Аралас экономикалық жүйелер
I БӨЛІМ. КЛАССИКАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ПӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
§ 1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Бұл тақырып жалпы экономикалық теория құрылымында ерекше орын алады,
себебі ол осы зерттеліп отырған курсқа өзіндік әдістемелік кіріспе болып
табылады.
Экономикалық ой-пікірлер негізінен ежелгі дүниеден бастау алады. Ежелгі
Египет, Қытай, Үндістан, Грекия ойшылдары мен философтарының еңбектерінде
экономиканың жекелеген құбылыстары мен процестері қарастырылған. Мәселен,
Ксенофонттың (430-355ж.ж.) Табыс туралы, Экономика атты еңбектері
экономика ғылымына бастау берді. Оның зерттеулерінде экономика бірнеше
салаға: ауыл шаруашылығына, қолөнерге және саудаға бөліп қарастырылған.
Платон (427-347ж.ж.) еңбек бөлінісі туралы, еңбекке мамандану мен олардың
ерекшеліктеріне мән беріп зерттеген. Аристотель Саясат және Этика
трактаттарында ең алғаш рет экономикалық процестерді, құбылыстарды
қарастырады. Аристотельдің пікірі бойынша экономика шаруашылықты
жүргізудегі әмбебап тәртіптердің жиыны болып табылады, яғни ол арқылы
байлықты өсіруге болады. Ол байлық ретінде осы шаруашылықта өндірілген
өнімдердің жиынын қарастырды. Сонымен бірге, ол шаруашылықты көркейту үшін
айырбас, сауда қатынастарын дамытудың қажет екендігін түсінген.
Бірақ ежелгі дүние ойшылдары экономика туралы ілімді толық бір жүйеге
келтіре алмады және де экономикалық құбылыстарды жалпы қоғамдық
процестерден бөліп қарастырмады.
Сонымен, экономикалық теория шаруашылықты жүргізу туралы қолданбалы ғылым
ретінде құл иеленушілік кезден бастап қалыптасты. Бірақ ол XVI-XVIII ғ.ғ.
ғана саяси экономия (грек тілінен аударғанда политейя- қоғам, ойкос- үй,
шаруашылық, номос- заң) деген атқа ие болды. Саяси экономия – бұл қоғамдық
шаруашылықтың қызмет етуінің заңдылықтары туралы ғылым.
Экономика ғылымының қалыптасуына үлестерін қосқан мектептердің алғашқысы—
меркантилизм мектебі. Ол итальян сөзінен аударғанда саудагер, көпес ұғымын
береді. Бұл мектеп өкілдерінің алға қойған мәселесі- мемлекет байлығының
қалыптасу көздері мен нысанын анықтау. Қоғамдық байлықтың негізгі нысаны-
ақша, алтын, ал оның пайда болу көзі- сауда деп білді. Меркантилистердің
көзқарасы бойынша тауарларды шет елден арзанға сатып алып, мейлінше
қымбатқа сату арқылы елдегі алтын ақша қорын молайтуға болады. Алтын ақша
неғұрлым көп болса, соғұрлым қоғамның байлығы да мол болады. Бұл
экономикалық ойдың кемшілігі- сауда капиталы қоғам байлығын, адамдардың әл-
ауқатын артыратын күш бола алмайды, себебі айырбас саласында тек қана құн
нысаны ауысады, байлық бөлінеді, басқаша айтқанда, тауар бір қолдан екінші
қолға өткенде, ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды.
Меркантилистік мектептің осы кемшілігін келесі бір мектеп-физиократтар
(грекше физис-табиғат, ал кратос-билік дегенді білдіреді) сынға алды.
Олардың пікірі бойынша қоғамдық байлық саудада емес, өндірісте, соның
ішінде тек ауыл шаруашылығында жасалады. Мектептің негізін қалаушы Ф. Кенэ,
А. Тюрго және т.б. Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
"Экономикалық кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл
шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндірістік процесі көрсетіледі.
Бірақ, олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі және халық
шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі қате пікір болды. Оны
классикалық саяси экономияның көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д.
Рикардо, С. Сисмонди сынға алды. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында
пайда болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің
материалдық игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байланыс,
халыққа қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық
молаяды деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік өндірістік
қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық саяси
экономияның басты табысы құнның еңбек теориясының негізін қалады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына қарсы
өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше рөлін атап, көрсеткен ғылыми қағида
болғаны белгілі. Құнның еңбектік теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Маркстік теория
бойынша, пролетариат барлық еңбекші қауымды капиталистік қанаудан азат
етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс орнатуы қажет.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында бірнеше экономикалық мектеп
қалыптасты. Олардың бірі – маржинализм (французша marginal-шекті)
мектебі. Олардың ортаға салған мәселесі- шаруашылық қатынастарға тартылған
жеке адамды субъективті-психологиялық тұрғыдан экономикалық талдау. Яғни,
кез-келген адам игіліктің құндылығын өзі субъективті түрде анықтайды, оның
пайдалылығына қарай бағасын орнатады. Осы мектептің өкілдері — К. Менгер,
Э. Бем-Баверк, В. Визер. Экономикалық теорияның келесі бір-жаңа
бағыты "неоклассикалық" бағыт, негізін қалаушы ағылшын экономисі А.
Маршалл (1842—1924). Оның басты еңбегі "Экономика ғылымының қағидалары"
1890 жылы жарық көрді. Ол өндіріс шығындары, сұраныс пен ұсыныс, шекті
пайда және шекті өнімділік теориясын біріктіруге тырысты. АҚШ-та Дж. Кларк
(1847—1938) шекті өнімділік және өндіріс факторларының кему заңын
тұжырымдады. Ол заң бойынша өндіріс факторларының саны өскен сайын,
оның өнімділігі кемиді. Сөйтіп, XIX—XX ғасырларда экономика ғылымын
математикалық әдіс-тәсілдер арқылы зерттеуге негізделген мектеп пайда
болды. Бұл бағыттың негізін салушылар — М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс.
Экономика ғылымында laissez faire қағидасын ұстанушы
экономистердің де алатын орны ерекше. Олар Август Фридрих фон Хайек және
Людвиг фон Мизес және т.б. Бұл ғалымдар өздерінің бүкіл шығармашылық
өмірінде экономиканы реттеуге мемлекеттің араласуына қарсы пікірді
ұстанған. Ал XX ғ. басында Батыс елдерінде кең тараған дағдарыстық құбылыс
рыноктық механизм арқылы экономиканы дағдарысты жағдайдан алып шығу мүмкін
емес екендігі дәлелденді. Осы Ұлы дағдарыс кезеңінен бастап экономиканы
қалыпқа келтіру мақсатындағы көптеген бағыттар өз зерттеулерін ұсынды.
Солардың бірі кейнсиандық бағыт. Оның негізін қалаған ағылшын экономисі
Джон Мейнард Кейнс. Оның Жұмыспен қамту, пайыз және ақшаның жалпы
теориясы атты әйгілі еңбегі бар. Осы еңбегінде Дж. М. Кейнс экономиканы
дағдарысты жағдайдан шығару үшін макроэкономикалық құралдарды, тиімді
сұраныс қағидасын қолданып, жұмыссыздық деңгейін төмендету шараларын
ұсынады.
§ 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ПӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Бірақ ғылымға да, оқу
пәніне де әдістеме бірдей қажет. Әдістеме дегеніміз- ғылыми танудың нысаны,
әдісі, ұйымдастыру қағидалары туралы ілім.
Экономикалық теорияның пәні – адамдар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасында игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестері
барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар. Нобель сыйлығының лауреаты
П. Самуэльсон экономикалық теория пәнін өзінің Экономика атты еңбегінде
тұтыну және өндіруді жүзеге асыру, адамдар арасындағы айырбаспен, ақшалай
келісім-шартпен байланысты қызмет түрлері деп түсіндірген. П. Самуэльсон
көптеген мысалдар келтіріп, экономикалық теория пәні тек осы және ол
өзгермейді, ол нақты деп айту қиын деген. Ол экономикалық теорияның бірнеше
анықтамаларын берді.Олар:
1) адамдар арасында ақшалай келісім-шарттар мен айырбасқа байланысты
қызмет түрін зерттейтін ғылым;
2) әртүрлі тауарды өндіру үшін және оларды қоғам мүшелері арасында бөлу
үшін қажетті шектеулі ресурстарды пайдалану туралы ғылым;
3) адамның күнделікті өмірде тұтыну мен өндіріс саласындағы міндеттерін
жүзеге асыруды қарастыратын ғылым;
4) байлық туралы ғылым.
Экономикалық зерттеу әдістерінің жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу
әдісінен айырмашылықтары бар. Бірақ, барлық жағдайда да зерттеу мен білім
беруде диалектикалық тәсіл қолданылады. Бұл әдістің негізін ежелгі гректер
қаласа, ал оны ғылыми жүйелеген неміс философы Гегель болып табылады.
Экономикалық процестерді танып-білудің бірнеше зерттеу әдістері бар.
Олар: ғылыми абстракция, талдау және жинақтау, индукция мен дедукция
әдістері, статистикалық мәліметтер жинақтау, болжамдар жасау және оны
тексеру, тәжірибелер жүргізу, логикалық және математикалық модельдер жасау.
Ғылыми абстракция дегеніміз - зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа
мерзімді, дара құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты,
әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Абстракциялау процесінде
категориялар, ұғымдар тұжырымдалады, олар құбылыстар мен процестердің жеке-
дара жинақталған жағын білдіреді. Тану процесіндегі қозғалыс белгілі
заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпыдан жекеге, абстракциядан нақтылыққа карай
жүреді.
Талдау- экономикалық құбылыстарды жеке элементтеріне жіктеп, оның әрбір
элементін біртұтастықтың қажетті құрамдас бөлігі ретінде зерттеу.
Синтездеу- бұл экономикалық құбылыстардың жеке элементтерін
біріктіріп, біртұтас зерттеу.
Индукция- жеке оқиғадан, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
қағидалар шығару.
Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық
объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.
Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция әдістемелік әдістермен
жүзеге асырылады.
§ 3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ЗАҢДАР
Экономикалық категориялар тарихи сипатта болумен қатар, олар
қоғамдық формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Экономикалық
категориялар қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан
сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша, сұраныс, ұсыныс
және т.б.
Экономикалық заңдар- адам қоғамы дамуының түрлі сатыларындағы материалдық
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарын анықтайды.
Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар- шаруашылық жүргізудің нақты тарихи
нысандарының даму заңдары.
Жалпы экономикалық заңдар- барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар.
Олар қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен
процестерінің байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта
болады, яғни адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл
заңдар белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.
Экономикалық процестер күрделі және сан алуан. Олардың тұрақтылығы мен
өзгергіштігі тарихи тұрғыдан бір-бірімен ұштасып жатады. Осыған сәйкес бұл
процестердің ішкі байланыстары мен тәуелсіздіктерін бейнелейтін заңдар да
барынша әртүрлі және әр типте болады.
Табиғат құбылыстары сияқты, адамзат қоғамының дамуы белгілі бір
объективті заңдарға негізделеді. Құбылыстар мен процестердің мәніне үңіле
отырып, олардың даму заңдарын ашамыз. Бір маңызды, ескеретін жағдай, заңдар
кез келген байланыс пен қатынастарды емес, тек маңызды қатынастарды ғана
сипаттайды, жоғарыда айтқанымыздай, заңдар адамдар санасынан туындамайды,
ол объективті шындықтан туындайтын құбылыстар мен процестердің өзіне тән.
Солай бола тұрғанымен, экономикалық заңдар табиғат заңдарынан өзгеше.
Өйткені, табиғат заңдары оның өзіне тән құбылыстарынан туындап, көрініс
алса, экономикалық заңдар адамдардың өндірістік экономикалық іс-әрекетінен
туындайды.
Экономикалық заңдар мәңгі емес, олар тарихи сипатта белгілі бір
кезеңде туып және өзгеріп немесе жойылып кетіп отырады. Олардың көпшілігі
белгілі бір тарихи кезеңде әрекет етеді де, кейін жаңа экономикалық
заңдарға орын береді. Әрдайым ескеретін бір нәрсе- ескі экономикалық заңдар
адамдар еркімен жойылып кетпейді, тек жаңа экономикалық құбылыстардың
туындауымен өз күшін жояды. Яғни, адамдар өз еркімен, дербес шешімдер
арқылы экономикалық заңды жоққа шығарып, оның орнына жаңа заңдарды жасай
алмайды. Экономикалық заңдардың күшінің жойылуы адамдар санасынан тәуелсіз
қоғамдағы объективті экономикалық хал-ахуалдың, процестердің өзгерісімен
тікелей байланысты.
Алайда, экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық
қызметінен тыс және оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек
адамдардың іс-әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек,
экономикалық заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-
әрекетінен тәуелсіз емес. Адамдар экономикалық заңдарды танып-біліп,
олардың объективті талаптарына сай шешімдер қабылдап, санасатын болса ғана
заң жүзеге аса алады. Бұл талап-тілектерге қайшы келетін кез-келген әрекет,
сөзсіз, шаруашылық жүргізуде қиындықтарға, орынсыз шығындарға соқтырмай
қоймайды. Рыноктық қатынасқа ену мен дамыту жолында осыны қатаң ескеру
қажет.
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
§ 1. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДАМНЫҢ ОРНЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ҚАТЫНАС
Адам қазіргі экономикалық ғылымда ғана емес, сондай-ақ өмірлік
тәжірибеде де экономикалық өсудің соңғы және қорытынды межесі ретінде
танылып отыр.
Адам – қоғамдық өмірдің басты қозғаушы күші, мәні, иесі. Адамзат
қоғамын зерттеуде экономикалық теория ең алдымен, адамның өндіргіш күш және
экономикалық қатынастардың субъектісі ретіндегі маңызын басты деп түсінеді.
Адам – бұл басты өндіргіш күш, өйткені ол тек қана өнімді өндіріп қана
қоймайды, сонымен қатар оны өндіруге қажетті өндіріс құралдарын өндіруде
де, оны іске қосуда да рөлі зор.
Адам қоғамнан тыс өмір сүрмейді, қоғамның аясында болады, соның
өрісінде дамиды. Адам барлық қоғамдық өндіріс түрлерінің шешуші факторы.
Сондықтан қоғам дамуының сатыларына байланысты ол үнемі даму үстінде
болады. Адамның өндірістегі орны, рөлі қоғам дамуына қарай арта түсуде,
адамға қойылатын өндірістік, әлеуметтік және т.б. талаптар да күшеюде.
Еңбектің сипаты мен мазмұны, ұйымдастыру, басқару тиімділігін
арттыру, жұмыс жағдайлары мен жұмыс уақыты, еңбек белсенділігін
арттыру және т.б. сан алуан жағдайлар қоғамда да әр түрлі болып
келгені белгілі. Сондықтан өндіріс жүйесінде адам дамуының
заңдылықтары әр түрлі қоғамдық құрылыстың дамуына сәйкес келеді, сонымен
белгіленеді. Өндірісте адам факторының барлық қоғамға тән ортақ даму
заңдылықтары бар. Олардың негізгілері: бірлескен жұмыс күшінің қалыптасуы;
жұмысшылардың жалпы және кәсіптік білімінің өсуі; мамандық,
біліктілік дәрежесінің артуы; маманданған еңбектің нәтижелілігі мен
тиімділігінің артуы; күрделі еңбектің басым болуы; кәсіптік құрамының
және ой еңбегі мен дене еңбегінің ара қатынастарының өзгеруі; еңбек
мазмұнының және жұмысшылардың өндірістегі атқаратын қызметінің
өзгеруі; адам факторының маңызының арта түсуі; адамның интеллектуалдық
дамуы, адам капиталының қалыптасуы және т.б.
Экономикалық қатынастардың ең басты, анықтаушы элементі- өндірістік
қатынастар немесе өндіру, бөлу, айырбас және тұтыну.
Экономика- қоғамға қажетті өмірлік игіліктерді жасау және оларды
пайдалану арқылы адамдардың және жалпы қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын шаруашылық жүйесі.
Шаруашылық қызметі мақсатты іс-әрекетті білдіреді, яғни шаруашылық
жүргізудегі адамдардың күш-жігерін жұмылдыруы, ол белгілі бір есептеулерге
негізделеді және де олардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталынады.
Адамдардың шаруашылық қызметі әр түрлі құбылыстар мен процестердің
күрделі және шырмалған кешенін білдіреді, теориялық экономика оның төрт
кезеңін бөліп көрсетеді: өндірістің өзі, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс– қарапайым түрде бір нәрсені өндіру, яғни қоғамдық тұтынудың
қандай түрін болсын қанағаттандыруға қажетті материалдық және материалдық
емес игіліктерді жасау процесі. Осы кезеңде экономикалық ресурстар– жер,
капитал, еңбек, кәсіпкерлік қабілет сынды өндіріс факторларының өзара
ұштасуы қажет.
Ал экономикалық ресурстардың өзі: 1. Материалдық немесе табиғи
ресурстар – жер мен капиталдан. 2. Адам ресурстары – еңбек пен кәсіпкерлік
қабілеттен тұрады.
Өндіру – бұл адамның өмір сүруі және жетілуі үшін қажет материалдық
және рухани игіліктерді жасау процесі.
Бөлу- бұл өнімнің өндірісіне қатынасқан шаруашылық субъектілерінің
тиісті үлестерін анықтайтын қоғамдық өндірістің бір кезеңі.
Айырбас– бұл материалдық игіліктердің және қызметтердің бір субъектіден
екіншісіне өтудегі қозғалыс процесі, және де заттардың қоғамдық айырбасын
білдіретін өндірушілер мен тұтынушылардың қоғамдық байланысының нысаны.
Тұтыну– бұл белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін өндіріс
нәтижелерін пайдалану процесі. Осы төрт кезең өзара байланыста болады
және өзара әрекеттеседі. Өнімдердің айналымы процесіндегі қоғамдық
өндірістің осы төрт кезеңде атқаратын рөлі маңызды әрі әрқилы болып келеді.
§ 2. ӨНДІРІСТІҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық
қорлар жеткілікті болуы керек. Экономикалық қорлар дегеніміз – тауар
өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, адам және адам
қолымен өндірілген ресурстар.
Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтерді өндіру кезіндегі
пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары
және т.б. кіреді және де олар өндірісте қолданылады.
Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам
еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке
капитал жатады, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер
факторы жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы.
Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, оны сәйкесінше өндіре де
алмайды. Жер адам еңбегінің "жемісі" емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи
ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану әуел бастан адамның қолынан келер
істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда "жер" ұғымы
ең кең мағынада қолданылады. Ол белгілі өлшемде табиғат сыйлаған бүкіл
пайдалылық - жердің өзі, су ресурстары немесе қазбалы байлықтар. Жер
бетінің белгілі бір учаскелері адамның өндірістік қызметіне ықпал етеді.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажетін
өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік
етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен- еңбек,- деп
айтудың өзі де жайдан-жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен
бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды,
еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу-өнер,
ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру
кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен
дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамның мақсатты іс-әрекеті емес,
жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші – адамның дене еңбегі және рухани күштерінің, оның еңбекке
деген қабілетінің жиынтығы. Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек
болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың
қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адамның мақсатты іс-әрекеті. Іс-
әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге
бағыттылығы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және
пайдалану, сондай-ақ жинақталған тәжірибелермен ақпарат алмасудың барлығы
адам еңбегін сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардан,
құрал-жабдықтардан, құралдардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан
және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-
жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен
тараған. А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды
өндіріс құрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де мұндай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен
Нордхаустың "Экономикс" деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, өндірістік үйлер және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер
капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон "Қазіргі
экономикадағы күрделі қаржы" деген еңбегінде, "Капитал қаржыландыру көзі
болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған",— деп жазды.
Жер, еңбек және капитал жеке формада немесе жекелеген түрде ештеңе де
жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік
жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай-ақ ол ресурстарды қалай
пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын адам (немесе адамдар тобы) кәсіпкер деп
танылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау
үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол өз кезегінде
өндірістің төртінші факторы болады.
Маркстік теорияда өндіріс факторлары басқаша жіктелінген еді: заттық
факторлар (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай
бөлу марксизмде өте маңызды, өйткені қосымша құн мен пайданы өндірістің
барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсеткен. Осы жұмыс күші
тікелей пайдалану нысанасы болады.
1-сурет. Өндіріс факторларының өзара әрекет етуі
§ 3. ӨНДІРІСТІК МҮМКІНДІКТЕР ШЕГІ ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТАҢДАУ
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері өндірісте қолданылатын
ресурстардың сиректігімен шектелінеді, олар қоғамның дамуымен бірге
сақталынып қана қоймай, сонымен қатар өсе түсуде. Ол деген шектеулі табиғи
ресурстардың сарқылуымен байланысты, тұтыну жаңа тауарлар мен қызметтер
өндірістің дамуы үшін жаңа серпілістер бермейді. Өз ретінде тауарлар мен
қызметтердің сапалық сипаттамасы өзгеріп отырады, бұл тұтыну тауарлары мен
инвестицияларға деген қажеттіліктің өсуіне әкеледі. Бірақ, ресурстар
шектеулі болғандықтан, қоғам таңдау жасауы қажет. Таңдау жасай отырып қоғам
бірінен бас тартуы керек, күткен нәтижеге жету үшін құрбандыққа баруға тура
келеді.
Біздің бас тартып отырғанымыз балама шығындар деп аталады – қоғамның
таңдап алған нәтижесіне жетуі.
Егер де экономикалық ресурстар тұрғын үйлерді салуға пайдаланылса, онда
олардың ақшалай құнын жерге, материалдарға және жұмыс күшіне деген шығындар
құрайды. Балама шығындар аурухана, мектеп, кітапхана офистарды салуға
кететін шығындар болады, олар сол экономикалық ресурстардың есебінен
салынуы мүмкін. Қоғам барлық ресурстарын дерлік тұрғын үйлерді салуға
жұмсауы мүмкін немесе бұл құрылыстың көлемін аурухана мен мектептер салу
үшін төмендетуі мүмкін. Сонымен бірге тұрғын үйлер мен ауруханалардың және
басқа да ғимараттардың құрылыс көлемі балама (альтернативті) шығын емес,
сондай-ақ өзара бірін бірі толықтырушы болады.
2-сурет. Балама мүмкіндіктердің мәні
Бұл сандық мысалды өндірістік мүмкіндіктер шегі, немесе трансформациясы
кестесінде кескіндеуге болады. Кестедегі сандарды белгілеп және оларды
біріктіре отырып, өндірістік мүмкіндіктер немесе трансформациясы қисығын
беруге болады (АВСDЕF).
Өндірістік мүмкіндіктер қисығының экономикалық мәні экономикада
қоғамның технологиялық таңдау жасауында болып отыр. Бұл жерде ресурстарды
қайта бөлу жолымен тұрғын үйлердің құрылысы және т.б. арасындағы таңдау.
Таңдау мәселесінің мәні, егер де көп қырлы қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін қолданылатын әрбір фактор шектеулі болса, онда оны
қолданудың баламалық мәселесі және де өндіріс факторларының ғылыми
үйлесімділігін іздеу де болады.
Бұл мәселенің көрінуі экономиканың басты үш сұрағын анықтаумен
байланысты.
3-сурет. Экономиканың басты сұрақтары
Өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторларының өзара әрекеті қажет,
олардың жеке дара өнім өндіруге де, пайда табуға да қабілеті жоқ екендігі
даусыз. Өндіріс процесінде оның факторлары өзара байланысты әрекет етеді,
кей жағдайда бірін-бірі толықтырады, алмастырады.
Нақты өндіріс жағдайында кәсіпкерді әрдайым толғандыратын мәселе —
өндіріс процесінде белгіленген өндіріс факторларымен өндірілетін өнімнің
саны мен сапасы. Техника мен еңбек өнімділігінің белгілі бір даму кезеңінде
белгіленген өндіріс факторларының қуатымен өнім өндірудің максималды
шамасына жетуі мүмкін.
урет. Максималды өнім өндіруде жер мен еңбектің әр қилы комбинациялар
үлгісі
Бұл өндірістің екі факторының өзара байланысын сипаттайтын өндірістік
функцияның қарапайым мысалы. Өндірістік функция деп отырғанымыз өндіріс
факторларының жиынтық шығындары мен өндірілген максималды өнім арасындағы
өзара байланысты сипаттайтын техникалық ара қатынас. Математикалық
белгілермен былайша анықтауға болады.
y=f(a1, а2 ...ап)
Мұндағы у — шығарылатын өнім көлемі, a1, а2 ...ап — өндіріс факторлары.
Өндіріс функциясының мәні мен маңызы балама (бірдей) мүмкіндіктің
барлығында әр қилы өндіріс факторларының үйлесімділігін қамтамасыз ету.
Өндірісте әр қилы факторлар қолданылатындықтан, олардың оңтайлы ара
қатынасын қамтамасыз ету мүмкіндігі де бар. Өндірістік функция өндіріс
факторларының бір-бірімен алмасу мүмкіндігі болатындығын көрсетеді.
II БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТҮПКІЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
§ 1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ: ҰҒЫМЫ, ЖІКТЕУ ӨЛШЕМДЕРІ, ТИПТЕРІ
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған) - өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары
мен әдістерін табу. Экономикалық жүйенің өмір сүруінің басты себебі -
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән
бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсілдеріне негізделген
экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі
қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, материалдық,
рухани, әлеуметтік, ұлтттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің
тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін
экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші (типке) тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит. Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты
ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан
кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.),
Ф.Лист (1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.),П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму беталысы туралы қарама-қарсы көзқарастардың
тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі
арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік
күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы
өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын
теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-бірін
толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігіп, жаңа экономикалық
жүйені туындатады.
Мұндай қарама-қайшы көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта
дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде
меншікті ұлттандыру - мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау - одан
бас тартумен, орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі,
тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және т.б. Қоғамның экономикалық
дамуын тежеуші басты қайшылық – рыноктың және мемлекеттік өндірістің сипаты
және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) Экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2)Экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалды-
заттай бір-біріне тәуелділігі.
3) Экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі. Экономикалық жүйенің әрбір
элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі
ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан
құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында
таңдау мәселесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың
орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп
пайдалылық алатын тиімді жүйені таңдау.
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын
жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарға ие болуы тиіс және не өндіру? қалай
өндіру? кім үшін өндіру? керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін
шешуге ұмтылады. Шаруашылық өмірдің бұл міндеттерін шешу тәсілін кез-келген
қоғамға тән ақпараттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс-әрекетте әрбір
субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері
туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай
жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады:
ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп (иерархия).
1. Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпараттар баға арқылы алынады.
Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне
қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін
өндіру керектігін анықтайды.
Рыноктық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық
субъектілерінің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы
қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары
туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама
шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
2. Ақпарат алудың екінші тәсілі - орталықтан орындаушыға (өндірушіге)
бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп
(иерархиялық) жүйе. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілерінің ақпараттар алуы,
қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес, биліктегі
өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы тәртіп
жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік жоспардың
(қандай бағада не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу) бұйрықпен
орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
-орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
-дәстүрлі - қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан-ұрпаққа мұраға қалып отырады.
-либералды - қоғамның дамуының тиімділігіне жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас - бірінші және екінші тұрпаттың элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе - шаруашылық іс-әрекеттер белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
-ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (рыноктық шаруашылық).
§ 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ МОДЕЛЬДЕРІ : ЖОСПАРЛЫ, РЫНОКТЫҚ, АРАЛАС
Экономикалық жүйенің негізін құрайтын меншік нысаны мен экономикалық
әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты оның келесідей модельдері
болады:
1. Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
2. Рыноктық экономикалық жүйе.
3. Аралас экономикалық жүйе.
1. Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе мемлекеттік
меншік үстемдік ететін жағдайда қызмет етеді және жеке меншік болмайды.
Мемлекет жоғары деңгейдегі бұйрық беруші. Мұндай экономикалық жүйеде шешім
қабылдау үшін қажет ақпараттар көлемі өте жоғары болғандықтан, экономиканы
мемлекеттің басқаруы қымбатқа түседі әрі тиімсіз жақтары жеткілікті.
Қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу, ағымдық және болашақ жоспарлар жасау,
өзара салыстыру мен олардың орындалуын бақылау толық орындалмайды және
кедергілер көп. Командалық-әкімшілік экономикалық жүйедегі қабылданған
шешімдер экономикалық емес, жасанды әдіске айналады, себебі барлық
өндірістік қорлар, ресурстар, жер, капитал мемлекеттің меншігінде қалады.
Сондықтан максималды пайдалы әсер беретін әдісті қолдану мүмкін болмайды,
өйткені мемлекеттік бюрократия экономикалық субъектілердің әрекет ету
шекарасын бұйрықтар, белгілеулер арқылы шектеп отырады. Нәтижеде өндірістік
процесте ескірген әдіс қолданылып, өндіріс факторлары тиімсіз жұмсалынады.
Еңбек өнімділігінің төмендеуі салдарынан экономикалық жүйе тиімсіз құрылған
болып шығады.
Жоспарлы экономикалық жүйе моделінің негізгі белгілері:
1) елдің материалдық байлығының 90%-ға жуығы қоғамның (мемлекеттің)
меншігі болып табылады. Меншікті тиімсіз пайдалану ешкімге экономикалық
және т.б. жауапкершілік жүктемейді. Ал тиімді пайдаланудың жүйелі
механизмдері жоқ.
2) қоғамның барлық салалары орталықтан жоспарлау арқылы реттеледі.
Бір нұсқада жасалатын жоспардың орындалуы міндетті (директивті жоспар)
болып табылады.
3) өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау орталықтандырылған.
Барлық ресурстар өндірушілерге бір орталықтан жоспар бойынша қатаң бөлініп
беріледі (ресурстар қажет-қажет емес болса да).
4) экономикалық ынталандыру тек жалақы мен сый-ақы жүйесі арқылы ғана
жүзеге асырылады, бірақ оның өзі қатаң бақыланады. Еңбек ақы деңгейінде
алшақтық жоқ және еңбек етуге мәжбүрлеу басым.
5) экономикалық тепе-теңдік қатаң экономикалық-құқықтық және заң
шығарушылық шаралар қабылдау негізінде қамтамасыз етіледі.
6) экономикада тауарлардың тапшылығы орын алады.
7) қаржы-несие тетіктері (баға, пайыз, ақша массасы, несие) жаппай
жоспардың орындалуына қызмет етеді. Бағалы қағаздар мен бағалы қағаздар
рыногы мүлдем жоқ.
8) сыртқы саудада мемлекеттің ғана монополиялық билігі бар. Валютаны
еркін айырбастауға тиым салынған және валюта бағамын мемлекет бекітеді.
9) шектеулердің көптігіне байланысты жүйеде көлеңкелі экономиканың
үлесі жоғары.
10) коммунистік идеологияның үстемдік етуі.
2. Рынок қағидаларына құрылған экономикалық жүйе жеке меншіктің
классикалық жаңартылған нысандарына негізделеді. Мұнда нақты экономикалық
мүдделері бар өндірушілердің іс-әрекеттері мен еркін таңдауларына басты мән
беріледі. Меншік объектілерін аса тиімді пайдалану кезінде әртүрлі
кедергілер, өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттері мен таңдауларын
шектеу болмайды. Жоғары пайда экономикалық жүйенің тиімді әрі үдемелі
әдістерге негізделгенін, ал пайданың төмендеуі оның ескіргенін және жаңа
өндіріс әдісін іздестіру қажеттігін сипаттайды. Яғни, өндірістік
технологияны жаңартуды талап етеді.
Рыноктық экономиканың ерекше белгілері: 1) инвестициялық ресурстарға
жеке меншік. 2) макроэкономикалық қызметті рыноктық механизм арқылы реттеу.
3) еркін бәсеке. 4) көптеген сатушылар мен сатып алушылардың болуы. 5)
еркін кәсіпкерліктің дамуы.
Бұл экономикалық жүйедегі экономикалық дамудың іргелі міндеттері баға
және рынок арқылы шешіледі. Бағаның төмен немесе жоғары деңгейі өндіру мен
тұтынудың көрсеткіші іспеттес. Рыноктағы баға деңгейі мен динамикасын
ескере отырып, өндірушілер мен тұтынушылар ресурстарды бөлуді дербес шеше
алады. Жоғары пайда алу мақсатында кәсіпкерлер табиғи, еңбек, қаржы
ресурстарын үнемді пайдаланады, өздерінің шығармашылық, ұйымдастырушылық
қабілеттерін жетілдіре түседі.
3. Аралас экономика туралы 100 жылдай бұрын А.Шефле, А. Вагнер
еңбектерінде орын алды. Олардың пікірінше аралас экономиканың қалыптасуына
жеке кәсіпкерлікке мемлекеттің араласуы негіз болған. Батыс экономистері
аралас экономикаға мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге
отыруы деп анықтама берген.
XX ғасырдың 30-жылдары Дж. М. Кейнс мемлекеттік капитал салымдарын
басқару жүйесінің қажеттігін негіздеп, аралас экономика теориясының дамуына
өз үлесін қосты.
Дж. Гэлбрейт Экономикалық қоғамның бет әлпетін идеологиялық
символдар емес, өндірісті ұйымдастыру мен озық үлгідегі техника-
технологиялар анықтайды. Сондықтан жоспарлау тек әкімшілік-командалық
жүйемен ғана байланысты емес, - деп тұжырымдайды.
Ал қазіргі кездегі экономикалық мүдделердің күрделілігі мен
қайшылықта дамуы, оларды шешудегі балама нұсқаларды табу, өндірісті
әртараптандыру мен жоғары технологияны пайдалану мүмкіншіліктерін анықтау
аралас экономика теориясының өзекті мәселелеріне айналған.
Аралас экономика жоспарлы экономикалық жүйенің рыноктық экономикалық
жүйеге ауысуымен байланысты емес. Қазақстанда аралас экономика мен өтпелі
экономика кезеңдері тұспа-тұс келген болатын. Ал дамыған елдерде аралас
экономика объективті экономикалық құбылыс ретінде Кеңес дәуірінен бұрын да
өмір сүрді.
Қазіргі аралас экономикалы елдерде мемлекеттің рөлі арта түсуде. Бұл
ұлттық және әлемдік қауымдастық үшін негізгі кепілдіктерді қамтамасыз
етумен байланысты болып отыр. Олардың ішінде:
- халықтың экономикалық жағдайын тұрақтандыру.
- табыстарды ұлғайту және сақтау мүмкіншіліктерін қалыптастыру.
- көлеңкелі экономиканы заңдастыру.
- жергілікті және мемлекеттік шенеуніктердің билігінің шегін анықтау.
- елдегі қауіпсіздік пен әлеуметтік мәселелерді шешу.
Аралас экономикалық жүйе рынок пен жоспарлаудың артықшылықтарын
үйлестіру негізінде қалыптасқан. Мұндай экономиканың тұрпаты мемлекеттің
экономикаға шамадан тыс араласуын шектейді, бәсекелік ортаны ынталандырады,
монополияны реттейді және әлеуметтік қорғау механизмдерінің жүзеге асуына
жағдай жасайды.
Аралас экономиканың сипатты белгілері:
1) мемлекеттік меншіктің болуы. Ол экономиканың дамуында
тұрақтандырушы рөл атқарады. Жеке сектор жүзеге асыра алмайтын салаларда
(темір жол, космосты игеру, атом энергетикасы, т.б.) қызмет етеді.
2) меншіктің көптүрлілігі. Бәсекелік ортаның күшеюіне әсері мол.
3) экономика рыноктық және жоспарлы тетіктер арқылы реттеледі.
4) макро-микроэкономикалық деңгейде экономикалық процестердің
ұйымдастырушылық және басқарушылық рөлі басым.
5) жеке кәсіпорындардың ірі әртараптандырылған фирмаларға өзгеруі.
Мемлекет рыноктағы экономикалық субъектілердің пайда табуға
бағытталған іс-әрекеттерінің теріс жақтарын болдырмау шараларын
ұйымдастыру, бақылау механизмін жүзеге асырады. Яғни, бай мен кедей халық
топтарының араларындағы әлеуметтік, экономикалық, саяси алшақтықты
төмендетуге, ұлттық қауіпсіздікті сақтауға, экологиялық мәселелерді шешуге,
үкіметке деген сенімді жоғарылатуға қызмет етеді. Басқаша айтқанда,
мемлекет халық шаруашылығын жүргізуші субъектілер арасындағы мүдделер
үйлесімділігін қамтамасыз ететін, ойын ережесін бекітуші және қадағалаушы
рөл атқарады. Әлеуметтік бағытталған рыноктық экономикада іс-әрекеттердің
еркіндігін тәртіпке келтіру мен реттеу әлеуметтік үйлесімділік пен
тұрақтылыққа жетуге бағытталған. Сондықтан, аралас экономикалы елдер
экономикалық саясатты жүзеге асыру барысында рыноктық механизмнің теріс
салдарын жоюға бағытталған бағдарламаларды жиі қолданады. Аралас
экономиканың ерекшелігі - оған енетін элементтердің гетерогендігі, яғни
көптүрлі болуы.
§ 3. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ МОДЕЛЬДЕРІ
Қазақстан Республикасында рыноктық экономика жүйесі жедел жаңаруда.
Осыған байланысты дамыған елдерде қолданылатын моделдердің ерекшеліктері
мен тиімді жақтарын зерттеу маңызды. Кез-келген экономикалық жүйе мен оның
даму бағыттары мына жағдайларға тәуелді:
- географиялық.
- табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуіне.
- тарихи даму шарттарына.
- елдің әдет-ғұрып, салт-дәстүріне.
- өндіргіш күштердің дамуына.
- қоғамның әлеуметтік ортасына.
Барлық рыноктық моделдерге тән ортақ белгілер:
-меншік нысандарының көптеген түрлерінің болуы.
-бағаның еркін қалыптасуы.
-еркін бәсекенің дамыған жүйесі.
-дамыған кәсіпкерлік қызмет.
-экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің болуы.
Қазіргі әлемдік экономикада рыноктық экономиканың 7 моделін ерекше
бөліп қарастырады.
1. Американдық модель немесе либералды модель. Оның ерекшеліктері:1)
мемлекеттік меншіктің үлесі аз. 2) экономикадағы мемлекеттің реттеуші рөлі
төмен. 3) ірі бизнестің жан-жақты дамуы. 4) бай мен кедей адамдардың өмір
сүру деңгейіндегі үлкен алшақтық. 5) жалақы мөлшеріндегі үлкен алшақтық. 6)
кедей халық топтарының өмір сүру жағдайларының орташа болуы.
2. Жапондық модель. Жапондық модельдің ерекшеліктері: 1) ұлттық
экономиканың негізгі даму бағыттарына мемлекеттік араласудың деңгейі
жоғары. 2) экономиканы тұрақтандыру мен тиімділігін жоғарылату үшін 30
жылға арналған стратегиялық жоспар, қорғаныс күштерін дамыту және күшейту
үшін 5 жылдық жоспар қолданылады. 3) фирмаларда өмір бойы жұмысқа қабылдау
кеңінен тараған. 4) ортақ мүдделерге сай бірігу, басқару мен шешім
қабылдауға жұмысшыларды қатыстыру механизмдері іске қосылған. 5) жалақы
деңгейіндегі айырмашылық шамалы. 6) модель әлеуметтік бағытталған. Мемлекет
әлеуметік теңсіздікпен күрес жүргізеді, жұмыссыздардың, зейнеткерлердің,
еңбекке жарамсыз азаматтардың әлеуметтік құқықтарының қорғалуын
қадағалайды. 7) жұмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу міндеті
корпорациялар мен бірлестіктерге де жүктелінген.
3. Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны бойынша
жапон моделіне жақын. Әлеуметтік рыноктық экономиканың немістік моделінің
негізін салушы, басты идеологы Людвиг Эрхард.
Неміс моделінің ерекшеліктері: 1) мемлекеттің экономикаға әсері үлкен,
әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде оның орны ерекше. Германиядағы
әлеуметтік міндеттемелердің елеулі бөлігін мемлекет өз мойнына алады: тегін
медицина, білім беру және т.б. 2) XX ғасырдың 70 жылдары Германия ең
алғашқылардың бірі болып негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді таргеттеу
(жоспарлау) қағидасын енгізді. Әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге
асырылды. Ол бойынша кәсіпорын жұмысшылары меншік иесінің тең құқықты
әріптесі болып табылады.
4. Швед моделі. Кейде швед моделін социализмнің екінші үлгісі деп те
атайды. Швед елі өмір сүру деңгейі мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлект экономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз ету мен табыстарды қайта бөлуде белсенді қызмет етеді. Бұл
модельдің ерекшеліктері: 1) әлеуметтік бағытталған рыноктық экономика. 2)
мүлік теңсіздігі өте төмен. 3) халықтың қорғансыз топтарына көмек жоғары.
5. Француз моделі. Модель американдық және неміс экономикасының
ерекшеліктерін қамтиды. Мұнда мемлекеттің реттеуші рөлі жоғары. Францияда
1947 жылдан бастап 5 жылдық индикативті жоспарлау жүзеге аса бастады.
Мелекеттік жоспарлаудың ерекше үлгісі ретінде франциялық жүйе нәтижелі
болып табылады. Модельдің өзіне тән ерекшелігі: 1) халық шаруашылығында
мемлекеттік кәсіпкерліктің үлесі ауқымды. 2) капиталдың қорлану процесіне
мемлекеттің кеңінен араласуы.
6. Оңтүстік Кореялық модель. Оңтүстік Корея өз экономикасын дамыту
процесінде осы модельді қолдану арқылы қысқа мерзім ішінде экономикасы
нашар елден индустриалды дамыған елге айналды. Модельдің ерекшелігі:
мемлекеттің экономиканы реттеуші рөлі басым. Ол келесі тетіктер арқылы
жүзеге асырылады: 1) экономикалық дамуды жоспарлау. Бес жылдық жоспарларды
қабылдау, ірі инвестициялық жобаларды қолдау, оларды мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру. 2) ұзақ уақыт бойы қаржы-несиелік сферада мемлекеттің
монополиялық үстемдігі. 80 жылдардан кейін ғана жеке банктік - несиелік
институттар пайда болды. Мұндай саясат қаржы-валюта ресурстарын бір
орталыққы шоғырландырып, оларды басымды салаларға тиімді жұмсауға мүмкіндік
берді. 3) отандық өндірушілерді қолдау мақсатында экспорттық операцияларды
ынталандыру, импортты шектеу. Экономиканы сауықтырғаннан соң әлеуметтік
бағдарламалар жүзеге асырылды. Бағаны тұрақтандыру қорлары құрылып, жаңа
жұмыс орындары ашылды.
7. Қытай моделі. Қытай экономикасын реформалау ауыл шаруашылығынан
басталды. Шаруашылық жүргізу жүйесін өзгерту үшін шаруа қожалықтары отбасы
деңгейінде құрылды. Жер 15-30 жылға жалға берілді. Шаруа қожалықтары
өндірген өнімнің бір бөлігі салық , екінші бөлігі жергілікті билік
органдарының қорына берілді, қалғаны мемлекетке жоғары бағамен немесе
рынокта сатылды.
Шағын шаруашылықтың қаржылық, техникалық, технологиялық
мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, шаруа қожалықтарын кооперациялардың
әртүрлі нысандарына біріктіру жүзеге асырылды.
Қытай елі экономиканы дамытудың моделін таңдауда Венгрия мен
Чехословакияда нұсқалары қолданылған “аралас моделді” дайындап шығарды.
Модель бойынша рыноктық механизм мемлекеттік реттеу арқылы қызмет етеді.
Мемлекеттік реттеу экономиканы жоспарлы басқаруға, мемлекет, кәсіпорын,
жұмысшы араларындағы үш жақты мүдделердің үйлесімін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Орталықтандырылған жоспарлы экономикадан “Социалистік
жоспарланған тауарлы” экономика моделіне көшу нәтижесінде тауар өндірушілер
арасындағы байланыс тауар-ақша қатынастарын дамытуға жағдай жасады.
Экономикадағы қоғамдық меншіктің рөлі жоғары болса да, ұжымдық, жеке
меншіктегі кәсіпорындар жоспардан тыс өндірілген өнімдерді рынокта жоғары
бағамен сатуға мүмкіндігі бар. Соңғы кездері әлемде ең жоғары экономикалық
өсуге қол жеткізген елдердің бірі -Қытай
§4. ҚОҒАМ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ НЕГІЗГІ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСТаР
Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі
категориясы. Оның күрделі жүйеленген сатылы (иерархиялық) құрылымы бар.
Қоғамдық-экономикалық формацияның қүрылымдық элементтері - өндіргіш күштер
мен өндірістік қатынастар.
Дамудың белгілі бір деңгейіндегі өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың қозғалысының біртұтастығы мен әрекеттесуі өндіріс әдісін
құрайды. Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның
үстіне қондырма бой көтереді. Қондырма - саяси, құқықтық, идеологиялық,
ұлттық, жанұялық және басқа қоғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын
сипаттайды. Қоғамдық-экономикалық формация - өндіріс әдісі мен қондырманың
өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи-тарихи
жолы қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Оларға:
алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және
коммунистік қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.
Материалистік диалектика қоғамның экономикалық дамуын зерттеудің
методологиялық негізі Бұл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп
объективті қайшылықтарды, қарама-қарсы жақтардың күресін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ПӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
§ 1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Бұл тақырып жалпы экономикалық теория құрылымында ерекше орын алады,
себебі ол осы зерттеліп отырған курсқа өзіндік әдістемелік кіріспе болып
табылады.
Экономикалық ой-пікірлер негізінен ежелгі дүниеден бастау алады. Ежелгі
Египет, Қытай, Үндістан, Грекия ойшылдары мен философтарының еңбектерінде
экономиканың жекелеген құбылыстары мен процестері қарастырылған. Мәселен,
Ксенофонттың (430-355ж.ж.) Табыс туралы, Экономика атты еңбектері
экономика ғылымына бастау берді. Оның зерттеулерінде экономика бірнеше
салаға: ауыл шаруашылығына, қолөнерге және саудаға бөліп қарастырылған.
Платон (427-347ж.ж.) еңбек бөлінісі туралы, еңбекке мамандану мен олардың
ерекшеліктеріне мән беріп зерттеген. Аристотель Саясат және Этика
трактаттарында ең алғаш рет экономикалық процестерді, құбылыстарды
қарастырады. Аристотельдің пікірі бойынша экономика шаруашылықты
жүргізудегі әмбебап тәртіптердің жиыны болып табылады, яғни ол арқылы
байлықты өсіруге болады. Ол байлық ретінде осы шаруашылықта өндірілген
өнімдердің жиынын қарастырды. Сонымен бірге, ол шаруашылықты көркейту үшін
айырбас, сауда қатынастарын дамытудың қажет екендігін түсінген.
Бірақ ежелгі дүние ойшылдары экономика туралы ілімді толық бір жүйеге
келтіре алмады және де экономикалық құбылыстарды жалпы қоғамдық
процестерден бөліп қарастырмады.
Сонымен, экономикалық теория шаруашылықты жүргізу туралы қолданбалы ғылым
ретінде құл иеленушілік кезден бастап қалыптасты. Бірақ ол XVI-XVIII ғ.ғ.
ғана саяси экономия (грек тілінен аударғанда политейя- қоғам, ойкос- үй,
шаруашылық, номос- заң) деген атқа ие болды. Саяси экономия – бұл қоғамдық
шаруашылықтың қызмет етуінің заңдылықтары туралы ғылым.
Экономика ғылымының қалыптасуына үлестерін қосқан мектептердің алғашқысы—
меркантилизм мектебі. Ол итальян сөзінен аударғанда саудагер, көпес ұғымын
береді. Бұл мектеп өкілдерінің алға қойған мәселесі- мемлекет байлығының
қалыптасу көздері мен нысанын анықтау. Қоғамдық байлықтың негізгі нысаны-
ақша, алтын, ал оның пайда болу көзі- сауда деп білді. Меркантилистердің
көзқарасы бойынша тауарларды шет елден арзанға сатып алып, мейлінше
қымбатқа сату арқылы елдегі алтын ақша қорын молайтуға болады. Алтын ақша
неғұрлым көп болса, соғұрлым қоғамның байлығы да мол болады. Бұл
экономикалық ойдың кемшілігі- сауда капиталы қоғам байлығын, адамдардың әл-
ауқатын артыратын күш бола алмайды, себебі айырбас саласында тек қана құн
нысаны ауысады, байлық бөлінеді, басқаша айтқанда, тауар бір қолдан екінші
қолға өткенде, ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды.
Меркантилистік мектептің осы кемшілігін келесі бір мектеп-физиократтар
(грекше физис-табиғат, ал кратос-билік дегенді білдіреді) сынға алды.
Олардың пікірі бойынша қоғамдық байлық саудада емес, өндірісте, соның
ішінде тек ауыл шаруашылығында жасалады. Мектептің негізін қалаушы Ф. Кенэ,
А. Тюрго және т.б. Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
"Экономикалық кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл
шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндірістік процесі көрсетіледі.
Бірақ, олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі және халық
шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі қате пікір болды. Оны
классикалық саяси экономияның көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д.
Рикардо, С. Сисмонди сынға алды. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында
пайда болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің
материалдық игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байланыс,
халыққа қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық
молаяды деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік өндірістік
қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық саяси
экономияның басты табысы құнның еңбек теориясының негізін қалады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына қарсы
өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше рөлін атап, көрсеткен ғылыми қағида
болғаны белгілі. Құнның еңбектік теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Маркстік теория
бойынша, пролетариат барлық еңбекші қауымды капиталистік қанаудан азат
етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс орнатуы қажет.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында бірнеше экономикалық мектеп
қалыптасты. Олардың бірі – маржинализм (французша marginal-шекті)
мектебі. Олардың ортаға салған мәселесі- шаруашылық қатынастарға тартылған
жеке адамды субъективті-психологиялық тұрғыдан экономикалық талдау. Яғни,
кез-келген адам игіліктің құндылығын өзі субъективті түрде анықтайды, оның
пайдалылығына қарай бағасын орнатады. Осы мектептің өкілдері — К. Менгер,
Э. Бем-Баверк, В. Визер. Экономикалық теорияның келесі бір-жаңа
бағыты "неоклассикалық" бағыт, негізін қалаушы ағылшын экономисі А.
Маршалл (1842—1924). Оның басты еңбегі "Экономика ғылымының қағидалары"
1890 жылы жарық көрді. Ол өндіріс шығындары, сұраныс пен ұсыныс, шекті
пайда және шекті өнімділік теориясын біріктіруге тырысты. АҚШ-та Дж. Кларк
(1847—1938) шекті өнімділік және өндіріс факторларының кему заңын
тұжырымдады. Ол заң бойынша өндіріс факторларының саны өскен сайын,
оның өнімділігі кемиді. Сөйтіп, XIX—XX ғасырларда экономика ғылымын
математикалық әдіс-тәсілдер арқылы зерттеуге негізделген мектеп пайда
болды. Бұл бағыттың негізін салушылар — М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс.
Экономика ғылымында laissez faire қағидасын ұстанушы
экономистердің де алатын орны ерекше. Олар Август Фридрих фон Хайек және
Людвиг фон Мизес және т.б. Бұл ғалымдар өздерінің бүкіл шығармашылық
өмірінде экономиканы реттеуге мемлекеттің араласуына қарсы пікірді
ұстанған. Ал XX ғ. басында Батыс елдерінде кең тараған дағдарыстық құбылыс
рыноктық механизм арқылы экономиканы дағдарысты жағдайдан алып шығу мүмкін
емес екендігі дәлелденді. Осы Ұлы дағдарыс кезеңінен бастап экономиканы
қалыпқа келтіру мақсатындағы көптеген бағыттар өз зерттеулерін ұсынды.
Солардың бірі кейнсиандық бағыт. Оның негізін қалаған ағылшын экономисі
Джон Мейнард Кейнс. Оның Жұмыспен қамту, пайыз және ақшаның жалпы
теориясы атты әйгілі еңбегі бар. Осы еңбегінде Дж. М. Кейнс экономиканы
дағдарысты жағдайдан шығару үшін макроэкономикалық құралдарды, тиімді
сұраныс қағидасын қолданып, жұмыссыздық деңгейін төмендету шараларын
ұсынады.
§ 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ПӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Бірақ ғылымға да, оқу
пәніне де әдістеме бірдей қажет. Әдістеме дегеніміз- ғылыми танудың нысаны,
әдісі, ұйымдастыру қағидалары туралы ілім.
Экономикалық теорияның пәні – адамдар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасында игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестері
барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар. Нобель сыйлығының лауреаты
П. Самуэльсон экономикалық теория пәнін өзінің Экономика атты еңбегінде
тұтыну және өндіруді жүзеге асыру, адамдар арасындағы айырбаспен, ақшалай
келісім-шартпен байланысты қызмет түрлері деп түсіндірген. П. Самуэльсон
көптеген мысалдар келтіріп, экономикалық теория пәні тек осы және ол
өзгермейді, ол нақты деп айту қиын деген. Ол экономикалық теорияның бірнеше
анықтамаларын берді.Олар:
1) адамдар арасында ақшалай келісім-шарттар мен айырбасқа байланысты
қызмет түрін зерттейтін ғылым;
2) әртүрлі тауарды өндіру үшін және оларды қоғам мүшелері арасында бөлу
үшін қажетті шектеулі ресурстарды пайдалану туралы ғылым;
3) адамның күнделікті өмірде тұтыну мен өндіріс саласындағы міндеттерін
жүзеге асыруды қарастыратын ғылым;
4) байлық туралы ғылым.
Экономикалық зерттеу әдістерінің жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу
әдісінен айырмашылықтары бар. Бірақ, барлық жағдайда да зерттеу мен білім
беруде диалектикалық тәсіл қолданылады. Бұл әдістің негізін ежелгі гректер
қаласа, ал оны ғылыми жүйелеген неміс философы Гегель болып табылады.
Экономикалық процестерді танып-білудің бірнеше зерттеу әдістері бар.
Олар: ғылыми абстракция, талдау және жинақтау, индукция мен дедукция
әдістері, статистикалық мәліметтер жинақтау, болжамдар жасау және оны
тексеру, тәжірибелер жүргізу, логикалық және математикалық модельдер жасау.
Ғылыми абстракция дегеніміз - зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа
мерзімді, дара құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты,
әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Абстракциялау процесінде
категориялар, ұғымдар тұжырымдалады, олар құбылыстар мен процестердің жеке-
дара жинақталған жағын білдіреді. Тану процесіндегі қозғалыс белгілі
заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпыдан жекеге, абстракциядан нақтылыққа карай
жүреді.
Талдау- экономикалық құбылыстарды жеке элементтеріне жіктеп, оның әрбір
элементін біртұтастықтың қажетті құрамдас бөлігі ретінде зерттеу.
Синтездеу- бұл экономикалық құбылыстардың жеке элементтерін
біріктіріп, біртұтас зерттеу.
Индукция- жеке оқиғадан, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
қағидалар шығару.
Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық
объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.
Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция әдістемелік әдістермен
жүзеге асырылады.
§ 3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ЗАҢДАР
Экономикалық категориялар тарихи сипатта болумен қатар, олар
қоғамдық формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Экономикалық
категориялар қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан
сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша, сұраныс, ұсыныс
және т.б.
Экономикалық заңдар- адам қоғамы дамуының түрлі сатыларындағы материалдық
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарын анықтайды.
Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар- шаруашылық жүргізудің нақты тарихи
нысандарының даму заңдары.
Жалпы экономикалық заңдар- барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар.
Олар қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен
процестерінің байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта
болады, яғни адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл
заңдар белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.
Экономикалық процестер күрделі және сан алуан. Олардың тұрақтылығы мен
өзгергіштігі тарихи тұрғыдан бір-бірімен ұштасып жатады. Осыған сәйкес бұл
процестердің ішкі байланыстары мен тәуелсіздіктерін бейнелейтін заңдар да
барынша әртүрлі және әр типте болады.
Табиғат құбылыстары сияқты, адамзат қоғамының дамуы белгілі бір
объективті заңдарға негізделеді. Құбылыстар мен процестердің мәніне үңіле
отырып, олардың даму заңдарын ашамыз. Бір маңызды, ескеретін жағдай, заңдар
кез келген байланыс пен қатынастарды емес, тек маңызды қатынастарды ғана
сипаттайды, жоғарыда айтқанымыздай, заңдар адамдар санасынан туындамайды,
ол объективті шындықтан туындайтын құбылыстар мен процестердің өзіне тән.
Солай бола тұрғанымен, экономикалық заңдар табиғат заңдарынан өзгеше.
Өйткені, табиғат заңдары оның өзіне тән құбылыстарынан туындап, көрініс
алса, экономикалық заңдар адамдардың өндірістік экономикалық іс-әрекетінен
туындайды.
Экономикалық заңдар мәңгі емес, олар тарихи сипатта белгілі бір
кезеңде туып және өзгеріп немесе жойылып кетіп отырады. Олардың көпшілігі
белгілі бір тарихи кезеңде әрекет етеді де, кейін жаңа экономикалық
заңдарға орын береді. Әрдайым ескеретін бір нәрсе- ескі экономикалық заңдар
адамдар еркімен жойылып кетпейді, тек жаңа экономикалық құбылыстардың
туындауымен өз күшін жояды. Яғни, адамдар өз еркімен, дербес шешімдер
арқылы экономикалық заңды жоққа шығарып, оның орнына жаңа заңдарды жасай
алмайды. Экономикалық заңдардың күшінің жойылуы адамдар санасынан тәуелсіз
қоғамдағы объективті экономикалық хал-ахуалдың, процестердің өзгерісімен
тікелей байланысты.
Алайда, экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық
қызметінен тыс және оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек
адамдардың іс-әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек,
экономикалық заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-
әрекетінен тәуелсіз емес. Адамдар экономикалық заңдарды танып-біліп,
олардың объективті талаптарына сай шешімдер қабылдап, санасатын болса ғана
заң жүзеге аса алады. Бұл талап-тілектерге қайшы келетін кез-келген әрекет,
сөзсіз, шаруашылық жүргізуде қиындықтарға, орынсыз шығындарға соқтырмай
қоймайды. Рыноктық қатынасқа ену мен дамыту жолында осыны қатаң ескеру
қажет.
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
§ 1. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДАМНЫҢ ОРНЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ҚАТЫНАС
Адам қазіргі экономикалық ғылымда ғана емес, сондай-ақ өмірлік
тәжірибеде де экономикалық өсудің соңғы және қорытынды межесі ретінде
танылып отыр.
Адам – қоғамдық өмірдің басты қозғаушы күші, мәні, иесі. Адамзат
қоғамын зерттеуде экономикалық теория ең алдымен, адамның өндіргіш күш және
экономикалық қатынастардың субъектісі ретіндегі маңызын басты деп түсінеді.
Адам – бұл басты өндіргіш күш, өйткені ол тек қана өнімді өндіріп қана
қоймайды, сонымен қатар оны өндіруге қажетті өндіріс құралдарын өндіруде
де, оны іске қосуда да рөлі зор.
Адам қоғамнан тыс өмір сүрмейді, қоғамның аясында болады, соның
өрісінде дамиды. Адам барлық қоғамдық өндіріс түрлерінің шешуші факторы.
Сондықтан қоғам дамуының сатыларына байланысты ол үнемі даму үстінде
болады. Адамның өндірістегі орны, рөлі қоғам дамуына қарай арта түсуде,
адамға қойылатын өндірістік, әлеуметтік және т.б. талаптар да күшеюде.
Еңбектің сипаты мен мазмұны, ұйымдастыру, басқару тиімділігін
арттыру, жұмыс жағдайлары мен жұмыс уақыты, еңбек белсенділігін
арттыру және т.б. сан алуан жағдайлар қоғамда да әр түрлі болып
келгені белгілі. Сондықтан өндіріс жүйесінде адам дамуының
заңдылықтары әр түрлі қоғамдық құрылыстың дамуына сәйкес келеді, сонымен
белгіленеді. Өндірісте адам факторының барлық қоғамға тән ортақ даму
заңдылықтары бар. Олардың негізгілері: бірлескен жұмыс күшінің қалыптасуы;
жұмысшылардың жалпы және кәсіптік білімінің өсуі; мамандық,
біліктілік дәрежесінің артуы; маманданған еңбектің нәтижелілігі мен
тиімділігінің артуы; күрделі еңбектің басым болуы; кәсіптік құрамының
және ой еңбегі мен дене еңбегінің ара қатынастарының өзгеруі; еңбек
мазмұнының және жұмысшылардың өндірістегі атқаратын қызметінің
өзгеруі; адам факторының маңызының арта түсуі; адамның интеллектуалдық
дамуы, адам капиталының қалыптасуы және т.б.
Экономикалық қатынастардың ең басты, анықтаушы элементі- өндірістік
қатынастар немесе өндіру, бөлу, айырбас және тұтыну.
Экономика- қоғамға қажетті өмірлік игіліктерді жасау және оларды
пайдалану арқылы адамдардың және жалпы қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын шаруашылық жүйесі.
Шаруашылық қызметі мақсатты іс-әрекетті білдіреді, яғни шаруашылық
жүргізудегі адамдардың күш-жігерін жұмылдыруы, ол белгілі бір есептеулерге
негізделеді және де олардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталынады.
Адамдардың шаруашылық қызметі әр түрлі құбылыстар мен процестердің
күрделі және шырмалған кешенін білдіреді, теориялық экономика оның төрт
кезеңін бөліп көрсетеді: өндірістің өзі, бөлу, айырбас және тұтыну.
Өндіріс– қарапайым түрде бір нәрсені өндіру, яғни қоғамдық тұтынудың
қандай түрін болсын қанағаттандыруға қажетті материалдық және материалдық
емес игіліктерді жасау процесі. Осы кезеңде экономикалық ресурстар– жер,
капитал, еңбек, кәсіпкерлік қабілет сынды өндіріс факторларының өзара
ұштасуы қажет.
Ал экономикалық ресурстардың өзі: 1. Материалдық немесе табиғи
ресурстар – жер мен капиталдан. 2. Адам ресурстары – еңбек пен кәсіпкерлік
қабілеттен тұрады.
Өндіру – бұл адамның өмір сүруі және жетілуі үшін қажет материалдық
және рухани игіліктерді жасау процесі.
Бөлу- бұл өнімнің өндірісіне қатынасқан шаруашылық субъектілерінің
тиісті үлестерін анықтайтын қоғамдық өндірістің бір кезеңі.
Айырбас– бұл материалдық игіліктердің және қызметтердің бір субъектіден
екіншісіне өтудегі қозғалыс процесі, және де заттардың қоғамдық айырбасын
білдіретін өндірушілер мен тұтынушылардың қоғамдық байланысының нысаны.
Тұтыну– бұл белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін өндіріс
нәтижелерін пайдалану процесі. Осы төрт кезең өзара байланыста болады
және өзара әрекеттеседі. Өнімдердің айналымы процесіндегі қоғамдық
өндірістің осы төрт кезеңде атқаратын рөлі маңызды әрі әрқилы болып келеді.
§ 2. ӨНДІРІСТІҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық
қорлар жеткілікті болуы керек. Экономикалық қорлар дегеніміз – тауар
өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, адам және адам
қолымен өндірілген ресурстар.
Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтерді өндіру кезіндегі
пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары
және т.б. кіреді және де олар өндірісте қолданылады.
Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам
еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке
капитал жатады, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер
факторы жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы.
Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, оны сәйкесінше өндіре де
алмайды. Жер адам еңбегінің "жемісі" емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи
ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану әуел бастан адамның қолынан келер
істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда "жер" ұғымы
ең кең мағынада қолданылады. Ол белгілі өлшемде табиғат сыйлаған бүкіл
пайдалылық - жердің өзі, су ресурстары немесе қазбалы байлықтар. Жер
бетінің белгілі бір учаскелері адамның өндірістік қызметіне ықпал етеді.
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажетін
өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік
етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен- еңбек,- деп
айтудың өзі де жайдан-жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен
бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды,
еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу-өнер,
ғылымды игерді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру
кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен
дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамның мақсатты іс-әрекеті емес,
жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.
Жұмыс күші – адамның дене еңбегі және рухани күштерінің, оның еңбекке
деген қабілетінің жиынтығы. Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек
болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың
қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адамның мақсатты іс-әрекеті. Іс-
әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге
бағыттылығы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және
пайдалану, сондай-ақ жинақталған тәжірибелермен ақпарат алмасудың барлығы
адам еңбегін сипаттайды.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардан,
құрал-жабдықтардан, құралдардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан
және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-
жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен
тараған. А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды
өндіріс құрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де мұндай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен
Нордхаустың "Экономикс" деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, өндірістік үйлер және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер
капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон "Қазіргі
экономикадағы күрделі қаржы" деген еңбегінде, "Капитал қаржыландыру көзі
болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған",— деп жазды.
Жер, еңбек және капитал жеке формада немесе жекелеген түрде ештеңе де
жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік
жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай-ақ ол ресурстарды қалай
пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын адам (немесе адамдар тобы) кәсіпкер деп
танылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау
үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол өз кезегінде
өндірістің төртінші факторы болады.
Маркстік теорияда өндіріс факторлары басқаша жіктелінген еді: заттық
факторлар (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай
бөлу марксизмде өте маңызды, өйткені қосымша құн мен пайданы өндірістің
барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсеткен. Осы жұмыс күші
тікелей пайдалану нысанасы болады.
1-сурет. Өндіріс факторларының өзара әрекет етуі
§ 3. ӨНДІРІСТІК МҮМКІНДІКТЕР ШЕГІ ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТАҢДАУ
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері өндірісте қолданылатын
ресурстардың сиректігімен шектелінеді, олар қоғамның дамуымен бірге
сақталынып қана қоймай, сонымен қатар өсе түсуде. Ол деген шектеулі табиғи
ресурстардың сарқылуымен байланысты, тұтыну жаңа тауарлар мен қызметтер
өндірістің дамуы үшін жаңа серпілістер бермейді. Өз ретінде тауарлар мен
қызметтердің сапалық сипаттамасы өзгеріп отырады, бұл тұтыну тауарлары мен
инвестицияларға деген қажеттіліктің өсуіне әкеледі. Бірақ, ресурстар
шектеулі болғандықтан, қоғам таңдау жасауы қажет. Таңдау жасай отырып қоғам
бірінен бас тартуы керек, күткен нәтижеге жету үшін құрбандыққа баруға тура
келеді.
Біздің бас тартып отырғанымыз балама шығындар деп аталады – қоғамның
таңдап алған нәтижесіне жетуі.
Егер де экономикалық ресурстар тұрғын үйлерді салуға пайдаланылса, онда
олардың ақшалай құнын жерге, материалдарға және жұмыс күшіне деген шығындар
құрайды. Балама шығындар аурухана, мектеп, кітапхана офистарды салуға
кететін шығындар болады, олар сол экономикалық ресурстардың есебінен
салынуы мүмкін. Қоғам барлық ресурстарын дерлік тұрғын үйлерді салуға
жұмсауы мүмкін немесе бұл құрылыстың көлемін аурухана мен мектептер салу
үшін төмендетуі мүмкін. Сонымен бірге тұрғын үйлер мен ауруханалардың және
басқа да ғимараттардың құрылыс көлемі балама (альтернативті) шығын емес,
сондай-ақ өзара бірін бірі толықтырушы болады.
2-сурет. Балама мүмкіндіктердің мәні
Бұл сандық мысалды өндірістік мүмкіндіктер шегі, немесе трансформациясы
кестесінде кескіндеуге болады. Кестедегі сандарды белгілеп және оларды
біріктіре отырып, өндірістік мүмкіндіктер немесе трансформациясы қисығын
беруге болады (АВСDЕF).
Өндірістік мүмкіндіктер қисығының экономикалық мәні экономикада
қоғамның технологиялық таңдау жасауында болып отыр. Бұл жерде ресурстарды
қайта бөлу жолымен тұрғын үйлердің құрылысы және т.б. арасындағы таңдау.
Таңдау мәселесінің мәні, егер де көп қырлы қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін қолданылатын әрбір фактор шектеулі болса, онда оны
қолданудың баламалық мәселесі және де өндіріс факторларының ғылыми
үйлесімділігін іздеу де болады.
Бұл мәселенің көрінуі экономиканың басты үш сұрағын анықтаумен
байланысты.
3-сурет. Экономиканың басты сұрақтары
Өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторларының өзара әрекеті қажет,
олардың жеке дара өнім өндіруге де, пайда табуға да қабілеті жоқ екендігі
даусыз. Өндіріс процесінде оның факторлары өзара байланысты әрекет етеді,
кей жағдайда бірін-бірі толықтырады, алмастырады.
Нақты өндіріс жағдайында кәсіпкерді әрдайым толғандыратын мәселе —
өндіріс процесінде белгіленген өндіріс факторларымен өндірілетін өнімнің
саны мен сапасы. Техника мен еңбек өнімділігінің белгілі бір даму кезеңінде
белгіленген өндіріс факторларының қуатымен өнім өндірудің максималды
шамасына жетуі мүмкін.
урет. Максималды өнім өндіруде жер мен еңбектің әр қилы комбинациялар
үлгісі
Бұл өндірістің екі факторының өзара байланысын сипаттайтын өндірістік
функцияның қарапайым мысалы. Өндірістік функция деп отырғанымыз өндіріс
факторларының жиынтық шығындары мен өндірілген максималды өнім арасындағы
өзара байланысты сипаттайтын техникалық ара қатынас. Математикалық
белгілермен былайша анықтауға болады.
y=f(a1, а2 ...ап)
Мұндағы у — шығарылатын өнім көлемі, a1, а2 ...ап — өндіріс факторлары.
Өндіріс функциясының мәні мен маңызы балама (бірдей) мүмкіндіктің
барлығында әр қилы өндіріс факторларының үйлесімділігін қамтамасыз ету.
Өндірісте әр қилы факторлар қолданылатындықтан, олардың оңтайлы ара
қатынасын қамтамасыз ету мүмкіндігі де бар. Өндірістік функция өндіріс
факторларының бір-бірімен алмасу мүмкіндігі болатындығын көрсетеді.
II БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТҮПКІЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
§ 1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ: ҰҒЫМЫ, ЖІКТЕУ ӨЛШЕМДЕРІ, ТИПТЕРІ
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған) - өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары
мен әдістерін табу. Экономикалық жүйенің өмір сүруінің басты себебі -
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән
бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсілдеріне негізделген
экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі
қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, материалдық,
рухани, әлеуметтік, ұлтттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің
тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін
экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші (типке) тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит. Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты
ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан
кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.),
Ф.Лист (1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.),П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму беталысы туралы қарама-қарсы көзқарастардың
тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі
арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік
күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы
өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын
теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-бірін
толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігіп, жаңа экономикалық
жүйені туындатады.
Мұндай қарама-қайшы көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта
дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде
меншікті ұлттандыру - мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау - одан
бас тартумен, орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі,
тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және т.б. Қоғамның экономикалық
дамуын тежеуші басты қайшылық – рыноктың және мемлекеттік өндірістің сипаты
және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) Экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2)Экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалды-
заттай бір-біріне тәуелділігі.
3) Экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі. Экономикалық жүйенің әрбір
элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі
ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан
құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында
таңдау мәселесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың
орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп
пайдалылық алатын тиімді жүйені таңдау.
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын
жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарға ие болуы тиіс және не өндіру? қалай
өндіру? кім үшін өндіру? керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін
шешуге ұмтылады. Шаруашылық өмірдің бұл міндеттерін шешу тәсілін кез-келген
қоғамға тән ақпараттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс-әрекетте әрбір
субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері
туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай
жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады:
ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп (иерархия).
1. Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпараттар баға арқылы алынады.
Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне
қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін
өндіру керектігін анықтайды.
Рыноктық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық
субъектілерінің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы
қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары
туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама
шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
2. Ақпарат алудың екінші тәсілі - орталықтан орындаушыға (өндірушіге)
бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп
(иерархиялық) жүйе. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілерінің ақпараттар алуы,
қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес, биліктегі
өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы тәртіп
жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік жоспардың
(қандай бағада не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу) бұйрықпен
орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
-орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
-дәстүрлі - қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан-ұрпаққа мұраға қалып отырады.
-либералды - қоғамның дамуының тиімділігіне жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас - бірінші және екінші тұрпаттың элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе - шаруашылық іс-әрекеттер белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
-ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (рыноктық шаруашылық).
§ 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ МОДЕЛЬДЕРІ : ЖОСПАРЛЫ, РЫНОКТЫҚ, АРАЛАС
Экономикалық жүйенің негізін құрайтын меншік нысаны мен экономикалық
әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты оның келесідей модельдері
болады:
1. Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
2. Рыноктық экономикалық жүйе.
3. Аралас экономикалық жүйе.
1. Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе мемлекеттік
меншік үстемдік ететін жағдайда қызмет етеді және жеке меншік болмайды.
Мемлекет жоғары деңгейдегі бұйрық беруші. Мұндай экономикалық жүйеде шешім
қабылдау үшін қажет ақпараттар көлемі өте жоғары болғандықтан, экономиканы
мемлекеттің басқаруы қымбатқа түседі әрі тиімсіз жақтары жеткілікті.
Қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу, ағымдық және болашақ жоспарлар жасау,
өзара салыстыру мен олардың орындалуын бақылау толық орындалмайды және
кедергілер көп. Командалық-әкімшілік экономикалық жүйедегі қабылданған
шешімдер экономикалық емес, жасанды әдіске айналады, себебі барлық
өндірістік қорлар, ресурстар, жер, капитал мемлекеттің меншігінде қалады.
Сондықтан максималды пайдалы әсер беретін әдісті қолдану мүмкін болмайды,
өйткені мемлекеттік бюрократия экономикалық субъектілердің әрекет ету
шекарасын бұйрықтар, белгілеулер арқылы шектеп отырады. Нәтижеде өндірістік
процесте ескірген әдіс қолданылып, өндіріс факторлары тиімсіз жұмсалынады.
Еңбек өнімділігінің төмендеуі салдарынан экономикалық жүйе тиімсіз құрылған
болып шығады.
Жоспарлы экономикалық жүйе моделінің негізгі белгілері:
1) елдің материалдық байлығының 90%-ға жуығы қоғамның (мемлекеттің)
меншігі болып табылады. Меншікті тиімсіз пайдалану ешкімге экономикалық
және т.б. жауапкершілік жүктемейді. Ал тиімді пайдаланудың жүйелі
механизмдері жоқ.
2) қоғамның барлық салалары орталықтан жоспарлау арқылы реттеледі.
Бір нұсқада жасалатын жоспардың орындалуы міндетті (директивті жоспар)
болып табылады.
3) өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау орталықтандырылған.
Барлық ресурстар өндірушілерге бір орталықтан жоспар бойынша қатаң бөлініп
беріледі (ресурстар қажет-қажет емес болса да).
4) экономикалық ынталандыру тек жалақы мен сый-ақы жүйесі арқылы ғана
жүзеге асырылады, бірақ оның өзі қатаң бақыланады. Еңбек ақы деңгейінде
алшақтық жоқ және еңбек етуге мәжбүрлеу басым.
5) экономикалық тепе-теңдік қатаң экономикалық-құқықтық және заң
шығарушылық шаралар қабылдау негізінде қамтамасыз етіледі.
6) экономикада тауарлардың тапшылығы орын алады.
7) қаржы-несие тетіктері (баға, пайыз, ақша массасы, несие) жаппай
жоспардың орындалуына қызмет етеді. Бағалы қағаздар мен бағалы қағаздар
рыногы мүлдем жоқ.
8) сыртқы саудада мемлекеттің ғана монополиялық билігі бар. Валютаны
еркін айырбастауға тиым салынған және валюта бағамын мемлекет бекітеді.
9) шектеулердің көптігіне байланысты жүйеде көлеңкелі экономиканың
үлесі жоғары.
10) коммунистік идеологияның үстемдік етуі.
2. Рынок қағидаларына құрылған экономикалық жүйе жеке меншіктің
классикалық жаңартылған нысандарына негізделеді. Мұнда нақты экономикалық
мүдделері бар өндірушілердің іс-әрекеттері мен еркін таңдауларына басты мән
беріледі. Меншік объектілерін аса тиімді пайдалану кезінде әртүрлі
кедергілер, өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттері мен таңдауларын
шектеу болмайды. Жоғары пайда экономикалық жүйенің тиімді әрі үдемелі
әдістерге негізделгенін, ал пайданың төмендеуі оның ескіргенін және жаңа
өндіріс әдісін іздестіру қажеттігін сипаттайды. Яғни, өндірістік
технологияны жаңартуды талап етеді.
Рыноктық экономиканың ерекше белгілері: 1) инвестициялық ресурстарға
жеке меншік. 2) макроэкономикалық қызметті рыноктық механизм арқылы реттеу.
3) еркін бәсеке. 4) көптеген сатушылар мен сатып алушылардың болуы. 5)
еркін кәсіпкерліктің дамуы.
Бұл экономикалық жүйедегі экономикалық дамудың іргелі міндеттері баға
және рынок арқылы шешіледі. Бағаның төмен немесе жоғары деңгейі өндіру мен
тұтынудың көрсеткіші іспеттес. Рыноктағы баға деңгейі мен динамикасын
ескере отырып, өндірушілер мен тұтынушылар ресурстарды бөлуді дербес шеше
алады. Жоғары пайда алу мақсатында кәсіпкерлер табиғи, еңбек, қаржы
ресурстарын үнемді пайдаланады, өздерінің шығармашылық, ұйымдастырушылық
қабілеттерін жетілдіре түседі.
3. Аралас экономика туралы 100 жылдай бұрын А.Шефле, А. Вагнер
еңбектерінде орын алды. Олардың пікірінше аралас экономиканың қалыптасуына
жеке кәсіпкерлікке мемлекеттің араласуы негіз болған. Батыс экономистері
аралас экономикаға мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге
отыруы деп анықтама берген.
XX ғасырдың 30-жылдары Дж. М. Кейнс мемлекеттік капитал салымдарын
басқару жүйесінің қажеттігін негіздеп, аралас экономика теориясының дамуына
өз үлесін қосты.
Дж. Гэлбрейт Экономикалық қоғамның бет әлпетін идеологиялық
символдар емес, өндірісті ұйымдастыру мен озық үлгідегі техника-
технологиялар анықтайды. Сондықтан жоспарлау тек әкімшілік-командалық
жүйемен ғана байланысты емес, - деп тұжырымдайды.
Ал қазіргі кездегі экономикалық мүдделердің күрделілігі мен
қайшылықта дамуы, оларды шешудегі балама нұсқаларды табу, өндірісті
әртараптандыру мен жоғары технологияны пайдалану мүмкіншіліктерін анықтау
аралас экономика теориясының өзекті мәселелеріне айналған.
Аралас экономика жоспарлы экономикалық жүйенің рыноктық экономикалық
жүйеге ауысуымен байланысты емес. Қазақстанда аралас экономика мен өтпелі
экономика кезеңдері тұспа-тұс келген болатын. Ал дамыған елдерде аралас
экономика объективті экономикалық құбылыс ретінде Кеңес дәуірінен бұрын да
өмір сүрді.
Қазіргі аралас экономикалы елдерде мемлекеттің рөлі арта түсуде. Бұл
ұлттық және әлемдік қауымдастық үшін негізгі кепілдіктерді қамтамасыз
етумен байланысты болып отыр. Олардың ішінде:
- халықтың экономикалық жағдайын тұрақтандыру.
- табыстарды ұлғайту және сақтау мүмкіншіліктерін қалыптастыру.
- көлеңкелі экономиканы заңдастыру.
- жергілікті және мемлекеттік шенеуніктердің билігінің шегін анықтау.
- елдегі қауіпсіздік пен әлеуметтік мәселелерді шешу.
Аралас экономикалық жүйе рынок пен жоспарлаудың артықшылықтарын
үйлестіру негізінде қалыптасқан. Мұндай экономиканың тұрпаты мемлекеттің
экономикаға шамадан тыс араласуын шектейді, бәсекелік ортаны ынталандырады,
монополияны реттейді және әлеуметтік қорғау механизмдерінің жүзеге асуына
жағдай жасайды.
Аралас экономиканың сипатты белгілері:
1) мемлекеттік меншіктің болуы. Ол экономиканың дамуында
тұрақтандырушы рөл атқарады. Жеке сектор жүзеге асыра алмайтын салаларда
(темір жол, космосты игеру, атом энергетикасы, т.б.) қызмет етеді.
2) меншіктің көптүрлілігі. Бәсекелік ортаның күшеюіне әсері мол.
3) экономика рыноктық және жоспарлы тетіктер арқылы реттеледі.
4) макро-микроэкономикалық деңгейде экономикалық процестердің
ұйымдастырушылық және басқарушылық рөлі басым.
5) жеке кәсіпорындардың ірі әртараптандырылған фирмаларға өзгеруі.
Мемлекет рыноктағы экономикалық субъектілердің пайда табуға
бағытталған іс-әрекеттерінің теріс жақтарын болдырмау шараларын
ұйымдастыру, бақылау механизмін жүзеге асырады. Яғни, бай мен кедей халық
топтарының араларындағы әлеуметтік, экономикалық, саяси алшақтықты
төмендетуге, ұлттық қауіпсіздікті сақтауға, экологиялық мәселелерді шешуге,
үкіметке деген сенімді жоғарылатуға қызмет етеді. Басқаша айтқанда,
мемлекет халық шаруашылығын жүргізуші субъектілер арасындағы мүдделер
үйлесімділігін қамтамасыз ететін, ойын ережесін бекітуші және қадағалаушы
рөл атқарады. Әлеуметтік бағытталған рыноктық экономикада іс-әрекеттердің
еркіндігін тәртіпке келтіру мен реттеу әлеуметтік үйлесімділік пен
тұрақтылыққа жетуге бағытталған. Сондықтан, аралас экономикалы елдер
экономикалық саясатты жүзеге асыру барысында рыноктық механизмнің теріс
салдарын жоюға бағытталған бағдарламаларды жиі қолданады. Аралас
экономиканың ерекшелігі - оған енетін элементтердің гетерогендігі, яғни
көптүрлі болуы.
§ 3. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ МОДЕЛЬДЕРІ
Қазақстан Республикасында рыноктық экономика жүйесі жедел жаңаруда.
Осыған байланысты дамыған елдерде қолданылатын моделдердің ерекшеліктері
мен тиімді жақтарын зерттеу маңызды. Кез-келген экономикалық жүйе мен оның
даму бағыттары мына жағдайларға тәуелді:
- географиялық.
- табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуіне.
- тарихи даму шарттарына.
- елдің әдет-ғұрып, салт-дәстүріне.
- өндіргіш күштердің дамуына.
- қоғамның әлеуметтік ортасына.
Барлық рыноктық моделдерге тән ортақ белгілер:
-меншік нысандарының көптеген түрлерінің болуы.
-бағаның еркін қалыптасуы.
-еркін бәсекенің дамыған жүйесі.
-дамыған кәсіпкерлік қызмет.
-экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің болуы.
Қазіргі әлемдік экономикада рыноктық экономиканың 7 моделін ерекше
бөліп қарастырады.
1. Американдық модель немесе либералды модель. Оның ерекшеліктері:1)
мемлекеттік меншіктің үлесі аз. 2) экономикадағы мемлекеттің реттеуші рөлі
төмен. 3) ірі бизнестің жан-жақты дамуы. 4) бай мен кедей адамдардың өмір
сүру деңгейіндегі үлкен алшақтық. 5) жалақы мөлшеріндегі үлкен алшақтық. 6)
кедей халық топтарының өмір сүру жағдайларының орташа болуы.
2. Жапондық модель. Жапондық модельдің ерекшеліктері: 1) ұлттық
экономиканың негізгі даму бағыттарына мемлекеттік араласудың деңгейі
жоғары. 2) экономиканы тұрақтандыру мен тиімділігін жоғарылату үшін 30
жылға арналған стратегиялық жоспар, қорғаныс күштерін дамыту және күшейту
үшін 5 жылдық жоспар қолданылады. 3) фирмаларда өмір бойы жұмысқа қабылдау
кеңінен тараған. 4) ортақ мүдделерге сай бірігу, басқару мен шешім
қабылдауға жұмысшыларды қатыстыру механизмдері іске қосылған. 5) жалақы
деңгейіндегі айырмашылық шамалы. 6) модель әлеуметтік бағытталған. Мемлекет
әлеуметік теңсіздікпен күрес жүргізеді, жұмыссыздардың, зейнеткерлердің,
еңбекке жарамсыз азаматтардың әлеуметтік құқықтарының қорғалуын
қадағалайды. 7) жұмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу міндеті
корпорациялар мен бірлестіктерге де жүктелінген.
3. Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны бойынша
жапон моделіне жақын. Әлеуметтік рыноктық экономиканың немістік моделінің
негізін салушы, басты идеологы Людвиг Эрхард.
Неміс моделінің ерекшеліктері: 1) мемлекеттің экономикаға әсері үлкен,
әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде оның орны ерекше. Германиядағы
әлеуметтік міндеттемелердің елеулі бөлігін мемлекет өз мойнына алады: тегін
медицина, білім беру және т.б. 2) XX ғасырдың 70 жылдары Германия ең
алғашқылардың бірі болып негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді таргеттеу
(жоспарлау) қағидасын енгізді. Әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге
асырылды. Ол бойынша кәсіпорын жұмысшылары меншік иесінің тең құқықты
әріптесі болып табылады.
4. Швед моделі. Кейде швед моделін социализмнің екінші үлгісі деп те
атайды. Швед елі өмір сүру деңгейі мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз
етудің жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлект экономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз ету мен табыстарды қайта бөлуде белсенді қызмет етеді. Бұл
модельдің ерекшеліктері: 1) әлеуметтік бағытталған рыноктық экономика. 2)
мүлік теңсіздігі өте төмен. 3) халықтың қорғансыз топтарына көмек жоғары.
5. Француз моделі. Модель американдық және неміс экономикасының
ерекшеліктерін қамтиды. Мұнда мемлекеттің реттеуші рөлі жоғары. Францияда
1947 жылдан бастап 5 жылдық индикативті жоспарлау жүзеге аса бастады.
Мелекеттік жоспарлаудың ерекше үлгісі ретінде франциялық жүйе нәтижелі
болып табылады. Модельдің өзіне тән ерекшелігі: 1) халық шаруашылығында
мемлекеттік кәсіпкерліктің үлесі ауқымды. 2) капиталдың қорлану процесіне
мемлекеттің кеңінен араласуы.
6. Оңтүстік Кореялық модель. Оңтүстік Корея өз экономикасын дамыту
процесінде осы модельді қолдану арқылы қысқа мерзім ішінде экономикасы
нашар елден индустриалды дамыған елге айналды. Модельдің ерекшелігі:
мемлекеттің экономиканы реттеуші рөлі басым. Ол келесі тетіктер арқылы
жүзеге асырылады: 1) экономикалық дамуды жоспарлау. Бес жылдық жоспарларды
қабылдау, ірі инвестициялық жобаларды қолдау, оларды мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру. 2) ұзақ уақыт бойы қаржы-несиелік сферада мемлекеттің
монополиялық үстемдігі. 80 жылдардан кейін ғана жеке банктік - несиелік
институттар пайда болды. Мұндай саясат қаржы-валюта ресурстарын бір
орталыққы шоғырландырып, оларды басымды салаларға тиімді жұмсауға мүмкіндік
берді. 3) отандық өндірушілерді қолдау мақсатында экспорттық операцияларды
ынталандыру, импортты шектеу. Экономиканы сауықтырғаннан соң әлеуметтік
бағдарламалар жүзеге асырылды. Бағаны тұрақтандыру қорлары құрылып, жаңа
жұмыс орындары ашылды.
7. Қытай моделі. Қытай экономикасын реформалау ауыл шаруашылығынан
басталды. Шаруашылық жүргізу жүйесін өзгерту үшін шаруа қожалықтары отбасы
деңгейінде құрылды. Жер 15-30 жылға жалға берілді. Шаруа қожалықтары
өндірген өнімнің бір бөлігі салық , екінші бөлігі жергілікті билік
органдарының қорына берілді, қалғаны мемлекетке жоғары бағамен немесе
рынокта сатылды.
Шағын шаруашылықтың қаржылық, техникалық, технологиялық
мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, шаруа қожалықтарын кооперациялардың
әртүрлі нысандарына біріктіру жүзеге асырылды.
Қытай елі экономиканы дамытудың моделін таңдауда Венгрия мен
Чехословакияда нұсқалары қолданылған “аралас моделді” дайындап шығарды.
Модель бойынша рыноктық механизм мемлекеттік реттеу арқылы қызмет етеді.
Мемлекеттік реттеу экономиканы жоспарлы басқаруға, мемлекет, кәсіпорын,
жұмысшы араларындағы үш жақты мүдделердің үйлесімін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Орталықтандырылған жоспарлы экономикадан “Социалистік
жоспарланған тауарлы” экономика моделіне көшу нәтижесінде тауар өндірушілер
арасындағы байланыс тауар-ақша қатынастарын дамытуға жағдай жасады.
Экономикадағы қоғамдық меншіктің рөлі жоғары болса да, ұжымдық, жеке
меншіктегі кәсіпорындар жоспардан тыс өндірілген өнімдерді рынокта жоғары
бағамен сатуға мүмкіндігі бар. Соңғы кездері әлемде ең жоғары экономикалық
өсуге қол жеткізген елдердің бірі -Қытай
§4. ҚОҒАМ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ НЕГІЗГІ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСТаР
Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі
категориясы. Оның күрделі жүйеленген сатылы (иерархиялық) құрылымы бар.
Қоғамдық-экономикалық формацияның қүрылымдық элементтері - өндіргіш күштер
мен өндірістік қатынастар.
Дамудың белгілі бір деңгейіндегі өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың қозғалысының біртұтастығы мен әрекеттесуі өндіріс әдісін
құрайды. Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның
үстіне қондырма бой көтереді. Қондырма - саяси, құқықтық, идеологиялық,
ұлттық, жанұялық және басқа қоғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын
сипаттайды. Қоғамдық-экономикалық формация - өндіріс әдісі мен қондырманың
өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи-тарихи
жолы қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Оларға:
алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және
коммунистік қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.
Материалистік диалектика қоғамның экономикалық дамуын зерттеудің
методологиялық негізі Бұл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп
объективті қайшылықтарды, қарама-қарсы жақтардың күресін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz