Қойды бонитировкалауды ұйымдастыру. Биязы, биязылау, ұяң жəне қылшық жүнді қойлардың тұқым стандарты мен оларды бонитировкалау жəне қаракөл қозыларын бонитировкалау. Қой асылдандыру есебін жүргізу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: № 1 Қойды бонитировкалауды ұйымдастыру. Биязы, биязылау, ұяң жəне қылшық жүнді қойлардың тұқым стандарты мен оларды бонитировкалау жəне қаракөл қозыларын бонитировкалау. Қой асылдандыру есебін жүргізу.
Орындаған: Даниярқызы Балнұр
Тексерген: Жумадилова А.С.
Топ:МӨӨТ-401
Павлодар 2020
Жоспары
I.КІРІСПЕ
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Қойды бонитировкалау
2.Биязы жүнді қойларды бонитировкалау
3.Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитировкалау
4.Ұяң және қылшық жүнді қой тұқымдарын бонитировкалау
5.Қаракөл қозыларын бонитировкалау негіздері
6.Асыл тұқым мал есебін жүргізу
III.ҚОРЫТЫНДЫ
VI.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы, Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазірде солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор. Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет, май, сүт, жүн, былғарылық, тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек, мүйіз, сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім, түйме, малға берілетін қан-сүйек ұны, минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке; өзіне қыста-төсеніш, жыртынды жер мен жайылымда тыңайтқыш, малшы-шопан, барлық ауыл адамдары үшін қысқы-жазғы отын.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өңдіретіндігі мен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі. Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған, көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мың жылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1.300 қой малы өсіріледі. Мысалы сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн.), Жаңа Зеландияда (62 млн.), Ұлыбританияда (30 млн.) қалыптасқан, дегенмен соңғы он-он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай (200 млн.), Үндістан (165 млн.), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50 млн.) шығып келеді.
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі - жүн. Қойдан басқа да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр, жылқы, қоян т.б. Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90 қойдан өндіріледі. Сондықтан шұға - мата жеңіл өнеркәсібі үшін қой жүнінің маңызы зор.
Тоқыма өнеркәсібінде кездеме - мата тоқу үшін, қой жүнінен басқа шикізаттар да пайдаланылады: мысалы кендір, зығыр, жібек, мақта т.б. Соңғы жылдары химия өндірісінің дамуына байланысты жасанды және синтетикалық талшықтар көптеп өндіріліп, олардан тоқылатын кездеме - маталарда көбейді. Бұл талшықтарды өндіру әрі арзан, әрі олардың кейбір қажеттері табиғи талшықтан артық та жағдайлары бар.
Дегенмен, тоқыма өнеркәсібіне қажетті басқа шикізаттармен салыстырғанда қой жүнінің бірнеше артық қасиеттері бар:
- жүн мейілінше берік болады. Оның беріктігін өзінің жіңішкелігіндей сым темірдің беріктігімен салыстыруға болады;
- жүн жылылықты жақсы сақтайды;
- жүннің салмағы өте жеңіл;
- жүн созылғыш, жүннен жасалған киім ұйыспайды және иленбейді;
- жүнге бояу жақсы сіңеді және бояуы кетпейді;
- жүн денеге өте жағымды, тігілген бұйым көзге тартымды келеді.
Қой жүнінен кездемеден басқа да түрлі заттар жасалады. Кейбір қой тұқымдарының жүнінен кілем, алаша, гобелен, қолғап, байпақ, фетр сияқты қажетті заттар тоқылып жасалады. Киіз басуға тек қой жүні ғана жарайды.
Сондықтан қой жүні халық шаруашылығында кеңінен қолданылып, жоғары бағаланады. 2009 жылы дүние жүзінде таза талшық есебімен 1239,0 мың тонна қой жүні өндірілді. Соның ішінде: Австралияда 512,0 мың тонна, ТМД елдерінде 140,0; Жаңа Зеландияда 213,0; Қытайда 162,0; Аргентинада 48,0; Қазақстанда тек 34,3 мың тонна өндірілді.
Ал дүние жүзінде ет өндіруде сиыр, шошқа, құс еттерімен қатар қой етінің де өз орны бар. 2008 жылы қой еті дүние жүзінде өндірілген еттің шамамен 5 яғни, 14 млн. тоннаға жеткен. Қой етінің ара салмағы әсіресе Азия елдерінде (Иран, Ауғанстан, Пакистан, Түркия және орталық азия мемлекеттерінде) үлкен үлес алып (30-40) құрайды. Қойдың етімен майы өте сапалы жоғары калориялы тамақ.
Сонымен қатар қой сүтініңде адам тамақ өнеркәсібі үшін маңызы өте зор, ол қою және майлы болады. Дүние жүзінде 6,0 млн. тоннадан астам қой сүті өндіріледі. Одан жергілікті халық сыр, брынза, айран, сүзбе, құрт, ірімшік өндіріп халыққа пайдаланылады. Қой сүті әсіресе Түркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде көптеп өндіріледі. Бұл мемлекеттерде дүние жүзіндегі қой сүтінің әр қайсысында 5-6 дан 15-16-ке дейінгі үлестері өндіріледі. Олар тамаша, атақты Рокфор, Пекарин, Какавал сияқты сырлар дайындалып халықаралық деңгейде саудаға тараған.
Қой терісінен тондық, былғарылық бұйымдар жасалады. Әдемілігі жағынан аң терілерінен қалыспайды, ал төзімділігі жөнінен олардан асып түседі. Қой терісінен жасалған былғары бұйымдар да халықтың сұранысына кеңінен ие. Қаракөл қозыларының елтірілері ішік, баскиім, әйел тондары сияқты сан алуан киімдер мен бұйымдар үшін жұмсалады. Қаракөл қозыларының елтірілері тек санаулы елдерде ғана өндірілетін болғандықтан, оларға сұраныс өте жоғары.
Міне осы айтылғандардың өзі, қой малының әлемдегі мал шаруашылығының арасында орны ерекше маңызды екенін дәлелдейді.
1.Қойды бонитировкалау
Асыл тұқымды қой өсіретін және тауарлы мал фермаларының тұқымдық мал топтарында қойдың құндылығын анықтау және оларды одан әрі пайдалану үшін малға негізгі өнімдік белгілері бойынша баға беріледі. Малды бұлайша бағалау бонтировкалау деп аталады.
Бонтировка - малды конститутциясы, экстерьері, тұқымдық қасиеті және өнімділік жағынан кешенді бағалау. Бонтировканың түпкі мақсаты - қой өсірудің қабылданған бағытына сай келетін ең жақсы малды таңдап алу және тұқымдылығы мен өнімділік сапасы төмен малдарды бракқа шығару болып табылады. Селекциялық жұмыс үшін таңдап алынған малдарды жыл сайын байқаудан өткізіп, олардағы негізгі белгілердің біліну, қайталану дәрежесіне баға беріп, оларды алдағы уақытта қай бағытта пайдалану керек екендігін анықтап, қадағалап отырады.
Бонтировка тұқымдық есеп құжаттары негізінде және бонтировка ережесіне сай малды тексеріп- байқау арқылы жүргізіледі. Оның жүргізілу уақыты - қойдың негізгі беретін өнімдері толық кемеліне келген уақытында болуы тиіс. Мәселен, биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүнді қойларды бір жасқа толғанда, қой қырқу алдында бонтировкаласа, қаракөл қойын туғаннан кейін 2-3 күндігінде бонтировкалайды. Ұяң, қылшық жүнді және қаракөл қойларын 1,5 жасында қосымша бонтировкалайды. Бұл кезде олардың еттік және жүндік қасиеттерін анықтай түседі. Бонитер қойдың барлық жағынан жақсы көріп бағалау үшін өз бойына қарай шұңқыр қазіп, немесе арнаулы станок - қондырғыда жұмыс істеу тиіс.
Қойды қирап, бонитировкалағанда, қозыларды бөлгенде, зоотехниялық және мал дәрігердік тексеруден өткізгенде, қан алғанда алдын ала еккенде істелетін жұмыстарды механикаландыру үшін, сонымен қатар малды автоматты жолмен таразыдан өткізу үшін Қазақ қой шаруашылығы технологиясы ғылыми-зерттеу институтының механикаландыру зертханасы (М. Абдоллаев, Қ.С. Сәбденов, Ж.Л. Қарабаев, т.б.) қойларды қарауға арналған құрылғы мен жабдық жасаған.
Оның конструкциясы күрделі емес, сондықтан шаруашылықтар өз күшімен немесе ауыл шаруашылығы техникасы кәсіпорындары жасай алады. Құрылғының жұмыс істеуі үшін қосымша энергия қажет емес, сондықтан электр энергиясы көзінің бар-жоғына қарамастан, оның жылжымалы нұсқасын жайлауларда пайдалана беруге болады.
Құрылғаның шағын бөлімшесі болады, қойды бөлетін өткелегі бар, ол тұтас қалқан қоршаулардан тұрады, қалқандар бір-бірімен және қондырғының салмақ түсетін рамасымен топса арқылы жалғастырылып бекітілген. Өткелектің жан-жағындағы қоршауының тіреулерінің төменгі жағында П тәріздес планкілер түріндегі әр қойдың қозғалуын шектегіштер бар, өткелектің ұзына бойындағы осіне перпендикуляр етіп бөліп тастайтын қалқандар орнатылған. Қондырғының негізгі рамасына роликті механизм арқылы платформаның серіппелі механизмінің есебінен жылжып тұратын тік тор орнатылған, тор өлшейтін аспаппен (динамометрмен) жабдықталған, өлшегіш құрылғының төрт тіреуге орнатылған ені тарыла беретін бекіткіші бар. Негізгі раманың алдыңғы және артқы бөліктерінде жылжып орын ауыстырып отыратын есіктері бар. Жұмысты оңайлату, сенімдірек ету және жұмысқа ыңғайлы болуы үшін бонитер жағынан көлбеу жылжытып отыруға мүмкіндік беретін роликтерге орнатылған перде қойылған.
50 Сурет. Қойды қарап, бонитировкапауға арналған құрылғы:
1 - шағын бөлімше;
2 - өткелек; 3 - бөлгіштер; 4 негізгі (салмақ түсетін) рама; 5 -- динамометр; 6-роликтер; 7-жылжымалы рама; 8-11 - реттейтін төлкелер; 9 -тор; 10 - рама-перде.
Құрылғы былай жұмыс істейді. Шағын бөлімшеге кіргізілген қойлар өткелекке барады да, бөлетін қалқаннан оңай аттап өтіп, турады, бөлгіш қалқан оны қайтадан жібермейді. Жылжымалы раманы топтағы қойлардың кеуде ені бойынша реттейді, бұл қойлардың кұрылғыға еркін кіруіне мүмкіндік береді. Содан соң алдыңғы есігі көлденең жылжыта отырып, жолды жабады. Қой торда еркін орналасады. Ол мал массасының әсерінен бастапқыларнынан жылжиды. Беліктері бар шкаламен жабдықталған динамометр автоматты түрде қойдын массасын корсетеді. Бонитер пердені ысырып, малды қарап, өлшейді. Содан соң қой ашық есікке қарай жіберіледі, ал өткелекке келесі қой кіргізіледі. Жұмыс үрдісі осылай жалғаса береді.
Ұсынылып отырған қурылғының конструкциясы қарапайым, және қойды сенімді түрде бонитердің қасына бекітуге, өлшеуге, қарауға, емдеп, бонитировкалауға мүмкіндік береді.
Бонтировканың екі түрі бар. Біріншісі - кластық, екіншісі - жеке бонтировкалау. Кластық бонтировкалау тауарлық бағыттағы шаруашылықтарда жүргізіледі. Мұнда қойдың жеке қасиеттері жазылмайды, оның жататын класы анықталған соң, сол кластың малының жалпы санына қосылады. Жеке бонтировкалау асыл тұқымды қой шаруашылықтарында, фермаларында жүргізіледі. Мұнда арнаулы бонтировканың әдісі бойынша қойдың бойындағы барлық ерекшеліктері мен қасиеттері құжатқа түсіріледі. Бұдан алынған нәтижелер онан арғы селекция жұмысында пайдаланылады.
Жеке бонтировкалауға жататындар:
а) элита (таңдаулы) тобына бөлінген қойлар, асыл тұқымды қой зауыттар мен қой шаруашылықтарында зауыттық 1 кластық малдар;
б) өз табынын толықтыру үшін қалдырылатын және басқа шаруашылықтарға тұқым үшін сатылатын жас малдар;
в) класына қарамастан қошқарларды ұрпағына қарай тексеруге пайдаланылған саулықтар мен олардан алынған төл;
г) элита және 1 клас саулықтарының төлдері.
Қошқарларды олардың жасына қарамастан жыл сайын жеке бонтировкалау және сол жылғы күзде қойды қолдан ұрықтандыру науқанынан бұрын бағаланып, малдәрігерлік байқаудан өткізеді.
Элита және бірінші класты қойларды, сол сияқты олардың кейбіреулерінің төлдерін, есеп үшін және ерекшеліктерін бағалау үшін барлық ережелерге сай өлшеп отырады. Қырқылған жүннің түсімін, жүннің класын, таза талшық шығымын анықтайды. Таза талшық шығымын отар және әрбір аталық қошқар бойынша анықтап отыру үшін қой тұқымын асылдандыру шаруашылықтарының әр қайсысында міндетті түрде жүн зертханасы болғаны жөн.
Отарлардағы қойды жақсы азықтандырып, күтіп-баққан жағдайда, селекция жұмысын дәйекті жүргізгенде өндірілетін жүннің өнімділігі, басқа өнімдері де жақсара түседі. Мұны үнемі жүргізіп отырған есептің мәліметтерінен айқын көруге болады. Қойды 1-ші өз өнімділігімен, 2-ші тегінің көрсеткіштерімен, 3-ші ұрпақ сапасымен бағалайды.
Тұқым үшін таңдап алынған қошқарлардың тұқымдық қасиетін және өнімділік сапасын жеке бағалап, әбден зерттейді. Қошқардың өз ұрпағын жақсарту немесе нашарлату қасиеттері оның ұрпағын бағалау арқылы жүргізіледі. Ал қошқарды шығу тегі бойынша бағалау, оның генетикалық жаратылысы жөніндегі мағлұматтар арқылы жүргізіледі. Қошқардың аталық және аналық тегі жөніндегі деректер оның тұқымдық күәлігі бойынша анықталады. Егер ата тегінің өнімі рекордты, белгілі бір ата ізге жатса, не мемлекеттік тұқым мал кітабында жазылса, ондай қошқарлар жоғары бағаланады.
Тәжірибеде қошқарлардың бәрі бірдей ұрпағына өзінің жақсы қасиеттерін бере бермейді. Сондықтан да, қошқарларға ұрпағының сапасы бойынша баға беру селекция жұмысын жақсартуға мүмкіндік береді.
2. Биязы жүнді қойларды бонитировкалау
Биязы жүндлі қойларды сапасына қарай 3 класқа бөледі: элита, бірінші және екінші класса деп. Элита классына дене бітімі мен өнімділігінің саны, сапасы және қасиеттері I класс талабынан артық және жоғары малдар жатқызылады. Ал дене бітімі, өнімділік көрсеткіштері тұқым стандартына сай болса I классқа, кейбір көрсеткіштері (жүн ұзындығы, қоюлығы т.б.қасиеттері), экстерьерінде аздап кемшіліктер бар, бірақ өнімділігі жаман болмаса ол мал II класқа жатқызылады. Дене бітімінде, пішінінде кемістік көбірек, өзі уақ, жүнділігі төмен болса ондай малды бракқа шығарады.
Қой тұқымын асылдандыру жұмысын жүйелі тәртіппен жүргізу үшін өнім бағытына қарай әр топқа стандарт белгіленіп бекітілген. Әр қой тұқымының стандарты оның дене бітімі мен өнімділік белгілері мен қасиеттері сол тұқымның I классына арналып жасалады, және олар сол класқа арналған ең төменгі көрсеткіштер болып саналады.
Жүнді бағыттағы биязы жүнді қой тұқымдарының стандарты. Бұл бағыттағы қойлар орта көлемді, бітімі мықты болып келеді. Басы шағын, тұмсығы тегіс, қошқарларында дөңестеу, аталықтары мүйізді, аналықтары көбіне тоқал, сүйегі жеңіл және мықты, денесі шағын, құрылымы дұрыс, шоқтығы арқасынан шығыңқы, көкірегі терең, арқасы, құйымшағы тегіс. Жауырыны және сандары қанағаттанарлықтай толыққан, аяқтары мықты, түзу қойылған. Терісі жұқа, тығыз және серпімді. Тері қыртысы біркелкі, мойынында 1-3 жақсы дамыған қатпар мен фартугі бар. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүн өседі.
Жабағысы тығыз, жақсы жабылған, сыртқы жүн штапелдері тақтайдай. Жүні тығыз, серпімді қолға жібектей жіңішкелігі мен ұзындығы тегіс біртекті, иректігі анық, қалыпты.
Жүн жіңішкелігі аналықтарында 21,0-25,0 мкм (64-60 сапада) аналақтарының біразында 18,0-21,0 мкм (70 сапада), қошқарларында 21,0-25,0 мкм (60-64 сапада)жақсы біртекті жүн болған кезде 25,0-27,0 мкм 58 сапада болады. Қабырғасы мен санындағы жүндерінің жіңішкелігінің айырмашылығы бір сападан аспауы керек. Арқасы мен қабырғасындағы жүндердің ұзындық жағынан айырмашылығы 1,0-1,5 см аспауы тиіс.
Бауыр жүнінің өсуі жақсы, немесе қанағаттанларлық. Шайыры сапалы, түсі ақ, ақ-сары. Таза жүн шығымы қошқарларда 46%, аналықтарда 48% - тен кем емес.
Жүнді - етті бағыттағы қой тұқымдарының А-тобының стандарты. Бұл бағыттағы қойлар ірі, дене бітімі мықты сүйегі жақсы дамыған, дене құрылысы дұрыс. Қошқарлары мүйізді, аналықтары тоқал. Басы орташа көлемде, аналықтарында тұмсығы тегіс, қошқараларында дөңестеу болады. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне, тілерсегіне дейін жабағы жүнмен жақсы жабылған.
Денесі мығым, созылыңқы. Мойны қалыпты, шоқтығы жалпақ, арқасы көтеріңкі, кеудесі терең, белі жалпақ тегіс, жауырыны мен сандары жақсы толысқан. Аяқтары мықты, кең қойылған. Терісі орта қалыңдықта, қатпарлығы бір шама, мойнында 1-2 қатпары бар. Жабағысы тығыз, штапелді құрылымда. Жүннің жіңішкелігі 25,0-20,6 мкм (60-64 сапада), қошқарларында 20,6-27,0 мкм (58-64 сапада). Қабырғасы және санындағы жүн жіңішкелігінің айырмашылығы бір сападан артық емес. Жүн ұзындығы аналығында 8,0 см, аталығында - 9,0 см. Арқа мен қабырғасындағы жүн ұзындығының айырмасы 1,0-1,5 см артық емес, қоюлығы бір шама. Жүн иректігі анық, қалыпты. Жүн талшықтары мықты серпімді. Шайыры жақсы, түсі ақ, ақ-сары. Жүннің таза шығымы қошқарларда 44%, аналықтарында 46%.
Жүнді-етті бағыттағы қой тұқымдарының Б- тобының стандарты.
Аналықтарда жүн жіңішкелігі негізінен 25,0-20,6 мкм (60-64 сапада), аталықтарда негізінен 27,0-23,0 мкм (58-60 сапада), штапельдің ұзындығы мен жіңішкелігі негізінен біркелкі. Жүн ұзындығы аналықтарда 8,0 см, аталықтарда 9,0 см. Үлкен қойлардың жүнінің ұшы (штапельдің) құрғақтау, сан жүндерінде шайыры жеткіліксіздеу болады. Жүннің таза шығымы қошқарларда -46%, аналықтарда -48%.
Етті-жүнді бағыттағы қой тұқымдарының стандарты. Бұл бағыттағы биязы жүнді қойлар ірі, дене бітімі мықты, сүйегі жақсы. Аталығы да аналығы да негізінен тоқал, тек арқар-меринос қой тұқымының қошқарлары мүйізді. Басы тегіс, тек қошқарлары кейде тұмсығы дөңестеу. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүн өседі. Мойнында әуке, кейде фартук болады, денесінің терісінде қырқылған кезде уақ әжім қатпар болады. кеудесі кең, терең, шоқтығы жалпақ, арқасы, белі тегіс, мықыны, жауырыны жақсы толысқан. Тез өсіп жетілгіш, еттік қасиеттері жақсы дамыған.
Жабағысы орта тығыздықта, штапельдері жабық. Жүн мериносты, негізінен 23,0-25,0 мкм (60 сапада), қошқарларда 23,0-27,0 мкм (56 сапада), аналықтарнда 25,0-27,0 мкм (58-сапада) жабағы жүні біркелкі болуы мүмкін. Иректігі түзу, анық. Жүні мықты, серпімді, ұзындығы аналықтарда 8,0 см, аталықтарда 9,0 см, арқасы мен қабырғасындағы жүн ұзындығының айырмашылығы 1,0-1,5 см артық емес. Бауыр жүні қанағатанарлық. Шайыры ақ, сарғыш, сапасы қанағаттаналарлық. Таза жүн шығымы қошқарларда 48%, аналықтарда 50%.
1 Кесте. Биязы жүнді қой тұқымдарының ең төменгі өнім көрсеткіштері
Өнім бағыттары
Тірілей салмағы (кг)
Таза жүн түсімі (кг)
аталықтар
аналықтар
аталықтар
аналықтар
ірі-лері
12 ай лық
Іріле рі
12 ай лық
Іріле рі
12 ай лық
Іріле рі
12 айлық
Жүнді
70
42
45
36
5,5
2,8
2,6
2,2
Жүнді- етті
А тобы
80
48
50
40
5,5
2,8
2,6
,
2,2
Б тобы
75
45
48
38
5,0
2,5
2
1,8
Етті-жүнді
80
50
50
40
5,0
2,4
2,1
1,7
3. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонтировкалау
Таза тұқымды қойлардың дене бітімі, өнімділігі, сапасы мен қасиеттері I класс талаптарынан асып түсіп жатса олар элита класына жатқызылады. Кейбір қасиеттерімен ерекшеленетін еттілігі, жүнділігі жағынан жоғары болса да осы класқа жатқызылады. Стандартқа сай көрсеткіштері бар қойлар I классқа жатқызылады. ІІ-ші класқа бір текті жүні, жүн түсімі бар, тірі салмағы, жүн ұзындығы немесе кейбір көрсеткіштері стандарттан төмендеу болған мал жатқызылады. Бұл талаптарға сай келмейтін мал жарамсыздыққа шығарылады.
Будандарға да талап осылай қойылады. Оғаноған сай келмеген биязы жүнді қойларды ІІІ класқа, ал әртекті жүнділерді ІV класқа жатқызылады.
Ұсақ, дене бітімі әлсіз, пішінінде кемшіліктері бар, әр түрлі жүні бар мал жарамсыздыққа шығарылады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарына олардың өнім ерекешеліктеріне қарай стандартты талаптар қойылады.
Линкольн типтес ұзын жүнді қойлардың стандарты Қойлар ірі, дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, бірақ сөлекет емес, тоқал, майсыз құйрықты. Басы жалпақ маңдайында кекілі бар, беті мен құлағындағы жүні тықыр, мойны жуан. Кеудесі кең, терең, денесі ұзын жалпақ, қабырғалар дөңгеленген, арқасы мен белі тегіс, сандары толық. Аяқтары кеңінен түзу қойылған, тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүндес, жүні ақ. Жабағы жүні ұзын, төмен қарай салбырап тұрады. Иректігі ірі. Жүні жылтыр, шайыры ақ, ақ-сары, жүннің таза шығымы 60% дан кем емес, төлшілідігі 110-130%.
Ұзын жүнді ромни-марш типтес қойлар стандарты. Қойлардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, бірақ сөлекет емес, тоқал, майсыз құйрықты, еттелігі жақсы дамыған. Басы жалпақ, кеудесі кең терең, алға қарап шығыңқы. Қабырғалары дөңгеленген, денесі ұзын, кеңінен нық қойылған аяқтары бар. Шоқтығы, арқасы, белі, сегіз көзі жалпақ. Сандары толық етті. Басы көзіне дейін, аяғынан тізесіне және тілерсегіне дейін жабағы жүнді. Жүннің түсі ақ, штапелді, штапелді - тұлымды, жүн шығымы 57% кем емес. Төлшілдігі 110-125%.
Ұзын жүнді корридель типтес қойлар стандарты. Қойлардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, майсыз құйрықты. Басы жалпақ, тоқал, мойны етті. Шоқтығы, арқасы, сегізкөз жалпақ, түзу. Кеудесі кең, терең алға шығыңқы. Қабырғалары дөнгеленген, денесі ұзын, аяқтары жақсы, түзу қойылған. Саны толық етті. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне және тілерсегіне дейін жабағы жүнді, жүні ақ түсті, штапелді тұлымды. Шайыры ақ, ақсары. Жүн шығымы 57% -тен кем емес. Төлшілдігі 110-130%.
Қысқа биязылау жүнді қой тұқымдарының стандарты. Бұл тұқымдардың қойлары дене бітімі мықты, еттілік қасиеттері көрнекті, тез жетілгіш болады. Басы қысқа, жалпақ, токал, мойны орташа өте етті. Денесі дөңгеленген, кеңінен жақсы қойылған қысқалау аяқтары бар. Көкірегі кең, терең, шоқтығы, арқасы, белі, сегіз көзі түзу, жалпақ. Саны етті жақсы толысқан. Жүні басынан көзіне дейін, аяқтарында тізесіне, тілерсегіне дейін жабағы жүнді. Денесінің жүні ақ, бас, құлақ, сирақ жүндері қара-қоңыр болады.
Жабағысы жабық, штапельді, штапельді-тұлымды, шайыры ақ, ақсары. Жүнінде 3-4 ирегі болады. Жүн шығымы -55%-дан кем емес, төлшілдігі 120-130%.
Цигай тұқымының стандарты Малдың бітімі мықты, сүйегі берік, құйрығы майсыз, ұзын. Басы орташа, аталықтары мүйізді, аналықтары - тоқал. Көкірегі кең, терең, шоқтығы, арқасы белі тегіс, жалпақ. Аяқтары мықты, жақсы қойылған, тұяқтары қатты, берік. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне және тілерсектеріне дейін жүндес. Жүні ақ түсті, штапельді, штапельді-тұлымды, шайыры ақ, ақсары. Жүні иректі, біртекті. Таза жүн шығымы 55% -дан кем емес, төлшілдігі 115%.
Тұлымының Қазақстандағы типі тез жетілгіш, еттік қасиеті жақсы, жүн өнімі жоғары, ұзындау.
Биязылау жүнді қой тұқымдары жеке бонтировкалағанда биязы жүн тұқымдары сияқты көрсеткіштерімен бағаланады. Бірақ тері қатпары есептелмейді, бірақ еттілік қасиеті терең зерттеледі, төлшілдігі қаралады.
2-Кесте. Биязылау жүнді қой тұқымдарының стандарты (1 класс)
Тұқым аттары
Көрсеткіштер
аталық
аналық
ірісі
12 ай лық
ірісі
12 ай-лық
Линкольн
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,5
17,0
54
2,7
20,0
60
3,0
16,0
42
2,1
18,0
Ромни-марш
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
3,5
13,0
51
2,3
14,0
55
2,3
12,0
41
1,7
13,0
Корридель (тянь-шяндық)
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,3
13,0
48
2,6
14,0
55
2,4
11,5
39
1,7
12,0
Гемпшир
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
2,5
2,0
60
1,8
10,0
65
2,0
7,6
43
1,5
8,0
Дегерес (биязылау)
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
80
2,5
12,0
45
1,8
11,0
50
1,5
10,0
351,3
10,0
Қазақтың етті-жүнді биязылау жүнді қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,7
2,0
50
2,9
13,0
55
2,8
12,0
40
2,0
13,0
Қазақтың кроссбред типтес биязылау жүнді қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
4,3
12,0
54
2,6
12,0
55
2,2
11,0
38
1,8
11,5
Ақжайық қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
3,7
12,0
45
2,4
12,0
50
2,2
11,0
35
1,8
12,0
Солтүстік - Қазақстан кроссбред қойлары
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
4,0
13,0
45
2,3
14,0
50
2,2
11,5
35
1,8
12,0
Қазақстан цигай қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
5,0
10,0
50
3,0
11,0
50
2,2
9,0
35
2,1
10,0
4. Ұяң және қылшық жүнді қой тұқымдарын бонтировкалау
Қой тұқымын асылдандыру жұмысының мақсатына байланысты жеке немесе топты (классты) бонтировкалау жүргізілуі мүмкін. Аталық қошқарлар, асыл тұқымды шаруашылықтың барлық алынған төлі, сапасын тексеруге қойылған аталық қошқарлардың ұрпақтары, барлық асыл тұқымды қозы қошқарлар, сатуға арналған мал жеке бонтировкадан өтуі міндетті.
Толық жеке бонтировкадан өтетін мал құйрықты ұяң және қылшық жүнді қойларға әдейі жасалған селекциялық белгілерді анықтайтын ережеге сәйкес бағаланады. Кейбір мал қысқартылған бонтировка тәртібімен өткізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда малға баға тірі салмағы, дене бітімі мен пішіні, құйрық көлемі, салмағы, жүніне қарай қорытып баға беріледі.
Барлық құйрықты, майлы құйрықты қойлар үш классқа-элита 1,2, ал дегерес пен қазақтың ұяң жүнді қойлары төрт классқа бөлінеді. (элита, 1,2,3).
Дегерес қой тұқымы. Элитаға тұқым стандартынан дене бітімі мен өнімдік қасиеттері анағұрлым жақсы, жүні ақ қойлар жатқызылады.
І класқа ірі, денесі жақсы дамыған, бітімі мықты, етті-майлы қасиеттері жоғары малдар жатқызылады. Құйрығы орташа, салпақ емес, жүні ақ, ақшыл штапельді-тұлымды, тұлымды қайратты, серпімді қалыпты жылтыр, орта толқынды. Тұлымдары қысқа, азғана қылшығы бар, олар жалпы жүннен ұзындау. Жалпы малда боз-қоңыр түсті қойлар кездеседі.
ІІ класқа дене бітімі сөлекеттеу, басқа көрсеткіштері 1 класс малына жақын қойларды жатқызады. Аздап жүн сапасы төмендеу болуы мүмкін. Жабағысы тұлымды болады. Жүні ақ, ақсұр, ұзынырақ қаттылау тұлымнан тұрады, құрғақ, өлі талшықтары да болады.
ІІІ класқа денесі кішірек, бітімі нәзіктеу, етті-майлық белгілері төмендеу, пішініде кейбір кемшіліктер болуы мүмкін. Жүні ұяң, әртүсті.
Жоғарыдағы талаптарға сай емес малдар бракқа шығарылады.
Қазақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы. Элита класына тұқым стандартынан (І классқа тән) дене бітімі мен өнімдік көрсеткіштері белгілі мөлшерде жоғары малдар жатқызылады.
1 класқа стандарттық талаптарға толықтай сай малдар жатқызылады. Олар дене бітімі мықты, еттік-майлық қасиеттері жақсы дамыған, басы орташа, аздап тұмсығы дөңес, аналығы тоқал, аталықтарының кейбірінде мүйіздің орны бар, мойны орта ұзындықта, етті. Шоқтығы, арқасы түзу, сегіз көзі жалпақ. Көкірегі кең, терең, аяқтары түзу қойылған, мықты. Құйрығы үлкен, орташа дұрыс қойылған, салпақ емес.
Жүні әртекті, тұлымды, ақсұр, ақ. Тұлымының ұзын жүндері аралық талшық пен жіңішке қылшық, ал астыңғы жағында түбіті мол, аздаған құрғақ және өлі талшық кездеседі. Басының жүні желке жағында ғана, жүн түсі сұр, қоңыр болады.
2 класқа орта көлемді, дене бітімі мықты, кейде сөлекеттеу, еттік-майлық сапасы жақсы, ақсұр, ақ жүні бар мал жатқызылады.
3 класқа жоғарыдағы талаптарға жетпейтін, нәзіктеу бітімі бар, кейбір пішін кемшіліктері бар, жалпы қанағаттанарлық мал жатады.
Бұл көрсеткіштерге жетпейтін мал бракқа шығарылады.
Еділбай қой тұқымы - үш классқа бөлінеді. Элита класына дене бітімі, еттік-майлық қасиеттері жақсы дамыған тұқым стандартынан анағұрлым артық көрсеткіштері бар мал жатқызылады.
1 класқа стандарт талабы толық орындалатын мал жатады. Олардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, қошқарлары аздап сөлекеттеу, басы орташа, тұмсығы аталығында дөңес, тоқал. Мойны орташа етті, көкірегі кең, терең. Шоқтығы, арқасы түзу, белі, сегізкөзі жалпақ. Аяғы ұзын, түзу, тұяғы мықты. Құйрығы үлкен немесе орташа, мықынына дұрыс тартылған, өте солпақ емес. Жүні тұлымды, түбіті мен аралық талшығы басым, қылшығы жуан емес. Бірен - саран құрғақ және өлі талшықтары бар. Түсі қоңыр, сұр және қара.
2 класқа көлемі орташа, бітімі нәзіктеу, жүнінде қылшығы көптеу мал жатқызылады.
Сарыарқа қой тұқымы - үш класқа бөлінеді. Элита класына дене бітімі, еттік-майлық қасиеттері тұқым стандартынан көрнекті дәрежеде артық малдар жатқызылады. 1 класқа тұқым стандартына сай мал жатқызылады. Олар дене бітімі мықты, сүйегі берік, басы орташа, тұмсығы дөңестеу, тоқал. Мойны етті, көкірегі кең, шоқтығы, арқасы түзу, белі, сегізкөзі жалпақ. Құйрығы орташа. Салпық емес. Аяғы мықты, түзу, тұяғы қатты. Жүні ақ, ақсұр, тұлымды, негізнен аралық талшықпен түбіттен тұрады. Қылшығы өте қуатты емес. Аздап өлі құрғақ талшық кездеседі. 2 класқа стандарттан төмендеу, кейбір пішіндерінің көрсеткіштерінде кемшілігі бар мал жатқызылады.
Бұл талаптарға сай емес мал жарамсыздыққа жатқызылады.
3-Кесте. Ұяң қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының стандарттары (І класс талаптары)
Тұқым аттары
Көрсеткіштер
аталық
аналық
ірісі
15 айлық
ірісі
15 айлық
Еділбай
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
85
3,0
60
1,5
65
2,0
45
1,0
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
2,5
55
1,2
60
2,0
42
1,0
Сарыарқа
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
3,0
55
2,0
60
2,5
40
1,5
Дегерес (ұяң)
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
85
3,3
50
2,8
55
2,5
42
2,3
Қазақтың ұяң жүнді құйрықты қойы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
3,0
50
1,5
55
2,2
42
1,2
Сараджы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
70
5,0
45
2,9
55
3,5
40
2,4
4-Кесте. Ұяң және қылшық жүнді құйрықты қойлардың селекциялық шартты белгілері мен шифрлары
Белгі шифры
Белгі көрсеткіштерінің деңгейі
Шартты белгілеу
Белгі деңгейі
1
2
3
4
1
Мүйізділігі:
Мүйізсіз (тоқал)
Мүйіздің орны бар
Мүйізді
Б
З
Р
1
2
3
2
Малдың даму типі:
Қалыпты
Еттілігі жақсы
Жүнділігі жақсы
Н
М
Ш
1
2
3
3
Жүн түсі:
Ақ
Ақсұр
Сұр
Қара
Басқа түстер
Б
СС
С
Ч
ПР
1
2
3
4
5
4
Жүн қоюлығы:
Сирек
Қанағаттанарлық
Қою
өте қою
М-
М
М+
ММ
1
2
3
4
5
Жүннің қылшығының ұзындығы
см
0,5 дәлдікпен
6
Түбіттің ұзындығы
см
0,5 дәлдікпен
7
Қылшығының жуандығы:
Жіңішке
Арта
Жуан
Т
С
Г
1
2
3
8
Жүннің біркелкілігі: жеткілі Бірдей өте жақсы
У-
У
У+
1
2
3
9
Жүн классы - бірінші
Екінші
Үшінші
І
ІІ
ІІІ
1
2
3
10
Сүйегінің мықтылығы
Нәзік
Мықты
Сөлекет
Н
К
Г
1
2
3
11
Құйрығының көлемі:
Үлкен
Орта
Кіші
Б
С
М
1
2
3
12
Құйрығының пішіні:
Тартылған
Төмендегіш
Салтық
П
СМ
СС
1
2
3
1314
Жүн түсімі
кг
0,1 дәлдікпен
15
Тірі салмағы:
Енесінен айырғанда
12 айында
18 айында
кг
кг
кг
0,1 дәлдікпен
0,1 дәлдікпен
0,1 дәлдікпен
16
Малдың бағасы
Элита
І
ІІ
ІІІ класс
Жарамсыз
Қойларды жан жақты кешенді түрде бонитировкалау нәтижесін класқа бөледі
5-Кесте. Қойларды класқа бөлу
Класы
Сипаттамасы
1
2
Таза тұқымды биязы жүнді қойлар және биязы-қылшық жүнді
Элита
Бірінші класқа бекітілген өнім көрсеткішінен жүн бойынша 15% , ал салмақ бойынша 10 %-тен асып түсетін қойларды элита класына жатқызады
І
Бірінші класқа конституциясы берік, өнімділік қасиеттері айтарлықтай, жүні қалың және жіңішкелігі, ұзындығы бойынша біркелкі, бауыр жүні жақсы өскен қойлар жатады. Онымен қоса дене құрылысы жақсы, денсаулығы мықты, стандарт бойынша І класқа сәйкес өнім көрсеткіштері болуы керек
ІІ
Барлық көрсеткіштері және қасиеттері жөнінен бірінші класқа жақын. Бұл қойлардың бағыты-тауарлық жүн және ет алу болып саналады. Өнім көрсеткіштері стандартқа сәйкес келмеуі де мүмкін
Таза тұқымды биязылау жүнді кластар
Элита
Бірінші класқа бекітілген өнім көрсеткішінен жүн бойынша 15 %, ал салмақ бойынша 10 %-тен асып түсетін қойлар. Кей кезде бір қасиеті ерекше дамыған болса да элитаға жатқызады
І
Бірінші класқа жатқызылатын конституциясы берік, сүйегі жақсы дамыған дене құрылысы ұнамды, жүні қалың немесе аздап төмендеу, жабағы және штапелі біркелкі, бауыр жүні жақсы дамыған, өнім көрсеткіштері бекітілген стандартқа сәйкес болуы тиіс.
ІІ
І класқа жатқызуға жарамайтын, біртекті биязылау жүнді қойларды екінші класқа жатқызады. Жүні ұзын, бірақ сиректеу болса да осы класқа жатқызады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарының будандары
Элита, І,ІІ
Таза тұқымды биязылау жүнді қойдың талаптарына сай болуы керек
ІІІ
ІІІ класқа жүнді биязылау болған қойларды жатқызады
ІV
ІV класқа жүнінің қоюлығы нашар бірақ биязылау қойларды жатқызады
Етті-жүнді дегерес қойы
Элита
Конституциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан жоғары болуы тиіс
Кестенің жалғасы
І
Конститутциясы берік, денесі ірі, етті-майлы қасиеттері жақсы дамыған, дене сүйегі жақсы жетілген. Бас сүйегі қысқа, тұмсығы дөңестеу. Кеуде мен арқасы кең, аяқтары мықты, дұрыс қойылған. Құйрығының аумағы орташа, көтеріңкі немесе кроссбред типтес, талшықтарының жіңішкелігі 46-58 сапа аралығында. Жабағысы штапельдік немесе штапельді-тұлымынан құрылған. Жамбас, аяқ және бас жүндерінде тал қылшықтар кездесуі мүмкін. Шайырының мөлшері мен сапасы жақсы
ІІ
Денесі орташа, конститутциясы берік, жүні біркелкі биязылау, 46-58 сапа арасында. Денесі, салмағы, жүн өнімділігі бірінші клас қойларынан төмендеу
ІІІ
Денесі шағын, конститутциясы нәзік, экстерьерінде айтарлықтай кемшіліктері жоқ. Біркелкі биязылау жүнді, жабағысында ішінара құрғақ, түрлі түсті талшықтар кездеседі
Ұяң жүнді дегерес қойы
Элита
Конститутциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан жоғары
І
Денесі жақсы дамыған, конститутциясы берік, етті-майлық қасиеттері айтарлықтай. Жүнінің түсі ақ және ақшыл, тұлымданған ұяң жүнді. Жабағысы біркелкі, жылтыр, қылшығы өте аз.
ІІ
Денесі ірі, конститутциясы тұрпайы, салмағы жақсы, жүнінің сапасы нашарлау, ішінде құрғақ, өлі, түрлі түсті талшықтар кездеседі.
ІІІ
Денесі ұсақ, конститутциясы нәзік, еттік-майлылық қасиеттері төмен. Экстерьерінде кемшіліктер бар, жүні ұяң және түрлі түсті болып келеді.
Ұяң жүнді құйрықты қойлар
Элита
Конститутциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан асып түсетіндері жатқызылады
І
Конститутциясы берік, денесі айтарлықтай ірі, етті-майлы қасиеттері қанағаттанарлықтай, басының үлкендігі, мойнының ұзындығы орташа, шоқтығы, арқасы, сауырыны кең, құйрығы үлкен, жүні қалың, тұлымданып келген, өлі, құрғақ талшықтары аз, түстері қоңыр, қара, ақсары.
Кестенің жалғасы
ІI
Конститутциясы берік, кейбіреулері тұрпайылау, орташа, етті-майлы қасиеттері орташа, жүні ақ, ақшыл.
ІІІ
Конститутциясы нәзік, экстерьерінде кемшіліктер бар, жүні түрлі түсті, бірақ ұяң жүнді қойлар жатқызылады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлар
Элита
Конститутциясы мен өнімділігі жөнінен бірінші кластың талаптарынан артық қойлар жатқызылады.
І
Конститутциясы берік, салмағы мен жүн өнімділігі стандартқа сәйкес, дене құрылысы жақсы, етті-майлы қасиеттері жоғары, құйрығы үлкен, жүні қалың, жабағысында өлі жүн аздап қана кездеседі.
ІІ
Конститутциясы тұрпайы, етті-майлы қасиеттері жақсы дамыған, жүні нашарлау, құрғақ молырақ.
5.Қаракөл қозыларын бонтировкалау негіздері
Қаракөл қозыларын бонтировкалау дегеніміз, қозылардың шыққан тегі мен дене бітімін ескере отырып, оларды елтірілері бойынша бағалау.
Қаракөл шаруашылығында бонтировка жүргізу мал тұқымын асылдандыру жұмысындағы негізгі кезең. Бұл жұмыс екі түрде жүргізіледі: кластық (топтық) және жеке бағалап сұрыптау. Бонтировка жүргізген уақытта елтірінің сапасы бойынша қаракөл қозыларын асыл тұқымдық және өнімділік сапасын анықтау, оларды қандай мақсатта пайдалануға болатындығын көрсетіп беру болып табылады. Бонтировканың деректері бойынша мынадай асылдандыру жұмыстары жүргізіледі: саулықтарды қошқарларға дұрыс жұптау, асыл тұқымдық топ құру, шағылыстыру және селекциялық тұқым асылдандыру жұмысының болашақ жоспарын жасау, қойларды тұқым асылдандыру кітабына тіркеу.
Бонтировкалау кезінде ең бастысы малдың негізгі өнімділігі болып табылады. Сондықтан қаракөл қозыларын бонтировкалау қалаудың басты элементі елтірінің сапасын және оның сол сапасына қосымша немесе сол артықшылығына себепші болатын басқа да қасиеттерін бағалау болып есептеледі. Бұл шара 1990 жылы шыққан "Қаракөл шаруашылғындағы тұқым асылдандыру жұмысын жүргізу" нұсқауына сәйкес өткізледі.
Бонтировкалау жүйесі дегеніміз, қозыларды елтірі типі бойынша бұйраларының мөлшеріне қарай топқа бөліп, әр топты бұйрасының сапасы бойынша тағы да класстарға бөлу болып табылады.
Қозыларды бонтировкалау техникасымен ұйымдастырылуы қаракөл қозыларын ұдайы, дер кезінде және дұрыс бағалауды қамтамасыз етеді. Бонтитерлер шаруашылықтың зоотехнигі мен селекционерлері білгірлікпен, сол шаруашылықтың алдында тұрған міндеттерге және оның бағытына сай қозылардың (еркектерін де және ұрғашыларында) отарды толықтыруға, сатуға, сондай-ақ елтірі үшін союға бөледі. Қаракөл шаруашылығындағы жұмыстың бұл кезеңі әрі маңызды, әрі жауапты. Бонтировка жоғары дәрежеде, тұқымды асылдандыру ісінің негізіне сай, қаракөл қозыларын бонтировкалауға барынша объективті бағалау әдістеріне қозы жүнінің ұзындығын өлшеуді, бұйраның елтірілік типін анықтау (эталонға сәйкес) қажет. Кейде қазіргі нұсқау бойынша класын сипаттағанда белгіленген нормадан ауытқушылық болатыны байқалады. Қозыларды қандай да болмасын класқа жатқызғанда оларға қойылатын талаптардың бірсыпыра ерекшеліктері кездеседі. Әдетте тәжірибелі бонитер отардың тарихы мен шығу тегіне іріктеудің қандай бағытта жүргізілетіндігіне қарай, сондай-ақ отардағы малдың орташа сапасының ерекшелігін ескеріп, оған және ондағы малға өзі ерекше талаптар қояды.
Тұқым асылдандыру жұмыстарын терең жүргізілетін шаруашылықтарда және бірінші класты, элита қозыларының елтірілік белгілерін бүгешігесіне дейін білетін тәжірибелі бонитер жұмыс істейтін жерде, кейде нұсқаудан ауытқу қажеттігі туады. Өйткені ол отарда тұқымды тұтас алғанда әлі кездеспеген жаңа белгілер пайда болуы мүмкін.
Сонымен бонтировкалау жұмысы үлкен жауапкершілікті талап етеді. Әрбір отарда сол бонитердің ұдайы жұмыс істеуі, оның отарды да, әрбір жеке асыл тұқымда малды да жақсы біліп, өзінің қызметіне мүдделі болған керек. Бонитердің жұмысы әр уақытта болуы қажет.
10-15 күндік қозыларды қосымша бағалау әр малдың елтірісінің бағалы қасиеттерінің сақталу мерзімі түрліше болып келеді. Кейбір қаракөл қозылары бірсыпыра уақыт бойына (10-15 күн) жақсы елтіріге тән қасиеттерін - бұйраларын сақтайды. Басқаларының елтірілік сапасы тез арады, кейде 3-4 күн ішінде, нашарлай кетеді. Елтірісі жақсы қозылар ғана бұйраларын ұзақ уақыт сақтай алады.
Асыл тұқымды малды, әсіресе, еркек қозыларды таңдап алғанда бұл жайға елеулі көңіл бөледі.
Асыл тұқымды мал зауыттары мен мал шауашылықтарында еркек қозыларды 10-15 күн өткен соң міндетті түрде қайтадан тексереді де, содан соң мынадай қосымша сипаттама береді:
қозының өсуі мен қондылығы, яғни оның қалай өсіп келе жатқандығы атап көрсетіледі, сондай-ақ тіршілік қабілеті, денсаулығы, дене бітімінің беріктігі қандай екендігі зерттеліп анықталады;
түсінің сақталуы - қаракөл қозыларының ішінде түсінің қанықтығының едәуір өзгергіш және соның сақталу уақытының түрліше болатындығы байқалады. Бір қатарында 10-15 күнге дейін мөлдір қара түсі жақсы сақталады да екіншілерінде ол қоңыр тартады;
мөлдір қара түсті елтірілердің аса әдемі болуына байланысты іріктегенде мұндай түсін ұзақ сақтаған мал тұқымға алдымен алынады.
Бұйра тиіпінің сақталуы кейбір қозылардың 10-15 күннен кеейін де бұйрасының типі жақсы сақталатындығы, сондай, оның елтірісі сапасы жағынан туған қозының елтірісінен кем түспейді.
Селекционерлер қозыларының бұйра типін ұзақ уақыт сақтай алатын қабілетін жоғары бағалайды;
Жүнінің жылтырлығы мен жібектілігінің сақталуы жасына қарай бұл сапасы жойылатын болса, елтірісінің бағасы төмендеп кетеді.
Ақ жүн кейбір қара қозылардың 10-15 күнде ақ құрғақ жүні көп болып кетеді. Бұл асыл тұқымды малдың үлкен кемшілігі болып саналады. Құрғақ жүн асыл тұқымды қаракөл қозылары үшін нашар белгі болып табылады. Кейде туған қозыларды бонтировкалаған кезде құрғақ жүні көзге түспейді де олар жоғары бағаланады. Бірақ 10-15 күн өткенен кейін құрғақ жүні әсіресе май құйрығы мен санында анық байқалады. Мұндай қозылардың асыл тұқымдық бағасы төмендетілуі тиіс.
Қозылардың елтірісінің негізгі қасиеттерінің сақталуы негізінде және соның өсуі мен дене бітімін ескере отырып, мынадай зауыттық баға беріледі. 5-өте жақсы мал, оның барлық бағалы қасиеттері көзге түседі, олар дене бітімінің дамуы, экстерьері, елтірсінің сапасы, т.б. оның ешқандай ақауы болмайды.
Қаракөл қойын 1,5 жасындағы дене бітімі, дамуы және экстерьері бойынша бағалау. Малды қосымша бұлайша бағалау міндеті болып табылады, өйткені азықтандырып, күтіп-бағу жағдайлары қанағаттанғысыз немесе тұқым қуалаушылықтан асыл тұқым ретінде қалдырған кейбір қойдың осы жасында ұнамсыз белгілері көрініп қалады. Әбден өсіп толысқан малдың дамуы, дене бітімі және экстерьері жөніндегі сипаттамасы оның жас кезіндегі бағасына қосылып есептелуі тиіс.
Дамуы, дене бітімі және экстерьері бойынша сау мал әдетте 1,5 жасында алғашқы шағылыс алдында бағаланады. Асыл тұқымды малдың бұл бағасы, оның тұқымдық, құжатына жазылады. Малдың ден саулығының жақсы күйде екендігін көбінесе оның дамуына қарай анықтауға болады. Сондықтан ең алдымен оның осы белгілерін бағалағанда, қозы туған кезде күшті дені сау болуы тиіс, бұл оның іштегі төл кезінде дамуына байланысты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: № 1 Қойды бонитировкалауды ұйымдастыру. Биязы, биязылау, ұяң жəне қылшық жүнді қойлардың тұқым стандарты мен оларды бонитировкалау жəне қаракөл қозыларын бонитировкалау. Қой асылдандыру есебін жүргізу.
Орындаған: Даниярқызы Балнұр
Тексерген: Жумадилова А.С.
Топ:МӨӨТ-401
Павлодар 2020
Жоспары
I.КІРІСПЕ
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Қойды бонитировкалау
2.Биязы жүнді қойларды бонитировкалау
3.Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитировкалау
4.Ұяң және қылшық жүнді қой тұқымдарын бонитировкалау
5.Қаракөл қозыларын бонитировкалау негіздері
6.Асыл тұқым мал есебін жүргізу
III.ҚОРЫТЫНДЫ
VI.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы, Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазірде солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор. Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет, май, сүт, жүн, былғарылық, тондық терілер мен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді. Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек, мүйіз, сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар. Олардан желім, түйме, малға берілетін қан-сүйек ұны, минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады. Қойдың қи-тезегіне дейін береке; өзіне қыста-төсеніш, жыртынды жер мен жайылымда тыңайтқыш, малшы-шопан, барлық ауыл адамдары үшін қысқы-жазғы отын.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өңдіретіндігі мен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі. Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған, көп өсірілетін үй малдарының қатарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мың жылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары, 1.300 қой малы өсіріледі. Мысалы сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашылығы Австралияда (169 млн.), Жаңа Зеландияда (62 млн.), Ұлыбританияда (30 млн.) қалыптасқан, дегенмен соңғы он-он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай (200 млн.), Үндістан (165 млн.), Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50 млн.) шығып келеді.
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі - жүн. Қойдан басқа да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр, жылқы, қоян т.б. Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90 қойдан өндіріледі. Сондықтан шұға - мата жеңіл өнеркәсібі үшін қой жүнінің маңызы зор.
Тоқыма өнеркәсібінде кездеме - мата тоқу үшін, қой жүнінен басқа шикізаттар да пайдаланылады: мысалы кендір, зығыр, жібек, мақта т.б. Соңғы жылдары химия өндірісінің дамуына байланысты жасанды және синтетикалық талшықтар көптеп өндіріліп, олардан тоқылатын кездеме - маталарда көбейді. Бұл талшықтарды өндіру әрі арзан, әрі олардың кейбір қажеттері табиғи талшықтан артық та жағдайлары бар.
Дегенмен, тоқыма өнеркәсібіне қажетті басқа шикізаттармен салыстырғанда қой жүнінің бірнеше артық қасиеттері бар:
- жүн мейілінше берік болады. Оның беріктігін өзінің жіңішкелігіндей сым темірдің беріктігімен салыстыруға болады;
- жүн жылылықты жақсы сақтайды;
- жүннің салмағы өте жеңіл;
- жүн созылғыш, жүннен жасалған киім ұйыспайды және иленбейді;
- жүнге бояу жақсы сіңеді және бояуы кетпейді;
- жүн денеге өте жағымды, тігілген бұйым көзге тартымды келеді.
Қой жүнінен кездемеден басқа да түрлі заттар жасалады. Кейбір қой тұқымдарының жүнінен кілем, алаша, гобелен, қолғап, байпақ, фетр сияқты қажетті заттар тоқылып жасалады. Киіз басуға тек қой жүні ғана жарайды.
Сондықтан қой жүні халық шаруашылығында кеңінен қолданылып, жоғары бағаланады. 2009 жылы дүние жүзінде таза талшық есебімен 1239,0 мың тонна қой жүні өндірілді. Соның ішінде: Австралияда 512,0 мың тонна, ТМД елдерінде 140,0; Жаңа Зеландияда 213,0; Қытайда 162,0; Аргентинада 48,0; Қазақстанда тек 34,3 мың тонна өндірілді.
Ал дүние жүзінде ет өндіруде сиыр, шошқа, құс еттерімен қатар қой етінің де өз орны бар. 2008 жылы қой еті дүние жүзінде өндірілген еттің шамамен 5 яғни, 14 млн. тоннаға жеткен. Қой етінің ара салмағы әсіресе Азия елдерінде (Иран, Ауғанстан, Пакистан, Түркия және орталық азия мемлекеттерінде) үлкен үлес алып (30-40) құрайды. Қойдың етімен майы өте сапалы жоғары калориялы тамақ.
Сонымен қатар қой сүтініңде адам тамақ өнеркәсібі үшін маңызы өте зор, ол қою және майлы болады. Дүние жүзінде 6,0 млн. тоннадан астам қой сүті өндіріледі. Одан жергілікті халық сыр, брынза, айран, сүзбе, құрт, ірімшік өндіріп халыққа пайдаланылады. Қой сүті әсіресе Түркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде көптеп өндіріледі. Бұл мемлекеттерде дүние жүзіндегі қой сүтінің әр қайсысында 5-6 дан 15-16-ке дейінгі үлестері өндіріледі. Олар тамаша, атақты Рокфор, Пекарин, Какавал сияқты сырлар дайындалып халықаралық деңгейде саудаға тараған.
Қой терісінен тондық, былғарылық бұйымдар жасалады. Әдемілігі жағынан аң терілерінен қалыспайды, ал төзімділігі жөнінен олардан асып түседі. Қой терісінен жасалған былғары бұйымдар да халықтың сұранысына кеңінен ие. Қаракөл қозыларының елтірілері ішік, баскиім, әйел тондары сияқты сан алуан киімдер мен бұйымдар үшін жұмсалады. Қаракөл қозыларының елтірілері тек санаулы елдерде ғана өндірілетін болғандықтан, оларға сұраныс өте жоғары.
Міне осы айтылғандардың өзі, қой малының әлемдегі мал шаруашылығының арасында орны ерекше маңызды екенін дәлелдейді.
1.Қойды бонитировкалау
Асыл тұқымды қой өсіретін және тауарлы мал фермаларының тұқымдық мал топтарында қойдың құндылығын анықтау және оларды одан әрі пайдалану үшін малға негізгі өнімдік белгілері бойынша баға беріледі. Малды бұлайша бағалау бонтировкалау деп аталады.
Бонтировка - малды конститутциясы, экстерьері, тұқымдық қасиеті және өнімділік жағынан кешенді бағалау. Бонтировканың түпкі мақсаты - қой өсірудің қабылданған бағытына сай келетін ең жақсы малды таңдап алу және тұқымдылығы мен өнімділік сапасы төмен малдарды бракқа шығару болып табылады. Селекциялық жұмыс үшін таңдап алынған малдарды жыл сайын байқаудан өткізіп, олардағы негізгі белгілердің біліну, қайталану дәрежесіне баға беріп, оларды алдағы уақытта қай бағытта пайдалану керек екендігін анықтап, қадағалап отырады.
Бонтировка тұқымдық есеп құжаттары негізінде және бонтировка ережесіне сай малды тексеріп- байқау арқылы жүргізіледі. Оның жүргізілу уақыты - қойдың негізгі беретін өнімдері толық кемеліне келген уақытында болуы тиіс. Мәселен, биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүнді қойларды бір жасқа толғанда, қой қырқу алдында бонтировкаласа, қаракөл қойын туғаннан кейін 2-3 күндігінде бонтировкалайды. Ұяң, қылшық жүнді және қаракөл қойларын 1,5 жасында қосымша бонтировкалайды. Бұл кезде олардың еттік және жүндік қасиеттерін анықтай түседі. Бонитер қойдың барлық жағынан жақсы көріп бағалау үшін өз бойына қарай шұңқыр қазіп, немесе арнаулы станок - қондырғыда жұмыс істеу тиіс.
Қойды қирап, бонитировкалағанда, қозыларды бөлгенде, зоотехниялық және мал дәрігердік тексеруден өткізгенде, қан алғанда алдын ала еккенде істелетін жұмыстарды механикаландыру үшін, сонымен қатар малды автоматты жолмен таразыдан өткізу үшін Қазақ қой шаруашылығы технологиясы ғылыми-зерттеу институтының механикаландыру зертханасы (М. Абдоллаев, Қ.С. Сәбденов, Ж.Л. Қарабаев, т.б.) қойларды қарауға арналған құрылғы мен жабдық жасаған.
Оның конструкциясы күрделі емес, сондықтан шаруашылықтар өз күшімен немесе ауыл шаруашылығы техникасы кәсіпорындары жасай алады. Құрылғының жұмыс істеуі үшін қосымша энергия қажет емес, сондықтан электр энергиясы көзінің бар-жоғына қарамастан, оның жылжымалы нұсқасын жайлауларда пайдалана беруге болады.
Құрылғаның шағын бөлімшесі болады, қойды бөлетін өткелегі бар, ол тұтас қалқан қоршаулардан тұрады, қалқандар бір-бірімен және қондырғының салмақ түсетін рамасымен топса арқылы жалғастырылып бекітілген. Өткелектің жан-жағындағы қоршауының тіреулерінің төменгі жағында П тәріздес планкілер түріндегі әр қойдың қозғалуын шектегіштер бар, өткелектің ұзына бойындағы осіне перпендикуляр етіп бөліп тастайтын қалқандар орнатылған. Қондырғының негізгі рамасына роликті механизм арқылы платформаның серіппелі механизмінің есебінен жылжып тұратын тік тор орнатылған, тор өлшейтін аспаппен (динамометрмен) жабдықталған, өлшегіш құрылғының төрт тіреуге орнатылған ені тарыла беретін бекіткіші бар. Негізгі раманың алдыңғы және артқы бөліктерінде жылжып орын ауыстырып отыратын есіктері бар. Жұмысты оңайлату, сенімдірек ету және жұмысқа ыңғайлы болуы үшін бонитер жағынан көлбеу жылжытып отыруға мүмкіндік беретін роликтерге орнатылған перде қойылған.
50 Сурет. Қойды қарап, бонитировкапауға арналған құрылғы:
1 - шағын бөлімше;
2 - өткелек; 3 - бөлгіштер; 4 негізгі (салмақ түсетін) рама; 5 -- динамометр; 6-роликтер; 7-жылжымалы рама; 8-11 - реттейтін төлкелер; 9 -тор; 10 - рама-перде.
Құрылғы былай жұмыс істейді. Шағын бөлімшеге кіргізілген қойлар өткелекке барады да, бөлетін қалқаннан оңай аттап өтіп, турады, бөлгіш қалқан оны қайтадан жібермейді. Жылжымалы раманы топтағы қойлардың кеуде ені бойынша реттейді, бұл қойлардың кұрылғыға еркін кіруіне мүмкіндік береді. Содан соң алдыңғы есігі көлденең жылжыта отырып, жолды жабады. Қой торда еркін орналасады. Ол мал массасының әсерінен бастапқыларнынан жылжиды. Беліктері бар шкаламен жабдықталған динамометр автоматты түрде қойдын массасын корсетеді. Бонитер пердені ысырып, малды қарап, өлшейді. Содан соң қой ашық есікке қарай жіберіледі, ал өткелекке келесі қой кіргізіледі. Жұмыс үрдісі осылай жалғаса береді.
Ұсынылып отырған қурылғының конструкциясы қарапайым, және қойды сенімді түрде бонитердің қасына бекітуге, өлшеуге, қарауға, емдеп, бонитировкалауға мүмкіндік береді.
Бонтировканың екі түрі бар. Біріншісі - кластық, екіншісі - жеке бонтировкалау. Кластық бонтировкалау тауарлық бағыттағы шаруашылықтарда жүргізіледі. Мұнда қойдың жеке қасиеттері жазылмайды, оның жататын класы анықталған соң, сол кластың малының жалпы санына қосылады. Жеке бонтировкалау асыл тұқымды қой шаруашылықтарында, фермаларында жүргізіледі. Мұнда арнаулы бонтировканың әдісі бойынша қойдың бойындағы барлық ерекшеліктері мен қасиеттері құжатқа түсіріледі. Бұдан алынған нәтижелер онан арғы селекция жұмысында пайдаланылады.
Жеке бонтировкалауға жататындар:
а) элита (таңдаулы) тобына бөлінген қойлар, асыл тұқымды қой зауыттар мен қой шаруашылықтарында зауыттық 1 кластық малдар;
б) өз табынын толықтыру үшін қалдырылатын және басқа шаруашылықтарға тұқым үшін сатылатын жас малдар;
в) класына қарамастан қошқарларды ұрпағына қарай тексеруге пайдаланылған саулықтар мен олардан алынған төл;
г) элита және 1 клас саулықтарының төлдері.
Қошқарларды олардың жасына қарамастан жыл сайын жеке бонтировкалау және сол жылғы күзде қойды қолдан ұрықтандыру науқанынан бұрын бағаланып, малдәрігерлік байқаудан өткізеді.
Элита және бірінші класты қойларды, сол сияқты олардың кейбіреулерінің төлдерін, есеп үшін және ерекшеліктерін бағалау үшін барлық ережелерге сай өлшеп отырады. Қырқылған жүннің түсімін, жүннің класын, таза талшық шығымын анықтайды. Таза талшық шығымын отар және әрбір аталық қошқар бойынша анықтап отыру үшін қой тұқымын асылдандыру шаруашылықтарының әр қайсысында міндетті түрде жүн зертханасы болғаны жөн.
Отарлардағы қойды жақсы азықтандырып, күтіп-баққан жағдайда, селекция жұмысын дәйекті жүргізгенде өндірілетін жүннің өнімділігі, басқа өнімдері де жақсара түседі. Мұны үнемі жүргізіп отырған есептің мәліметтерінен айқын көруге болады. Қойды 1-ші өз өнімділігімен, 2-ші тегінің көрсеткіштерімен, 3-ші ұрпақ сапасымен бағалайды.
Тұқым үшін таңдап алынған қошқарлардың тұқымдық қасиетін және өнімділік сапасын жеке бағалап, әбден зерттейді. Қошқардың өз ұрпағын жақсарту немесе нашарлату қасиеттері оның ұрпағын бағалау арқылы жүргізіледі. Ал қошқарды шығу тегі бойынша бағалау, оның генетикалық жаратылысы жөніндегі мағлұматтар арқылы жүргізіледі. Қошқардың аталық және аналық тегі жөніндегі деректер оның тұқымдық күәлігі бойынша анықталады. Егер ата тегінің өнімі рекордты, белгілі бір ата ізге жатса, не мемлекеттік тұқым мал кітабында жазылса, ондай қошқарлар жоғары бағаланады.
Тәжірибеде қошқарлардың бәрі бірдей ұрпағына өзінің жақсы қасиеттерін бере бермейді. Сондықтан да, қошқарларға ұрпағының сапасы бойынша баға беру селекция жұмысын жақсартуға мүмкіндік береді.
2. Биязы жүнді қойларды бонитировкалау
Биязы жүндлі қойларды сапасына қарай 3 класқа бөледі: элита, бірінші және екінші класса деп. Элита классына дене бітімі мен өнімділігінің саны, сапасы және қасиеттері I класс талабынан артық және жоғары малдар жатқызылады. Ал дене бітімі, өнімділік көрсеткіштері тұқым стандартына сай болса I классқа, кейбір көрсеткіштері (жүн ұзындығы, қоюлығы т.б.қасиеттері), экстерьерінде аздап кемшіліктер бар, бірақ өнімділігі жаман болмаса ол мал II класқа жатқызылады. Дене бітімінде, пішінінде кемістік көбірек, өзі уақ, жүнділігі төмен болса ондай малды бракқа шығарады.
Қой тұқымын асылдандыру жұмысын жүйелі тәртіппен жүргізу үшін өнім бағытына қарай әр топқа стандарт белгіленіп бекітілген. Әр қой тұқымының стандарты оның дене бітімі мен өнімділік белгілері мен қасиеттері сол тұқымның I классына арналып жасалады, және олар сол класқа арналған ең төменгі көрсеткіштер болып саналады.
Жүнді бағыттағы биязы жүнді қой тұқымдарының стандарты. Бұл бағыттағы қойлар орта көлемді, бітімі мықты болып келеді. Басы шағын, тұмсығы тегіс, қошқарларында дөңестеу, аталықтары мүйізді, аналықтары көбіне тоқал, сүйегі жеңіл және мықты, денесі шағын, құрылымы дұрыс, шоқтығы арқасынан шығыңқы, көкірегі терең, арқасы, құйымшағы тегіс. Жауырыны және сандары қанағаттанарлықтай толыққан, аяқтары мықты, түзу қойылған. Терісі жұқа, тығыз және серпімді. Тері қыртысы біркелкі, мойынында 1-3 жақсы дамыған қатпар мен фартугі бар. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүн өседі.
Жабағысы тығыз, жақсы жабылған, сыртқы жүн штапелдері тақтайдай. Жүні тығыз, серпімді қолға жібектей жіңішкелігі мен ұзындығы тегіс біртекті, иректігі анық, қалыпты.
Жүн жіңішкелігі аналықтарында 21,0-25,0 мкм (64-60 сапада) аналақтарының біразында 18,0-21,0 мкм (70 сапада), қошқарларында 21,0-25,0 мкм (60-64 сапада)жақсы біртекті жүн болған кезде 25,0-27,0 мкм 58 сапада болады. Қабырғасы мен санындағы жүндерінің жіңішкелігінің айырмашылығы бір сападан аспауы керек. Арқасы мен қабырғасындағы жүндердің ұзындық жағынан айырмашылығы 1,0-1,5 см аспауы тиіс.
Бауыр жүнінің өсуі жақсы, немесе қанағаттанларлық. Шайыры сапалы, түсі ақ, ақ-сары. Таза жүн шығымы қошқарларда 46%, аналықтарда 48% - тен кем емес.
Жүнді - етті бағыттағы қой тұқымдарының А-тобының стандарты. Бұл бағыттағы қойлар ірі, дене бітімі мықты сүйегі жақсы дамыған, дене құрылысы дұрыс. Қошқарлары мүйізді, аналықтары тоқал. Басы орташа көлемде, аналықтарында тұмсығы тегіс, қошқараларында дөңестеу болады. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне, тілерсегіне дейін жабағы жүнмен жақсы жабылған.
Денесі мығым, созылыңқы. Мойны қалыпты, шоқтығы жалпақ, арқасы көтеріңкі, кеудесі терең, белі жалпақ тегіс, жауырыны мен сандары жақсы толысқан. Аяқтары мықты, кең қойылған. Терісі орта қалыңдықта, қатпарлығы бір шама, мойнында 1-2 қатпары бар. Жабағысы тығыз, штапелді құрылымда. Жүннің жіңішкелігі 25,0-20,6 мкм (60-64 сапада), қошқарларында 20,6-27,0 мкм (58-64 сапада). Қабырғасы және санындағы жүн жіңішкелігінің айырмашылығы бір сападан артық емес. Жүн ұзындығы аналығында 8,0 см, аталығында - 9,0 см. Арқа мен қабырғасындағы жүн ұзындығының айырмасы 1,0-1,5 см артық емес, қоюлығы бір шама. Жүн иректігі анық, қалыпты. Жүн талшықтары мықты серпімді. Шайыры жақсы, түсі ақ, ақ-сары. Жүннің таза шығымы қошқарларда 44%, аналықтарында 46%.
Жүнді-етті бағыттағы қой тұқымдарының Б- тобының стандарты.
Аналықтарда жүн жіңішкелігі негізінен 25,0-20,6 мкм (60-64 сапада), аталықтарда негізінен 27,0-23,0 мкм (58-60 сапада), штапельдің ұзындығы мен жіңішкелігі негізінен біркелкі. Жүн ұзындығы аналықтарда 8,0 см, аталықтарда 9,0 см. Үлкен қойлардың жүнінің ұшы (штапельдің) құрғақтау, сан жүндерінде шайыры жеткіліксіздеу болады. Жүннің таза шығымы қошқарларда -46%, аналықтарда -48%.
Етті-жүнді бағыттағы қой тұқымдарының стандарты. Бұл бағыттағы биязы жүнді қойлар ірі, дене бітімі мықты, сүйегі жақсы. Аталығы да аналығы да негізінен тоқал, тек арқар-меринос қой тұқымының қошқарлары мүйізді. Басы тегіс, тек қошқарлары кейде тұмсығы дөңестеу. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүн өседі. Мойнында әуке, кейде фартук болады, денесінің терісінде қырқылған кезде уақ әжім қатпар болады. кеудесі кең, терең, шоқтығы жалпақ, арқасы, белі тегіс, мықыны, жауырыны жақсы толысқан. Тез өсіп жетілгіш, еттік қасиеттері жақсы дамыған.
Жабағысы орта тығыздықта, штапельдері жабық. Жүн мериносты, негізінен 23,0-25,0 мкм (60 сапада), қошқарларда 23,0-27,0 мкм (56 сапада), аналықтарнда 25,0-27,0 мкм (58-сапада) жабағы жүні біркелкі болуы мүмкін. Иректігі түзу, анық. Жүні мықты, серпімді, ұзындығы аналықтарда 8,0 см, аталықтарда 9,0 см, арқасы мен қабырғасындағы жүн ұзындығының айырмашылығы 1,0-1,5 см артық емес. Бауыр жүні қанағатанарлық. Шайыры ақ, сарғыш, сапасы қанағаттаналарлық. Таза жүн шығымы қошқарларда 48%, аналықтарда 50%.
1 Кесте. Биязы жүнді қой тұқымдарының ең төменгі өнім көрсеткіштері
Өнім бағыттары
Тірілей салмағы (кг)
Таза жүн түсімі (кг)
аталықтар
аналықтар
аталықтар
аналықтар
ірі-лері
12 ай лық
Іріле рі
12 ай лық
Іріле рі
12 ай лық
Іріле рі
12 айлық
Жүнді
70
42
45
36
5,5
2,8
2,6
2,2
Жүнді- етті
А тобы
80
48
50
40
5,5
2,8
2,6
,
2,2
Б тобы
75
45
48
38
5,0
2,5
2
1,8
Етті-жүнді
80
50
50
40
5,0
2,4
2,1
1,7
3. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонтировкалау
Таза тұқымды қойлардың дене бітімі, өнімділігі, сапасы мен қасиеттері I класс талаптарынан асып түсіп жатса олар элита класына жатқызылады. Кейбір қасиеттерімен ерекшеленетін еттілігі, жүнділігі жағынан жоғары болса да осы класқа жатқызылады. Стандартқа сай көрсеткіштері бар қойлар I классқа жатқызылады. ІІ-ші класқа бір текті жүні, жүн түсімі бар, тірі салмағы, жүн ұзындығы немесе кейбір көрсеткіштері стандарттан төмендеу болған мал жатқызылады. Бұл талаптарға сай келмейтін мал жарамсыздыққа шығарылады.
Будандарға да талап осылай қойылады. Оғаноған сай келмеген биязы жүнді қойларды ІІІ класқа, ал әртекті жүнділерді ІV класқа жатқызылады.
Ұсақ, дене бітімі әлсіз, пішінінде кемшіліктері бар, әр түрлі жүні бар мал жарамсыздыққа шығарылады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарына олардың өнім ерекешеліктеріне қарай стандартты талаптар қойылады.
Линкольн типтес ұзын жүнді қойлардың стандарты Қойлар ірі, дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, бірақ сөлекет емес, тоқал, майсыз құйрықты. Басы жалпақ маңдайында кекілі бар, беті мен құлағындағы жүні тықыр, мойны жуан. Кеудесі кең, терең, денесі ұзын жалпақ, қабырғалар дөңгеленген, арқасы мен белі тегіс, сандары толық. Аяқтары кеңінен түзу қойылған, тізесі мен тілерсегіне дейін жабағы жүндес, жүні ақ. Жабағы жүні ұзын, төмен қарай салбырап тұрады. Иректігі ірі. Жүні жылтыр, шайыры ақ, ақ-сары, жүннің таза шығымы 60% дан кем емес, төлшілідігі 110-130%.
Ұзын жүнді ромни-марш типтес қойлар стандарты. Қойлардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, бірақ сөлекет емес, тоқал, майсыз құйрықты, еттелігі жақсы дамыған. Басы жалпақ, кеудесі кең терең, алға қарап шығыңқы. Қабырғалары дөңгеленген, денесі ұзын, кеңінен нық қойылған аяқтары бар. Шоқтығы, арқасы, белі, сегіз көзі жалпақ. Сандары толық етті. Басы көзіне дейін, аяғынан тізесіне және тілерсегіне дейін жабағы жүнді. Жүннің түсі ақ, штапелді, штапелді - тұлымды, жүн шығымы 57% кем емес. Төлшілдігі 110-125%.
Ұзын жүнді корридель типтес қойлар стандарты. Қойлардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, майсыз құйрықты. Басы жалпақ, тоқал, мойны етті. Шоқтығы, арқасы, сегізкөз жалпақ, түзу. Кеудесі кең, терең алға шығыңқы. Қабырғалары дөнгеленген, денесі ұзын, аяқтары жақсы, түзу қойылған. Саны толық етті. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне және тілерсегіне дейін жабағы жүнді, жүні ақ түсті, штапелді тұлымды. Шайыры ақ, ақсары. Жүн шығымы 57% -тен кем емес. Төлшілдігі 110-130%.
Қысқа биязылау жүнді қой тұқымдарының стандарты. Бұл тұқымдардың қойлары дене бітімі мықты, еттілік қасиеттері көрнекті, тез жетілгіш болады. Басы қысқа, жалпақ, токал, мойны орташа өте етті. Денесі дөңгеленген, кеңінен жақсы қойылған қысқалау аяқтары бар. Көкірегі кең, терең, шоқтығы, арқасы, белі, сегіз көзі түзу, жалпақ. Саны етті жақсы толысқан. Жүні басынан көзіне дейін, аяқтарында тізесіне, тілерсегіне дейін жабағы жүнді. Денесінің жүні ақ, бас, құлақ, сирақ жүндері қара-қоңыр болады.
Жабағысы жабық, штапельді, штапельді-тұлымды, шайыры ақ, ақсары. Жүнінде 3-4 ирегі болады. Жүн шығымы -55%-дан кем емес, төлшілдігі 120-130%.
Цигай тұқымының стандарты Малдың бітімі мықты, сүйегі берік, құйрығы майсыз, ұзын. Басы орташа, аталықтары мүйізді, аналықтары - тоқал. Көкірегі кең, терең, шоқтығы, арқасы белі тегіс, жалпақ. Аяқтары мықты, жақсы қойылған, тұяқтары қатты, берік. Басы көзіне дейін, аяқтары тізесіне және тілерсектеріне дейін жүндес. Жүні ақ түсті, штапельді, штапельді-тұлымды, шайыры ақ, ақсары. Жүні иректі, біртекті. Таза жүн шығымы 55% -дан кем емес, төлшілдігі 115%.
Тұлымының Қазақстандағы типі тез жетілгіш, еттік қасиеті жақсы, жүн өнімі жоғары, ұзындау.
Биязылау жүнді қой тұқымдары жеке бонтировкалағанда биязы жүн тұқымдары сияқты көрсеткіштерімен бағаланады. Бірақ тері қатпары есептелмейді, бірақ еттілік қасиеті терең зерттеледі, төлшілдігі қаралады.
2-Кесте. Биязылау жүнді қой тұқымдарының стандарты (1 класс)
Тұқым аттары
Көрсеткіштер
аталық
аналық
ірісі
12 ай лық
ірісі
12 ай-лық
Линкольн
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,5
17,0
54
2,7
20,0
60
3,0
16,0
42
2,1
18,0
Ромни-марш
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
3,5
13,0
51
2,3
14,0
55
2,3
12,0
41
1,7
13,0
Корридель (тянь-шяндық)
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,3
13,0
48
2,6
14,0
55
2,4
11,5
39
1,7
12,0
Гемпшир
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
2,5
2,0
60
1,8
10,0
65
2,0
7,6
43
1,5
8,0
Дегерес (биязылау)
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
80
2,5
12,0
45
1,8
11,0
50
1,5
10,0
351,3
10,0
Қазақтың етті-жүнді биязылау жүнді қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
4,7
2,0
50
2,9
13,0
55
2,8
12,0
40
2,0
13,0
Қазақтың кроссбред типтес биязылау жүнді қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
4,3
12,0
54
2,6
12,0
55
2,2
11,0
38
1,8
11,5
Ақжайық қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
3,7
12,0
45
2,4
12,0
50
2,2
11,0
35
1,8
12,0
Солтүстік - Қазақстан кроссбред қойлары
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
85
4,0
13,0
45
2,3
14,0
50
2,2
11,5
35
1,8
12,0
Қазақстан цигай қой тұқымы
Тірідей салмағы, кг
Қырқылған таза жүні, кг
Жүн ұзындығы, см
90
5,0
10,0
50
3,0
11,0
50
2,2
9,0
35
2,1
10,0
4. Ұяң және қылшық жүнді қой тұқымдарын бонтировкалау
Қой тұқымын асылдандыру жұмысының мақсатына байланысты жеке немесе топты (классты) бонтировкалау жүргізілуі мүмкін. Аталық қошқарлар, асыл тұқымды шаруашылықтың барлық алынған төлі, сапасын тексеруге қойылған аталық қошқарлардың ұрпақтары, барлық асыл тұқымды қозы қошқарлар, сатуға арналған мал жеке бонтировкадан өтуі міндетті.
Толық жеке бонтировкадан өтетін мал құйрықты ұяң және қылшық жүнді қойларға әдейі жасалған селекциялық белгілерді анықтайтын ережеге сәйкес бағаланады. Кейбір мал қысқартылған бонтировка тәртібімен өткізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда малға баға тірі салмағы, дене бітімі мен пішіні, құйрық көлемі, салмағы, жүніне қарай қорытып баға беріледі.
Барлық құйрықты, майлы құйрықты қойлар үш классқа-элита 1,2, ал дегерес пен қазақтың ұяң жүнді қойлары төрт классқа бөлінеді. (элита, 1,2,3).
Дегерес қой тұқымы. Элитаға тұқым стандартынан дене бітімі мен өнімдік қасиеттері анағұрлым жақсы, жүні ақ қойлар жатқызылады.
І класқа ірі, денесі жақсы дамыған, бітімі мықты, етті-майлы қасиеттері жоғары малдар жатқызылады. Құйрығы орташа, салпақ емес, жүні ақ, ақшыл штапельді-тұлымды, тұлымды қайратты, серпімді қалыпты жылтыр, орта толқынды. Тұлымдары қысқа, азғана қылшығы бар, олар жалпы жүннен ұзындау. Жалпы малда боз-қоңыр түсті қойлар кездеседі.
ІІ класқа дене бітімі сөлекеттеу, басқа көрсеткіштері 1 класс малына жақын қойларды жатқызады. Аздап жүн сапасы төмендеу болуы мүмкін. Жабағысы тұлымды болады. Жүні ақ, ақсұр, ұзынырақ қаттылау тұлымнан тұрады, құрғақ, өлі талшықтары да болады.
ІІІ класқа денесі кішірек, бітімі нәзіктеу, етті-майлық белгілері төмендеу, пішініде кейбір кемшіліктер болуы мүмкін. Жүні ұяң, әртүсті.
Жоғарыдағы талаптарға сай емес малдар бракқа шығарылады.
Қазақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы. Элита класына тұқым стандартынан (І классқа тән) дене бітімі мен өнімдік көрсеткіштері белгілі мөлшерде жоғары малдар жатқызылады.
1 класқа стандарттық талаптарға толықтай сай малдар жатқызылады. Олар дене бітімі мықты, еттік-майлық қасиеттері жақсы дамыған, басы орташа, аздап тұмсығы дөңес, аналығы тоқал, аталықтарының кейбірінде мүйіздің орны бар, мойны орта ұзындықта, етті. Шоқтығы, арқасы түзу, сегіз көзі жалпақ. Көкірегі кең, терең, аяқтары түзу қойылған, мықты. Құйрығы үлкен, орташа дұрыс қойылған, салпақ емес.
Жүні әртекті, тұлымды, ақсұр, ақ. Тұлымының ұзын жүндері аралық талшық пен жіңішке қылшық, ал астыңғы жағында түбіті мол, аздаған құрғақ және өлі талшық кездеседі. Басының жүні желке жағында ғана, жүн түсі сұр, қоңыр болады.
2 класқа орта көлемді, дене бітімі мықты, кейде сөлекеттеу, еттік-майлық сапасы жақсы, ақсұр, ақ жүні бар мал жатқызылады.
3 класқа жоғарыдағы талаптарға жетпейтін, нәзіктеу бітімі бар, кейбір пішін кемшіліктері бар, жалпы қанағаттанарлық мал жатады.
Бұл көрсеткіштерге жетпейтін мал бракқа шығарылады.
Еділбай қой тұқымы - үш классқа бөлінеді. Элита класына дене бітімі, еттік-майлық қасиеттері жақсы дамыған тұқым стандартынан анағұрлым артық көрсеткіштері бар мал жатқызылады.
1 класқа стандарт талабы толық орындалатын мал жатады. Олардың дене бітімі мықты, сүйегі жақсы дамыған, қошқарлары аздап сөлекеттеу, басы орташа, тұмсығы аталығында дөңес, тоқал. Мойны орташа етті, көкірегі кең, терең. Шоқтығы, арқасы түзу, белі, сегізкөзі жалпақ. Аяғы ұзын, түзу, тұяғы мықты. Құйрығы үлкен немесе орташа, мықынына дұрыс тартылған, өте солпақ емес. Жүні тұлымды, түбіті мен аралық талшығы басым, қылшығы жуан емес. Бірен - саран құрғақ және өлі талшықтары бар. Түсі қоңыр, сұр және қара.
2 класқа көлемі орташа, бітімі нәзіктеу, жүнінде қылшығы көптеу мал жатқызылады.
Сарыарқа қой тұқымы - үш класқа бөлінеді. Элита класына дене бітімі, еттік-майлық қасиеттері тұқым стандартынан көрнекті дәрежеде артық малдар жатқызылады. 1 класқа тұқым стандартына сай мал жатқызылады. Олар дене бітімі мықты, сүйегі берік, басы орташа, тұмсығы дөңестеу, тоқал. Мойны етті, көкірегі кең, шоқтығы, арқасы түзу, белі, сегізкөзі жалпақ. Құйрығы орташа. Салпық емес. Аяғы мықты, түзу, тұяғы қатты. Жүні ақ, ақсұр, тұлымды, негізнен аралық талшықпен түбіттен тұрады. Қылшығы өте қуатты емес. Аздап өлі құрғақ талшық кездеседі. 2 класқа стандарттан төмендеу, кейбір пішіндерінің көрсеткіштерінде кемшілігі бар мал жатқызылады.
Бұл талаптарға сай емес мал жарамсыздыққа жатқызылады.
3-Кесте. Ұяң қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының стандарттары (І класс талаптары)
Тұқым аттары
Көрсеткіштер
аталық
аналық
ірісі
15 айлық
ірісі
15 айлық
Еділбай
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
85
3,0
60
1,5
65
2,0
45
1,0
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
2,5
55
1,2
60
2,0
42
1,0
Сарыарқа
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
3,0
55
2,0
60
2,5
40
1,5
Дегерес (ұяң)
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
85
3,3
50
2,8
55
2,5
42
2,3
Қазақтың ұяң жүнді құйрықты қойы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
80
3,0
50
1,5
55
2,2
42
1,2
Сараджы
Тірідей салмағы, кг
Жүн түсімі, кг
70
5,0
45
2,9
55
3,5
40
2,4
4-Кесте. Ұяң және қылшық жүнді құйрықты қойлардың селекциялық шартты белгілері мен шифрлары
Белгі шифры
Белгі көрсеткіштерінің деңгейі
Шартты белгілеу
Белгі деңгейі
1
2
3
4
1
Мүйізділігі:
Мүйізсіз (тоқал)
Мүйіздің орны бар
Мүйізді
Б
З
Р
1
2
3
2
Малдың даму типі:
Қалыпты
Еттілігі жақсы
Жүнділігі жақсы
Н
М
Ш
1
2
3
3
Жүн түсі:
Ақ
Ақсұр
Сұр
Қара
Басқа түстер
Б
СС
С
Ч
ПР
1
2
3
4
5
4
Жүн қоюлығы:
Сирек
Қанағаттанарлық
Қою
өте қою
М-
М
М+
ММ
1
2
3
4
5
Жүннің қылшығының ұзындығы
см
0,5 дәлдікпен
6
Түбіттің ұзындығы
см
0,5 дәлдікпен
7
Қылшығының жуандығы:
Жіңішке
Арта
Жуан
Т
С
Г
1
2
3
8
Жүннің біркелкілігі: жеткілі Бірдей өте жақсы
У-
У
У+
1
2
3
9
Жүн классы - бірінші
Екінші
Үшінші
І
ІІ
ІІІ
1
2
3
10
Сүйегінің мықтылығы
Нәзік
Мықты
Сөлекет
Н
К
Г
1
2
3
11
Құйрығының көлемі:
Үлкен
Орта
Кіші
Б
С
М
1
2
3
12
Құйрығының пішіні:
Тартылған
Төмендегіш
Салтық
П
СМ
СС
1
2
3
1314
Жүн түсімі
кг
0,1 дәлдікпен
15
Тірі салмағы:
Енесінен айырғанда
12 айында
18 айында
кг
кг
кг
0,1 дәлдікпен
0,1 дәлдікпен
0,1 дәлдікпен
16
Малдың бағасы
Элита
І
ІІ
ІІІ класс
Жарамсыз
Қойларды жан жақты кешенді түрде бонитировкалау нәтижесін класқа бөледі
5-Кесте. Қойларды класқа бөлу
Класы
Сипаттамасы
1
2
Таза тұқымды биязы жүнді қойлар және биязы-қылшық жүнді
Элита
Бірінші класқа бекітілген өнім көрсеткішінен жүн бойынша 15% , ал салмақ бойынша 10 %-тен асып түсетін қойларды элита класына жатқызады
І
Бірінші класқа конституциясы берік, өнімділік қасиеттері айтарлықтай, жүні қалың және жіңішкелігі, ұзындығы бойынша біркелкі, бауыр жүні жақсы өскен қойлар жатады. Онымен қоса дене құрылысы жақсы, денсаулығы мықты, стандарт бойынша І класқа сәйкес өнім көрсеткіштері болуы керек
ІІ
Барлық көрсеткіштері және қасиеттері жөнінен бірінші класқа жақын. Бұл қойлардың бағыты-тауарлық жүн және ет алу болып саналады. Өнім көрсеткіштері стандартқа сәйкес келмеуі де мүмкін
Таза тұқымды биязылау жүнді кластар
Элита
Бірінші класқа бекітілген өнім көрсеткішінен жүн бойынша 15 %, ал салмақ бойынша 10 %-тен асып түсетін қойлар. Кей кезде бір қасиеті ерекше дамыған болса да элитаға жатқызады
І
Бірінші класқа жатқызылатын конституциясы берік, сүйегі жақсы дамыған дене құрылысы ұнамды, жүні қалың немесе аздап төмендеу, жабағы және штапелі біркелкі, бауыр жүні жақсы дамыған, өнім көрсеткіштері бекітілген стандартқа сәйкес болуы тиіс.
ІІ
І класқа жатқызуға жарамайтын, біртекті биязылау жүнді қойларды екінші класқа жатқызады. Жүні ұзын, бірақ сиректеу болса да осы класқа жатқызады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарының будандары
Элита, І,ІІ
Таза тұқымды биязылау жүнді қойдың талаптарына сай болуы керек
ІІІ
ІІІ класқа жүнді биязылау болған қойларды жатқызады
ІV
ІV класқа жүнінің қоюлығы нашар бірақ биязылау қойларды жатқызады
Етті-жүнді дегерес қойы
Элита
Конституциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан жоғары болуы тиіс
Кестенің жалғасы
І
Конститутциясы берік, денесі ірі, етті-майлы қасиеттері жақсы дамыған, дене сүйегі жақсы жетілген. Бас сүйегі қысқа, тұмсығы дөңестеу. Кеуде мен арқасы кең, аяқтары мықты, дұрыс қойылған. Құйрығының аумағы орташа, көтеріңкі немесе кроссбред типтес, талшықтарының жіңішкелігі 46-58 сапа аралығында. Жабағысы штапельдік немесе штапельді-тұлымынан құрылған. Жамбас, аяқ және бас жүндерінде тал қылшықтар кездесуі мүмкін. Шайырының мөлшері мен сапасы жақсы
ІІ
Денесі орташа, конститутциясы берік, жүні біркелкі биязылау, 46-58 сапа арасында. Денесі, салмағы, жүн өнімділігі бірінші клас қойларынан төмендеу
ІІІ
Денесі шағын, конститутциясы нәзік, экстерьерінде айтарлықтай кемшіліктері жоқ. Біркелкі биязылау жүнді, жабағысында ішінара құрғақ, түрлі түсті талшықтар кездеседі
Ұяң жүнді дегерес қойы
Элита
Конститутциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан жоғары
І
Денесі жақсы дамыған, конститутциясы берік, етті-майлық қасиеттері айтарлықтай. Жүнінің түсі ақ және ақшыл, тұлымданған ұяң жүнді. Жабағысы біркелкі, жылтыр, қылшығы өте аз.
ІІ
Денесі ірі, конститутциясы тұрпайы, салмағы жақсы, жүнінің сапасы нашарлау, ішінде құрғақ, өлі, түрлі түсті талшықтар кездеседі.
ІІІ
Денесі ұсақ, конститутциясы нәзік, еттік-майлылық қасиеттері төмен. Экстерьерінде кемшіліктер бар, жүні ұяң және түрлі түсті болып келеді.
Ұяң жүнді құйрықты қойлар
Элита
Конститутциясы және өнімділік сапасы жағынан бірінші кластағы қойлардан асып түсетіндері жатқызылады
І
Конститутциясы берік, денесі айтарлықтай ірі, етті-майлы қасиеттері қанағаттанарлықтай, басының үлкендігі, мойнының ұзындығы орташа, шоқтығы, арқасы, сауырыны кең, құйрығы үлкен, жүні қалың, тұлымданып келген, өлі, құрғақ талшықтары аз, түстері қоңыр, қара, ақсары.
Кестенің жалғасы
ІI
Конститутциясы берік, кейбіреулері тұрпайылау, орташа, етті-майлы қасиеттері орташа, жүні ақ, ақшыл.
ІІІ
Конститутциясы нәзік, экстерьерінде кемшіліктер бар, жүні түрлі түсті, бірақ ұяң жүнді қойлар жатқызылады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлар
Элита
Конститутциясы мен өнімділігі жөнінен бірінші кластың талаптарынан артық қойлар жатқызылады.
І
Конститутциясы берік, салмағы мен жүн өнімділігі стандартқа сәйкес, дене құрылысы жақсы, етті-майлы қасиеттері жоғары, құйрығы үлкен, жүні қалың, жабағысында өлі жүн аздап қана кездеседі.
ІІ
Конститутциясы тұрпайы, етті-майлы қасиеттері жақсы дамыған, жүні нашарлау, құрғақ молырақ.
5.Қаракөл қозыларын бонтировкалау негіздері
Қаракөл қозыларын бонтировкалау дегеніміз, қозылардың шыққан тегі мен дене бітімін ескере отырып, оларды елтірілері бойынша бағалау.
Қаракөл шаруашылығында бонтировка жүргізу мал тұқымын асылдандыру жұмысындағы негізгі кезең. Бұл жұмыс екі түрде жүргізіледі: кластық (топтық) және жеке бағалап сұрыптау. Бонтировка жүргізген уақытта елтірінің сапасы бойынша қаракөл қозыларын асыл тұқымдық және өнімділік сапасын анықтау, оларды қандай мақсатта пайдалануға болатындығын көрсетіп беру болып табылады. Бонтировканың деректері бойынша мынадай асылдандыру жұмыстары жүргізіледі: саулықтарды қошқарларға дұрыс жұптау, асыл тұқымдық топ құру, шағылыстыру және селекциялық тұқым асылдандыру жұмысының болашақ жоспарын жасау, қойларды тұқым асылдандыру кітабына тіркеу.
Бонтировкалау кезінде ең бастысы малдың негізгі өнімділігі болып табылады. Сондықтан қаракөл қозыларын бонтировкалау қалаудың басты элементі елтірінің сапасын және оның сол сапасына қосымша немесе сол артықшылығына себепші болатын басқа да қасиеттерін бағалау болып есептеледі. Бұл шара 1990 жылы шыққан "Қаракөл шаруашылғындағы тұқым асылдандыру жұмысын жүргізу" нұсқауына сәйкес өткізледі.
Бонтировкалау жүйесі дегеніміз, қозыларды елтірі типі бойынша бұйраларының мөлшеріне қарай топқа бөліп, әр топты бұйрасының сапасы бойынша тағы да класстарға бөлу болып табылады.
Қозыларды бонтировкалау техникасымен ұйымдастырылуы қаракөл қозыларын ұдайы, дер кезінде және дұрыс бағалауды қамтамасыз етеді. Бонтитерлер шаруашылықтың зоотехнигі мен селекционерлері білгірлікпен, сол шаруашылықтың алдында тұрған міндеттерге және оның бағытына сай қозылардың (еркектерін де және ұрғашыларында) отарды толықтыруға, сатуға, сондай-ақ елтірі үшін союға бөледі. Қаракөл шаруашылығындағы жұмыстың бұл кезеңі әрі маңызды, әрі жауапты. Бонтировка жоғары дәрежеде, тұқымды асылдандыру ісінің негізіне сай, қаракөл қозыларын бонтировкалауға барынша объективті бағалау әдістеріне қозы жүнінің ұзындығын өлшеуді, бұйраның елтірілік типін анықтау (эталонға сәйкес) қажет. Кейде қазіргі нұсқау бойынша класын сипаттағанда белгіленген нормадан ауытқушылық болатыны байқалады. Қозыларды қандай да болмасын класқа жатқызғанда оларға қойылатын талаптардың бірсыпыра ерекшеліктері кездеседі. Әдетте тәжірибелі бонитер отардың тарихы мен шығу тегіне іріктеудің қандай бағытта жүргізілетіндігіне қарай, сондай-ақ отардағы малдың орташа сапасының ерекшелігін ескеріп, оған және ондағы малға өзі ерекше талаптар қояды.
Тұқым асылдандыру жұмыстарын терең жүргізілетін шаруашылықтарда және бірінші класты, элита қозыларының елтірілік белгілерін бүгешігесіне дейін білетін тәжірибелі бонитер жұмыс істейтін жерде, кейде нұсқаудан ауытқу қажеттігі туады. Өйткені ол отарда тұқымды тұтас алғанда әлі кездеспеген жаңа белгілер пайда болуы мүмкін.
Сонымен бонтировкалау жұмысы үлкен жауапкершілікті талап етеді. Әрбір отарда сол бонитердің ұдайы жұмыс істеуі, оның отарды да, әрбір жеке асыл тұқымда малды да жақсы біліп, өзінің қызметіне мүдделі болған керек. Бонитердің жұмысы әр уақытта болуы қажет.
10-15 күндік қозыларды қосымша бағалау әр малдың елтірісінің бағалы қасиеттерінің сақталу мерзімі түрліше болып келеді. Кейбір қаракөл қозылары бірсыпыра уақыт бойына (10-15 күн) жақсы елтіріге тән қасиеттерін - бұйраларын сақтайды. Басқаларының елтірілік сапасы тез арады, кейде 3-4 күн ішінде, нашарлай кетеді. Елтірісі жақсы қозылар ғана бұйраларын ұзақ уақыт сақтай алады.
Асыл тұқымды малды, әсіресе, еркек қозыларды таңдап алғанда бұл жайға елеулі көңіл бөледі.
Асыл тұқымды мал зауыттары мен мал шауашылықтарында еркек қозыларды 10-15 күн өткен соң міндетті түрде қайтадан тексереді де, содан соң мынадай қосымша сипаттама береді:
қозының өсуі мен қондылығы, яғни оның қалай өсіп келе жатқандығы атап көрсетіледі, сондай-ақ тіршілік қабілеті, денсаулығы, дене бітімінің беріктігі қандай екендігі зерттеліп анықталады;
түсінің сақталуы - қаракөл қозыларының ішінде түсінің қанықтығының едәуір өзгергіш және соның сақталу уақытының түрліше болатындығы байқалады. Бір қатарында 10-15 күнге дейін мөлдір қара түсі жақсы сақталады да екіншілерінде ол қоңыр тартады;
мөлдір қара түсті елтірілердің аса әдемі болуына байланысты іріктегенде мұндай түсін ұзақ сақтаған мал тұқымға алдымен алынады.
Бұйра тиіпінің сақталуы кейбір қозылардың 10-15 күннен кеейін де бұйрасының типі жақсы сақталатындығы, сондай, оның елтірісі сапасы жағынан туған қозының елтірісінен кем түспейді.
Селекционерлер қозыларының бұйра типін ұзақ уақыт сақтай алатын қабілетін жоғары бағалайды;
Жүнінің жылтырлығы мен жібектілігінің сақталуы жасына қарай бұл сапасы жойылатын болса, елтірісінің бағасы төмендеп кетеді.
Ақ жүн кейбір қара қозылардың 10-15 күнде ақ құрғақ жүні көп болып кетеді. Бұл асыл тұқымды малдың үлкен кемшілігі болып саналады. Құрғақ жүн асыл тұқымды қаракөл қозылары үшін нашар белгі болып табылады. Кейде туған қозыларды бонтировкалаған кезде құрғақ жүні көзге түспейді де олар жоғары бағаланады. Бірақ 10-15 күн өткенен кейін құрғақ жүні әсіресе май құйрығы мен санында анық байқалады. Мұндай қозылардың асыл тұқымдық бағасы төмендетілуі тиіс.
Қозылардың елтірісінің негізгі қасиеттерінің сақталуы негізінде және соның өсуі мен дене бітімін ескере отырып, мынадай зауыттық баға беріледі. 5-өте жақсы мал, оның барлық бағалы қасиеттері көзге түседі, олар дене бітімінің дамуы, экстерьері, елтірсінің сапасы, т.б. оның ешқандай ақауы болмайды.
Қаракөл қойын 1,5 жасындағы дене бітімі, дамуы және экстерьері бойынша бағалау. Малды қосымша бұлайша бағалау міндеті болып табылады, өйткені азықтандырып, күтіп-бағу жағдайлары қанағаттанғысыз немесе тұқым қуалаушылықтан асыл тұқым ретінде қалдырған кейбір қойдың осы жасында ұнамсыз белгілері көрініп қалады. Әбден өсіп толысқан малдың дамуы, дене бітімі және экстерьері жөніндегі сипаттамасы оның жас кезіндегі бағасына қосылып есептелуі тиіс.
Дамуы, дене бітімі және экстерьері бойынша сау мал әдетте 1,5 жасында алғашқы шағылыс алдында бағаланады. Асыл тұқымды малдың бұл бағасы, оның тұқымдық, құжатына жазылады. Малдың ден саулығының жақсы күйде екендігін көбінесе оның дамуына қарай анықтауға болады. Сондықтан ең алдымен оның осы белгілерін бағалағанда, қозы туған кезде күшті дені сау болуы тиіс, бұл оның іштегі төл кезінде дамуына байланысты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz