптердi басшылыққа алады. Салық салу принциптерi салық теориясының
басты элементi болып табылады. Адам Смит салық салудың төрт қағидасын
ұсынған болатын.[5] Олар күнi бүгiнге дейiн салық салуды ұйымдастыру
принциптерi ретiнде қолданылады.Олар:
1. Салық әрбiр салық төлеушiнiң тапқан табысына сәйкес алынуға тиiс;
2. Салық мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi заң жүзiнде күнi бұрын және дәл
белгiленуi қажет;
3. Ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбiр салық төлеушiге қолайлы уақытта және
осы салық төлеушiге ыңғайлы әдiспен алынуға тиiс.
4. Үнемдiлiк қағидасы, яғни салық салу кезiнде салық төлеушiнiң
шығындары мейлiнше аз болуға тиiс.
Салық салу кезiнде, жоғарыдағы принциптердi басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгiлi қағидаларды қолдану тәртiбi туындаған болатын.
Қазiргi кезде қолданылатын салық салу принциптерi тiкелей салық салу
жүйесiне бағынышты болады. Ғалым Қарағүсова Г.Ж өзiнiң еңбегiнде салық салу
принциптерiнiң ең қолайлы деген түрлерiн атап көрсеткен.[6] Олар:
- салық салмағының (ауыртпалылығының) тең болуы, яғни әркiм мемлекет
қорына өзiнiң әдiл үлесiн қосуға мiндеттi;
- салық жүйесiнiң қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушiлерге
түсiнiктi болуы қажет;
- салық салудың теңдiлiгi және әдiлеттiлiгi;
- салықтық құрылыс елдiң экономикалық өсуiн және тұрақтылығын орнату
мақсатында салықтық саясатты қолдануға жағдай жасау керек;
- салықтар адамдардың экономикалық шешiмдер қабылдауына әсер етпеуi
керек;
- салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөнiндегi әкiмшiлiк
шығындар мүмкiндiгiнше аз мөлшерде болуы қажет.
Мельников В.Д өз еңбегiнде дүние жүзiлiк мәнi бар салық салу
принциптерiнiң ұтымды түрлерiн атап көрсеткен. Бұл принциптер нарық
қатынастары жағдайындағы салық жүйесiнiң ойдағыдай тиiмдi болуына
бағытталған.[7]
Дүние жүзiлiк тәжiрибеден өткен ол принциптер мыналар:
1. Салық салу формаларын белгiлеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушiлер салық төлеуден жалтара алмайды;
2. Салық жүйесi мүмкiндiгiнше бейтарап болуы тиiс. Мемлекет салық
төлеушiлердi салық жүйесi арқылы ынталандыруға (жеңiлдiк беру арқылы)
немесе жазалауға жол бермеуi керек. Өнiмдердiң, қызметтердiң жеке түрлерiн
салық салудан немесе кейбiр әлеуметтiк топтарды салық төлеуден орынсыз
босатуға, әлеуметтiк саясат, денсаулық сақтау, мәдениет салаларын
өзгерту(жоғарылату) жолымен алуға болмайды;
3. Прогрессивтi салықтардың орнына тiкелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану;
4. Салық жүйесi экономикалық қызметтердiң жақсаруына және күрделi
жұмсалымдардың өсуiне кедергi келтiрмеуi тиiс.
Тағы басқа да ғалым-экономисттер дүниежүзiлiк салық салу iстерiнде
қолданылатын принциптер ретiнде:
1. Қарапайымдылық және экономикалық бейтарапшылық;
2. Әдiлеттiлiк;
3. Салық ставкаларының салыстырмалылығы сияқты принциптердi айтады.[8]
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес салық салудың келесi
конституциялық принциптерiн бөлiп көрсетуге болады:[9]
1. Салықтарды белгiлеу және күшiн жою кезiнде заң шығару билiгiнiң
жоғарылылығы принципi.
Бұл принцип Конституцияның 54 бабында көрiнiс табады. Осы бапқа сәйкес
Парламент мемлекеттiк салықтарды белгiлейдi және күшiн жояды, сонымен қатар
61 баптың 3 тармағына сәйкес Парламент салық салуға, алымдар мен басқа да
мiндеттi төлемдердi белгiлеуге қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды
белгiлейтiн заңдар шығарады. Президент Конституцияда көрсетiлген
жағдайларда салықтарды белгiлеуге немесе күшiн жоюға құқылы, яғни
салықтарды белгiлеуге өзгертуге, күшiн жоюға Парламент пен Президенттен
басқа ешқандай мемлекеттiк органның құқығы жоқ.
2. Салықтарды белгiлеу кезiнде заңдылықты сақтау принципi.
Конституцияның 35 бабына сәйкес заңды түрде белгiленген салықтарды,
алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi
мiндетi болып табылады, яғни заңи тәртiптi бұзу арқылы қабылданған заңдар
салық төлеуде мiндеттей алмайды және жауапкершiлiкке тарта алмайды.
3. Салық заңдарының Конституцияға сәйкестiлiгi.
Бұл принцип Конституцияның екi бабынан туындайды Конституцияның 4
бабының 2 тармағына сәйкес Конституцияның ең жоғарғы заңдылық күшi бар және
Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады, 78 бап бойынша
соттардың Конституциямен баянды етiлген адамның және азаматтық құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтiретiн заңдар мен өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қолдануға құқығы жоқ. Ал, салық – бұл азаматты
меншiгiнен, айыру, Заңсыз қабылданған заң азаматтан меншiгiн заңсыз
айырады. Конституцияның 26 бабының 2 тармағына сәйкес жеке меншiк
мемлекетпен қорғалады және заңмен кепiлдiк берiледi.
4. Салық төлеушiлердiң меншiгiн негiзсiз салық салудан сақтау принципi.
Жоғарыда айтылып кеткендей, жеке меншiк мемлекетпен қорғалады және
кепiлдiк берiледi.Бұл ереже Салық кодексiнiң 49 бабында да көрiнiс табады,
яғни салық тексеру актiсi бойынша хабарламаға шағым жасау жағдайларын
қоспағанда, салық органдары салық төлеушiге мерзiмiнде орындалмаған салық
мiндеттемесiн орындауды қамтамасыз ету тәсiлдерiн қолданғаннан кейiн,
мәжбүрлеп өндiрiп алу шараларын қолдануға құқылы.
5. Салықты төлеу мiндеттiлiгi принципi.
Конституцияның 35 бабы бойынша заңды түрде белгiленген салықтарды,
алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi
мiндетi болып табылады.
6. Салық төлеушiлердiң заң мен сот алдында теңдiк принципi.
Бұл принцип Конституцияның 14 бабынан туындайды, заң мен сот алдында
жұрттың бәрi тең. Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына,
жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi
ешқандай кемсiтуге болмайды. Бiрақ, салық төлеушiлердiң кейбiр категориясын
кейбiр салық түрлерiнен iшiнара немесе толығымен босататын салықтық
жеңiлдiктер институты бұл принциптi бұзған болып саналмайды.
7. Мемлекеттiң салықтық саясатының жариялылық принципi.
Конституцияның 4 бабының 4 тармағына сәйкес азаматтардың құқықтарына,
бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми
түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады және салық
кодексiнiң 9 бабына сәйкес, салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк
құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға тиiс.
8. Сотқа жүгiну арқылы және заңға қайшы емес өзге де тәсiлдермен,
қажеттi қорғануды қоса алғанда салық төлеушiнiң құқықтары мен мүдделерiн
қорғау принципi.
Конституцияның 13 бабына сәйкес, әркiмнiң өзiнiң құқықтары мен
бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн
барлық тәсiлдерiмен қорғауға құқылы. әркiмнiң өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Демек, жоғарыда аталған принциптердi қарастыра келе мемлекеттiң
салықтық қызметiн жүзеге асыру барысында мынадай принциптердi бөлiп
қарастыруға болады: заңдылық және негiздiлiк, жалпыға бiрдейлiк және
нақтылық, жеңiлдiк және әдiлеттiлiк, ыңғайлылық және бейтарапшылық,
жоспарлылық және нормативтiлiк, тиiмдiлiк және үнемдiлiк, жеңiлдiлiк және
бiр дүркiндiлiк.
1.2. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң бағыттары.
Мемлекет салықтық қызметiн мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырады:[10]
1. Салықтар мен өзге де мiндеттi төлемдердi белгiлеу;
2. Мемлекеттiң салық жүйесiнiң қазiргi кезең талаптарына сай құрылуына,
оның экономикалық және құқықтық негiздерiнiң тиiмдi болуына атсалысу;
3. Салық төлеушiлердiң өз салықтық мiндеттемелерiн бiр жақты ерiктi
орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге
асыру;
4. Салық салу саласындағы мемлекеттiк органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесiн айқындау және олардың тиiстi құзыреттерiн белгiлеу;
5. Салық органдарының қызметтерiн тиiмдi ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгiлеп жетiлдiру;
6. Салықтық мiндеттемелердiң айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай
олардың мәжбүрлi негiзде жүзеге асыруын қамтамасыз ету;
7. салықтық заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк белгiлеу және осы
жауапкершiлiк шараларына кiнәлi тұлғаларды тарту;
8. Салық салу саласындағы салық органдары мен салық органдары мен салық
төлеушiлердiң құқықтық және салықтық мәдениеттерiн қажеттi деңгейде
қалыптастыру арқасында олардың материалдық мүдделерiнiң мүмкiндiгiнше
балансты болуына атсалысу;
9. Отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңiлдiктер беру және оларға қатысты салық әкiмшiлiгiн екi жақтың
(тараптың) мүдделерiн есепке ала отырып жүргiзу.
Жоғарыда көрсетiлген мемлекеттiң салықтық қызметiнiң бағыттарының
әрбiреуiн жеке-жеке қарастырып өтейiк.
1. Салықтар мен мiндеттi төлемдердi белгiлеу. Салықтарды жоғарғы өкiлдi
орган шығарған заңның негiзiнде тек мемлекет белгiлейдi және ол Қазақстан
аумағында жүретiн салықтарды енгiзу және олардың төлеушiлерiн, салық салу
объектiсiн, мөлшерлерi мен төлеу мерзiмiн дәл көрсетедi. Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiнiң 2-бабының 3 тармағына сәйкес салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер осы Кодексте белгiленген
тәртiпте және жағдайларда белгiленедi, енгiзiледi, өзгертiледi немесе күшiн
жояды.
Салық заңды түрде қабылданған деп саналу үшiн заң шығарушы заң шығару
процесiне қойған талаптар сақталу керек.
Салық заңдарын щығару процесiн келесi стадияларға бөлiнедi:[11]
- салық салуға арналған заңның проектiсiн дайындау салық заңдарының
проектiлерi жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың, яғни Қазақстан
Республикасы Президентi немесе Үкiметтiң тапсырысы негiзiнде құзыреттi
орган дайындайды. Құзыреттi орган болып Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлiгi табылады.
- заң шығару бастамашылығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес заң шығару бастамашылық құқығына Парламент
депутаттары, Қазақстан Республикасы Үкiметi ие және ол Мәжiлiсте жүзеге
асады. Парламент депутаттары заң шығару бастамашылығын Мәжiлiске салық
заңының проектiсiн ұсыну арқылы жүзеге асырады. Үкiмет Мәжiлiске Үкiмет
заңының проектiсiн ұсынады.
- заң проектiсiн талқылау.
- заңды қабылдау. Заң Парламенттiң палаталарының бөлек отырысында
бiрiншi Мәжiлiсте кейiн Сенатта қарау арқылы Парламентпен қабылданады.
Парламентпен қабылданған заң 10 күн iшiнде әрбiр палатаның Төрағасының
қолымен немесе заң проектiсi Үкiметпен ұсынылса, Премьер-Министрдiң қолымен
бекiтiлiп, 15 жұмыс күн iшiнде қол қойылу үшiн Қазақстан Республикасы
Президентiне ұсынылады. Конституцияның 62 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының заңдары Республика Президентi қол қойған кезден бастап заң
күшiне ие болады.
- заңды жариялау.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 4 тармағына сәйкес
азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты
нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың
мiндеттi шарты болып табылады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң 9 бабына сәйкес салық
мәселелерiн реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарды
мiндеттi түрде жариялануға тиiс.
2. Мемлекеттiң салық жүйесiнiң қазiргi кезең талаптарына сай құрылуына,
оның экономикалық және құқықтық негiздерiнiң тиiмдi болуына атсалысу, яғни
мемлекет салық жүйесiн қоғамдық қатынастардың дамуына, нарықтық
қатынастарға сәйкестендiрiп отырады.
3. Салық төлеушiлердiң өз салықтық мiндеттемелерiн бiр жақты – ерiктi
орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге
асыру. Салық төлеушiнiң салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
мiндеттемесi салық мiндеттемесi деп танылады, оған сәйкес салық төлеушi
салық органына тiркеу есебiне тұруға, салық салу объектiлерi мен салық
салуға байланысты объектiлердi айқындауға, салық және бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердi есептеуге, салық есептiлiгiн жасауға, оны
белгiленген мерзiмде табыс етуге, салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеуге мiндеттi. Салық төлеушi салық мiндеттемесiн
орындауды дербес жүзеге асырады. Салық төлеушi салық мiндеттемесiн
Қазақстан Респубюликасының Салық кодексiнде белгiленген тәртiппен және
мерзiмде орындауы тиiс, сонымен қатар ол салық мiндеттемесiн мерзiмiнен
бұрын орындауға құқылы.
Демек, мемлекет салық төлеушiге өзiнiң салықтық мiндеттемесiн белгiлi
бiр мерзiмде, яғни салық кезеңiнде ерiктi орындауға мүмкiндiк бередi және
мерзiмiнен бұрын орындауға да құқық бередi, бiрақ мерзiмiнде орындалмаған
салықтық мiндеттемелердi мемлекет мәжбүрлi түрде орындатуға құқылы. Сонымен
қатар, салық төлеушiнiң негiзделген өтiнiшi негiзiнде, салықтарды төлеудi
неғұрлым кеш мерзiмге, бiрақ күнтiзбелiк жылдың он айынан асырмай ауыстыру
Қазақстан Республикасының Салық кодексiнiң 41 бабында көрсетiлiп кеткен.
Мемлекет өкiлеттi органдар арқылы салық төлеушiнiң өз салықтық
мiндеттемелерiн дұрыс, мерзiмдi орындауларына бақылауды жүзеге асырады.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiне сәйкес, салық бақылауы – салық қызметi
органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына
мiндеттi зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
4. Салық салу саласындағы мемлекеттiк органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесiн айқындау және олардың тиiстi құзыреттерiн белгiлеу.
Салықтық қызмет мемлекет аумағында жүзеге асырылатын болғандықтан оған
қатысатын уәкiлеттi мемлекеттiк органдар өз құзыреттерiне байланысты
мынадай тәртiппен орналастырылады:
I. Мемлекеттiк өкiмет билiк органдары:
1) жоғарғы өкiлдi және заң шығарушы орган – Қазақстан Республикасының
Парламентi;
2) Жергiлiктi өкiлдi органдар – Мәслихаттар;
II. Мемлекеттiк атқарушы билiк органдары
1) Жалпы құзыреттi органдар
а) Қазақстан Республикасының Үкiметi
б) Жергiлiктi әкiмдiктер
III. Арнайы құзыреттi органдар
1) Қаржы Министрлiгi, оның тиiстi басқармалары мен бөлiмдерi
2) Қаржы Министрлiгiнiң Салық комитетi
3) Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс жөнiндегi
комитетi.
4) Қаржы полициясы Агенттiгi.
Салық салу саласындағы салық органдарының құзыреттерi арнайы осы
органдар туралы Үкiметтiң қаулыларымен бекiтiлген ережелерде көрсетiлген.
5. Салық органдарының қызметтерiн тиiмдi ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгiлеп жетiлдiру Салық органдарының қызметтерiн тиiстi
басқарушы орган немесе тұлға басқарады және қызметтерiн ұйымдастырады.
Мысалы: Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетiнiң төрағасы комитетiнiң жұмысын
ұйымдастырады және оған басшылықты, комитетке жүктелген мiндеттердiң
орындалуына және өз функцияларының жүзеге асырылуына дербес жауап
бередi.[12]
6. Салықтық мiндеттемелердiң айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай
олардың мәжбүрлi негiзде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Салық кодексiнiң 45 бабына сәйкес, салық төлеушiнiң
белгiленген мерзiмде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындау:
1. төленбеген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
саласында өсiмпұл есептеу;
2. банк шарттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
3. салық төлеушiнiң салық берешегi есебiне мүлiкке билiк етуiн шектеу
тәсiлдерiмен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Осы кодекстiң 49 бабына сәйкес, салық тексеру актiсi бойынша
хаьарламаға шағым жасау жағдайларын қоспағанда, салық органдары салық
төлеушiлерге мерзiмiнде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындауды
қамтамасыз ету тәсiлдерiн қолданғаннан кейiн, мәжбүрлеп өндiрiп алу
шараларын қолдануға құқылы. Мәжбүрлеп өндiрiп алу шараларын қолдану салық
төлеушiге жiберiлген хабарлама негiзiнде жүргiзiледi. Салық берешегiн
мәжбүрлеп өндiрiп алу мынадай тәртiппен:
1) банк шоттарындағы ақшасының есебiнен,
2) қолма қол ақашсының есебiнен,
3) дебиторларының есебiнен,
4) билiк ету шектелген мүлкiн өткiзу есебiнен,
5) акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы
жүргiзiледi.
7. Салықтық заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк белгiлеу және осы
жауапкершiлiк шараларына кiнәлi тұлғаларды тарту, салықтық мiндеттемелердi
тиiстi орындалуын қамтамасыз ету шаралары ретiнде салықтық заңдылықты
бұзғаны үшiн заңи жауапкершiлiктi белгiлеу болып табылады. Бұл
жауапкершiлiк әр түрлi сипатта болады: қаржылық-құқықтық, әкiмшiлiк және
қылмыстық, және әр бiреуi сәйкес салықтық құқықтық бұзушылықты
туындататды.[13] Салықтық құқық бұзушыға жауапкершiлiк белгiлеу арқылы
мемлекет екi мақсатты көздейдi.Олар:
1) Салықты төлеудi қамтамасыз ету
2) Келешекте құқық бұзушылықты болдырмау және құқық бұзушы салық
төлеуiншiнi тәбиелеу.
Салықтық жауапкершiлiк меншiк нысанына, ұйымдық құқықтық нысандарына,
ведомствалық бағыныштылығына және т.б. қарамастан барлық салық төлеушiлерге
байланысты әрекет етедi. Кiнәлi тұлғаны заңи жауапкершiлiкке тарту сот және
соттан тыс тәртiппен жүзеге асады. Соттан тыс тәртiп әкiмшiлiк және
тәртiптiк болып бөлiнедi.
Жауапкершiлiкке тарту әдiсi салық төлеушiнiң өзiне және жауапкершiлiкке
тарту органына және жауапкершiлiктiң түрiне байланысты болады.
Қаржылық-құқықтық жауапкершiлiк шаралары болып пеня мен айыппұл
саналады. Әкiмшiлiк-құқықтық жауапкершiлiкке тарту шаралары болып әкiмшiлiк
айыппұл саналады.
Қылмыстық-құқықтық жауапкершiлiк шаралары болып айыппұл, мүлiктi
тәркiлеу, бас бостандығынан айыру жазалары саналады.
8. Салық салу саласындағы салық органдары мен салық төлеушiлердiң
құқықтық және салықтық мәдениеттерiн қажеттi деңгейде қалыптастыру
арқасында олардың материалдық мүдделерiнiң мүмкiндiгiнше балансты болуына
атсалысу.
9. Отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
әкiмшiлiгiн екi жақтың (тараптың) мүдделерiн есепке ала отырып жүргiзу.
Мемлекет отандық және шетелдiк инвестициялардың мол және тиiмдi ағымының
арнасын кеңейту мақсатында инвестицияларды мемлекеттiк қолдауды жүзеге
асырады. Инвестицияларды мемлекеттiк қолдау мәселелерi Инвестициялар
туралы Қазақстан Республикасының Заңында көрсетiлген. Инвесторларды
мемлекеттiк қолдаудың мақсаты экономикалық дамуы үшiн қолайлы инвестициялық
ахуал жасау және осы заманғы технологияларды қолдана отырып, жаңа
өндiрiстер құруға, жұмыс iстеп тұрғандарын кеңейту мен жаңартуға, жаңа
жұмыс орындарын құруға және бар жұмыс орындарын сақтауға, сондай-ақ
қоршаған ортаны қорғауға инвестицияларды ынталандыру болып табылады.
Инвестицияларды мемлекеттiк қолдау инвестициялық префенциялар беру болып
табылады. Инвестициялық префенциялардың бiр түрi ретiнде инвестициялық
салықтық префенциялар саналады. Инвестициялық салықтық префенциялар
тiркелген активтерге салынатын инвестициялардың көлемiне қарай
белгiленетiн, бiрақ бес жылдан аспайтын мерзiмге берiледi. Инвестициялық
салық префенциялары корпорациялық табыс салығы мен мүлiк салығы бойынша
берiледi.
1.3. Мемлекеттiң салықтық саясаты.
Мемлекет елдiң қызметiнiң түрлерiне iшкi және сыртқы саясаты арқылы
әсер етедi - әлеуметтiк және мәдени, қорғаныс, табиғатты қорғау және
техникалық. Осы тiзiмнiң негiзгiсiнiң бiрi қаржылық саясат, өйткенi ол
басқаларының дамуын қаржылық ресурстармен қамтамасыз етедi.
Салықтық саясат бюдж,еттiк-қаржылық және ақша-несие саясатымен қоса
қаржылық саясаттың ажырамас бөлiгi болып табылады. Оның негiзгi салықтардың
мәнi мен функцияларынан туындайды. Салықтық саясаттың негiзгi әрбiр
қаржылық (бюджеттiк) жылда бюджеттi қабылдаумен қалыптасады; оны жүзеге
асыру сәйкес заңи және нормативтi актiлер қабылдаумен байланысты.[14]
Мемлекет салықтық саясатты, яғни салықтар аясындағы шаралар жүйесiн,
экономикалық саясатпен сәйкес жүргiзедi.
Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң негiзгi мақсаты – мемлекет салықтық
бюджетiнiң кiрiс бөлiгiн жеткiлiктi қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
Олай болса, салықтық саясаттың негiзгi субъектiсi мемлекет болып табылады.
Салықтық саясаттың мәнi – мемлекет пен мемлекеттiң қаржылық ресурстарын
қалыптастыруға байланысты шаруашылық субъектiлермен салықтық қатынастары.
Әрбiр салық қаржылық-салықтық қатынастар жүйесiнде белгiлi функцияны
жүзеге асырады және нақты сипаттамаға ие болады. Бiрақ олар бiр бiрiмен
байланысты болады және салықтық қатынастардың бiртұтас жүйесiн құрайды.
Мемлекеттiң салықтық саясатының мiндеттерiне мыналар кiредi:
1. Мемлекеттi қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
2. Халықтың кiрiстерiнiң деңгейiндегi теңсiздiктi жою.
3. Қаржылық ресурстардың салық салынатын объектiлерiн анықтау.
4. Нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес мемлекеттiң қаржылық саясатын
жүзеге асыратын салық механизмiн қалыптастыру. Салықтар және салықтық
саясат нарық құралы болып табылады.
Экономикалық тұрғыдан салықтық саясатқа бiрнеше талаптар қойылған:[15]
1. Салықтық саясат қоғамының даму заңдылықтарына сәйкес болу керек.
2. Қоғамның нақты тарихи жағдайлары мен этаптарының ерекшелiктерiн,
елдiң iшкi жағдайының және халықаралық жағдайының ерекшелiктерiн,
мемлекеттiң нақты экономикалық және қаржылық мүмкiндiктерiн есепке алу.
3. Әлемдiк тәжiрибедегi қаржылық құрылыс, жаңа тенденциялар және
прогрессивтi құбылыстарды зерттеу.
4. Салықтық шараларды ұйымдастыру әдiстерiн жан-жақты зерттеу.
5. Салықтық саясат концепциясын қалыптастыру барысында нәтиженi болжау.
6. Салықтық саясаттағы өзгерiстерге жол бермейтiн салықтық шараларды
құрастыру.
7. Шаруашылық субъектiлерiне жағдай жасау.
8. қаржылық жағдай туралы нақты және толық мәлiметтердi қолдану.
Шешiлетiн мәселелердiң сипаты мен мерзiмiне байланысты салықтық саясат
салықтық стратегия және салықтық тактика болып бөлiнедi.
Салықтық стратегия салықтар аясындағы мемлекеттiң ұзақ мерзiмдi курсын
анықтайды және iрi масштабты мәселелердi шешудi қарастырады.
Салықтық тактика салықтық жүйе және салықтық механизмге өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу арқылы нақты уақыт аралығындағы мәселелердi шешудi
қарастырады.
Масштабына және әсер ету аймағына байланысты салықтық саясат iшкi және
сыртқы болып бөлiнедi.
Iшкi салықтық саясат бiр елдiң шегiнде немесе аумақтық бiрлiкте
жүргiзiледi және iшкi мәселелердi шешуге бағытталады.
Сыртқы салықтық саясат қосарлы салық салуды болдырмау, жақындасу, әр
түрлi елдердiң салық жүйелерiнiң унификациясына бағытталған.
Сонымен қатар, салықтық саясат салықтық ставкаларды немесе салық салу
құрылысын басқаруға байланысты Үкiметтiң шешiмдерi негiзiнде жүзеге асады.
Дискрециондық емес саясат Үкiметтiң шешiмiне байланыссыз автоматты
түрде жүзеге асады. Салықтық саясаттың үш типiн бөлiп қарастыруға болады.
Бiрiншi типi – максималды салықтар саясаты.
Екiншi типi – оптималды салықтар саясаты.
Бұл тип кәсiпкерлiк қызмет және шағын бизнестiң дамуына қолайлы
салықтық климатты қалыптастырады. Бiрақ, кәсiпкерлiкке салық салу саласында
көп жеңiлдiктер беру мемлекеттiң кiрiстерiн азайтады.
Үшiншi тип – бұл салықтық саясат салық салудың өте жоғары деңгейде
болуы, бiрақ бюджеттiң кiрiстерi әр түрлi әлеуметтiк қорларын ұлғайтуға
бағытталған мемлекеттiк әлеуметтiк қорғау болу керек.
1.4. Мемлекеттiң салықтық механизмi.
Мемлекет өзiнiң салықтық қызметiн салықтық саясат арқылы жүзеге
асырады, ал салықтық саясатты салықтық механизм арқылы жүзеге асырады.
Салықтық механизмдi қалыптастыруға келесi стадиялар кiредi:
- салықтық механизмдi қалыптастыру, яғни салықтық саясаттың мiндеттерi
мен мақсаттарының жүзеге асуын қамтамасыз ететiн салықтық қатынастарды
анықтау;
- салықтық механизмдi тәжiрибеде қолдану
- салықтық қатынастардың белгiленген нысандарын және әдiстерiнiң
қолданылуын тексеру, мәлiметтердi жинастыру, салықтық механизмнiң жағымды
және жағымсыз жақтарын анықтау мақсатында бақылау шараларын жүргiзу;
- әрекет етiп тұрған салықтық жүйенiң анализi, оны бағалау және
салықтық механизмдi дамыту мәселелерiн өңдеу.
Салықтық қатынастарды ұйымдастыру әдiстерiн белгiлеудi мемлекет заңдар,
Президенттiң жарлықтарыжәне өзге де нормативтiк құқықтық актiлер арқылы
жүзеге асырады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттiк басқару
нысандары мен әдiстерiнiң, ұйымдастыру – құқықтық нормалардың жиынтығы
арқылы көрiнiс табады.
Салықтық механизмге салықтық қатынастардың нысандары мен әдiстерiмен
қоса олардың сандық және сапалық анықтаулар әдiстерi кiредi.
Сандық параметрлерi бар салықтық механизмнiң элементтерiне салықтық
жиналу деңгейi және т.б. кiредi.
Сапалық параметрлерi бар салықтық механизмнiң элементтерiне салықтық
реттеудiң тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi, инвестициялық саясатты жүргiзу және
қоғамның экономикалық дамуына салықтардың әсер етуi.
Салықтық механизм – ұлттық кiрiс өндiрiсiнде қалыптасатын қайта бөлу
қатынастарын басқаратын процестi түсiндiретiн салықтық теория саласы.
Осы процестегi қатынастарды келесi топтарға бөлуге болады:
- құқықтық реттеу және регламенттеу;
- салықтық жоспарлау және болжау;
- салықтық реттеу;
- салық салуды басқару;
- салықтық бақылау.
Салықтық механизм салықтық құқық, салық салуды басқару негiздерiне
сүйене отырып салықтық қатынастарды реттейдi.
Салықты қалыптастыруда қолданылатын нақты салықтық режим салықтық
заңдардың ережелерiне ғана емес оларға сәйкес шығарылған инструкциялық
нұсқауларға байланысты болады. Бұл механизм қызметтiң ұйымдық құқықтық
нысанына, салық төлкушiнiң статусына байланысты өзгерiп отырады.
Салықтық механиз субъективтiк жағынан абсолюттi түрде ерiктi болу керек
және ведомтсвалық мүдделерге тәуелдi болмауы керек.
II тарау. Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерi.
2.1. Салықтық қызметтiң құқықтық негiздерi.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық (салықтық-бюджеттiк) қызмет
тек құқықтық негiздерге сүйене отырып атқарылады. Салықтық қызметтiң
құқықтық негiздерiне, бiрiншi кезекте Қазақстан Республикасының
Конституциясы, арнайы қаржылық, салықтық заңдар мен басқа да нормативтiк
құқықтық актiлер жатады.
Мемлекеттiң салықтық қызметiнiң құқықтық негiздерiнiң негiзгiсi
Қазақстан Республикасының Конституциясы, өйткенi Конституция мемлекеттiң
негiзгi, басты нормативтiк актiсi. Конституция мемлекеттiк және қғамдық
құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметi
принциптерiн белгiлейдi. Конституция мемлекеттi оның барлық атрибуттарымен
құрады. Ол оның егемендiгiн барлық элеметтерiмен: аумағымен, жоғарғы
билiгiмен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және басқаларымен орнықтырады.
Конституция мемлекеттiң, мемлекеттiк органдардың қоғаммен, қоғамдық
институттарымен өзара қатынасының негiзiн қалайды. Конституция қоғамдық:
экономикалық, ұйымдық, әлеуметтiк, дiни, жекелiк құрылыстың негiзiн
қалайды. Конституцияда салықтар, салық төлеушiнiң салық төлеу мiндеттiлiгi,
салықтық қызметтiң конституциялық қағидалары көрiнiс тапқан. Конституцияның
35 бабында заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де
мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi мiндетi болып табылады деп
көрсетiлген, яғни бұл бапта бiз салықтардың және өзге де мiндеттi
төлемдердiң мiндеттi түрде заңды, заң негiзiнде қабылдануының және салық
төлеушiнiң салықты мiндеттемелерiн салық заңдарына сәйкес жүзеге асыру
мiндетiн белгiлейдi.
Конституцияның 4 бабының 2 тармағына сәйкес Конституцияның ең жоғарғы
заңдық күшi бар және Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады.
Демек, Қазақстан Республикасының заңдары және өзге де нормативтiк құқықтық
актiлерi, соның iшiнде Қазақстан Республикасының Салық кодексi де
Конституцияға сәйкестендiрiп қабылданады.
12.06.2001 жылы қабылданған Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық кодексi Қазақстан
Республикасында қабылданған екiншi кодекс. 1995 жылғы 24 сәуiрде Қазақстан
Республикасының Президентi қабылдаған Салық және бюджетке төленетiн басқа
да төлемдер туралы заң күшi бар Жарлығы тұңғыш Салық кодексi.
Қазақстан Республикасында нарыққа бағытталған мемлекет құру барысында
қарқынды екпiнмен жүргiзiлiп жатқан экономикалық және құқықтық реформалар
әлеуметтiк-экономикалық, саяси, құқықтық аяларға айтарлықтай көлемде,
енгiзiлiп жаңа 12.06.2001. жылы Салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық кодексi
қабылданды. Салық кодексi Қазақстан Республикасының салық жүйесiн
қалыптастырудың жалпы принциптерiн, салық, алым және өзге де мiндеттi
төлемдердiң тiзiмiн, салық төлеушiлердiң және салық органдарының құқықтары
мен мiндеттерiн, жауапкершiлiгiн, арнаулы салық режимiн, салық әкiмшiлiгiн
жүргiзу, салық тексеруi нәтижелерiне және салық қызметi органдары лауазымды
адамдарының әрекетiне (әрекетсiздiгiне) шағым жасау мәселелерi белгiленген.
Салық кодексiне сәйкес Кодекс салықты және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi белгiлеу, енгiзу және есептеу мен төлеу тәртiбi
жөнiндегi билiк қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеушi
арасындағы салық мiндеттемелерiн орындауға байланысты қатынастарды
реттейдi. Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодесiнен және өзге
де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Салық кодекс пен Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнiң арасында қайшылықтар болған кезде,
салық салу мақсатында осы Кодекстiң нормалары қоладаныд, сонымен қатар
салық қатынастарын реттейтiн нормаларды салықтық емес заңдарға енгiзуге
тыйым салынады. Демек, Салық кодексi салық салу аясындағы басты құқықтық
акт. Бұл екi жағдаймен нақтыланады. Бiрiншiден, салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер осы Кодексте белгiленген тәртiпте және
жағдайларда белгiленедi, енгiзiледi немесе күшiн жояды. Екiншiден, салық
салу аясындағы құқықтық актiлерден заңи күшiнiң жоғарылылығы.
01.04.1999 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz