Радиацияның ұрыққа әсері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті

Без названия.jpg

«Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена» кафедрасы

Реферат

Тақырыбы: Иондаушы сәулелердің организмге тигізетін әсерін генетикалық әсерлері. Радиациялық мутагенез.

Орындаған: Аманжолұлы Сержан

Тексерген: Турабеков М. Р

Алматы 2022ж.

Жоспары:

Кіріспе. 3
Негізгі бөлім. 4

2, 1. Иондаушы сәулеленудің жануарлардың көбею органдары мен ұрпақтарына әсері. 5

2, 2. Радиацияның жыныс бездеріне әсері. 5

Қорытынды. 9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 10

I. Кіріспе:

Химиялық тұрғыдан қарастырсақ бірлік /ген/ дезоксирибонуклейндік қышқыл молекуласының бір бөлігі. Ал, аппарат бірлігіндегі азоттық негіздердің орналасуы адени тимин, цитозин және гуанин ретінде болады, ал осы рет оның ерекшелігін, кодын анықтайды. Код арқылы ген клетканың, организмнің дамуына қажетті ақпаратты жіберіп отырады. Ақпарат бірліктері хромосом құрылымына кіреді. Ал, әр хромосомда ондаған, жүздеген гендер болады. Әртүрлі жануарлардың клеткаларындағы хромосомалардың саны тұрақты болады. Мысалы, жылқыда - 66, ірі қара малда - 60, қойда - 54, шошқада - 40, адамда - 46, жылқы хромосомасында бір-біріне ұқсас емес 33 пар хромосома бар, оның жартысы аталық, екінші жартысы аналық жолдан түседі. Ұрықтану кезінде жыныс клеткалары бір-бірімен қосылып ұрықтың ядросы екі хромосоманың жиынтығынан тұрады. Келесі бөліну кезінде әр хромосома өз-өзіне ұқсас болады. Бірақ әртүрлі ішкі және сыртқы әсердің себебінен хромосоманың немесе геннің молекулалық құрылысы өзгеруі мүмкін. Демек, бұл жағдайда генде жаңа белгі өзгеріс болады, ондай өзгерісті мутация деп атайды. Дүниедегі организмдер гендеріндегі көптеген мутациялар табиғи иондаушы сәулелерден болған.

Мутацияларды гендік, хромосомдық, геномдық мутациаларға бөледі. Иондаушы сәуле әсерінен гендік және хромосомдық мутацияларға бөледі. Мутация жиілігі сәуленің түріне, сызықтық энергияны беру жолына және жануарлардың өзгешеліктеріне байланысты. Ағзаға түскен радионуклидтердің аса қауіптісі стронций-90, цезий-137, көміртегі-14 аталған радионуклидтер генге қатты зақым келтіреді.

Мутация кезінде доминанттық (басым) және ақпараттық қызметі төмендеген гендер пайда болады. Егер ген доминанттық болса, онда ол аталық немесе тіпті аналық генде болсын, бәрібір алғашқы ұрпақтан-ақ ерекше белгісі көрінеді. Ал ген ресцессивтік болса, онда гендегі өзгешелік белгілі шеңберде ғана көрінеді және бұл гендік өзгеріс тек әкесі мен анасының жыныс клеткаларында болу керек.

II. Негізгі бөлім.

Соматикалық клеткалардағы мутация радиацияның соматика эффектілерін тудырады. Ал, соматикалық мутацияның бір түрі клеткалардағы қатерлі ісіктің өсуі. Соматикалық клеткалардағы радиация әсерінен пайда болтан мутация иммунитетті тежейді. Шынында, жануарға иондаушы сәуле түскенде лимфоидты ұлпалардың клеткаларында хромосомдық аберрация болғаны байқалады және бұл клеткалар мутанттар деп аталып, олар клетка иесінің антигеніне қарсы антитело шығара бастайды. Мұндай мутант клеткалар саны көп болса, организм шығынға ұшырайды. Қазіргі уақытта мутация басталатын төменгі доза әлі анықталмаған. Кейінгі кезде аса көп көңіл бөліп жүрген мәселе ағзаға түскен дозаның әсерінің екі есе күшеюі. Дозаның табиғи дозамен салыстырғанда мутацияны 2 есе арттыруын екі еселенген доза деп атайды. Жануар организміндегі мутация иондаушы сәуленің кез келген дозасында болуы мүмкін, бірақ мутация мөлшері аз дозада ғана байқалады, өйткені үлкен дозада жануар шығын болады. Иондаушы сәулелердің дозасы 10 Р болғанда мутация басталады (Дубинин Н. П. ) . Мутация әсерінен болтан жаңа белгілер пайдалы немесе зиянды болып келуі мүмкін. Бірақ бұл белгілер көбінесе жануарларға тиімді болмай, организмнің ауруларға қарсы күресі төмендеп, өмір сүру уақыты азайып, қатерлі ісік ауруы пайда болуы мүмкін. Ал, радиацияның генетикалық әсерінен ауыл шаруашылық малдарын сақтау үшін кәдімгі таңдап алуды (аталық, аналық басты) жүргізуге тура келеді. Радиация жабайы жануарлар, микроорганизмдерге, вирустарға олардың өніп-өсу жолдары мен дамуына қатты әсер етеді. Жоғары радиоактивтілік жағдайда әсер алған жануарлар арасында табиғи таңдап алу процесі жүреді, сыртқы әсерге бейімделмеген жануарлар өліп, бейімделгендері жаңа белгілерге ие болады. Радиоактивті сәулелердің биологиялық әсерін зерттеу рентген сәулесі (1895) және радиоактивтілік (1896) ашылғаннан кейін бірден басталды. 1896 жылы орыс физиологы И. Р. Тарханов тірі организмдерден өтетін рентген сәулесі олардың өмірлік белсенділігін бұзатынын көрсетті. Атом қаруын қолдану (1945), содан кейін атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану басталған радиоактивті сәулелердің биологиялық әсерін зерттеу ерекше қарқынды дами бастады. Радиоактивті сәулелердің биологиялық әсері бірқатар жалпы заңдылықтармен сипатталады:

1) тіршілік әрекетінің терең бұзылуы сіңірілетін энергияның шамалы мөлшерінен туындайды. Сонымен, сүтқоректілердің, жануарлардың немесе адамның денесі өлімге әкелетін дозамен сәулелендірілген кезде жылу энергиясына айналған кезде дененің тек 0, 001°c қызуына әкелуі мүмкін. Әсер ету нәтижелеріне энергия мөлшерінің "сәйкес еместігін" түсіндіруге тырысу мақсаты теорияның пайда болуына әкелді, оған сәйкес энергия жасушаның ерекше радиосезімтал бөлігіне енген кезде радиациялық зақым пайда болады - бұл осы теорияның "мақсаты".
2) радиоактивті сәулелердің биологиялық әсері организм ұшыратқан сәулеленумен шектелмейді, бірақ кейінгі ұрпақтарға да таралуы мүмкін, бұл организмнің тұқым қуалайтын аппаратына әсерімен түсіндіріледі. Дәл осы ерекшелік адамзатқа радиоактивті сәулелердің биологиялық әсерін зерттеу және денені радиациядан қорғау мәселелерін өте өткір қояды.
3) радиоактивті сәулелердің биологиялық әсері үшін жасырын кезең тән, яғни сәулелік зақымданудың дамуы бірден байқалмайды. Жасырын кезеңнің ұзақтығы сәулелену дозасына, организмнің радиосезімталдығына және бақыланатын функцияға байланысты бірнеше минуттан ондаған жылға дейін өзгеруі мүмкін. Сонымен, өте үлкен дозаларда сәулелену кезінде (ондаған мың рад) "сәуле астында өлім" тудыруы мүмкін, ал аз мөлшерде ұзақ уақыт сәулелену жүйке және басқа жүйелер жағдайының өзгеруіне, сәулеленуден кейін бірнеше жыл өткен соң ісіктердің пайда болуына әкеледі.
Жануарлардың енетін сәулеленуге реакциясы өте алуан түрлі және сәулелену параметрлері мен дененің ерекшеліктерімен анықталады. Сондықтан әртүрлі түрлердің жануарларында, тіпті бір түрдің жеке тұлғаларында радиосезімталдық бірдей болмайды. Бұл жасына, жынысына, майына, қондылығына және басқа факторларға байланысты.
2, 1. Иондаушы сәулеленудің жануарлардың көбею органдары мен ұрпақтарына әсері.

Дененің және оның мүшелерінің радиациясына сезімталдық көбінесе олардың даму кезеңімен анықталады. Ол жануардың бүкіл өмірінде өзгереді. Жалпы тенденция мынада: эмбрионнан бастап жыныстық жетілуге дейін дененің және оның мүшелерінің радиосезімталдығы біртіндеп төмендейді, орта жаста тұрақтанады және қартайғанда қайтадан жоғарылайды. Жыныстық жетілген жануарларда радиосезімталдықтың кейбір жыныстық айырмашылықтары байқалады. Сонымен, жыныстық циклдің жеке кезеңдеріндегі ұрғашыларда:Жануарлардың репродуктивті қабілеттері радиосезімталдық айтарлықтай төмендейді, бұл дененің спецификалық емес қарсылығын арттыратын жыныстық гормондардың қорғаныш әсерімен байланысты. Сәулеленуге дейін енгізілген кезде ұрғашыларда да жыныстық гормондары еркектерде де қорғаныс әсеріне ие.
2, 2. Радиацияның жыныс бездеріне әсері. Сүтқоректілердегі жыныс жолдарына радиацияның әсері көбінесе бірдей болып келеді. Негізгі түрлер айырмашылығы-ағзалардың түрлік радиосезімталдығымен тығыз байланысты зақымдайтын дозаның мөлшері. Радиация гонадтарға әсер еткенде генеративті функция (гаметогенез) көбірек зардап шегеді және олардың гормоналды белсенділігі салыстырмалы түрде аз бұзылады
Радиацияның ұрыққа әсері. Жануарлардың жыныс бездері иондаушы сәулеленудің әсеріне өте сезімтал. 0, 05 - 0, 1 г дозада көптеген жануарлар мен адамдарда жасушалардың жаппай өлімі, ал 2-4 Г - дан кейін стерильділік пайда болады. Еркектерді сублетальды дозалармен сәулелендіргенде, сперматикалық түтіктердегі эякуляциялық эпителийдің, сондай-ақ сперматогониялар мен сперматоциттердің радиациялық зақымдануы орын алады; жетілген және қалыптасқан сперматозоидтар радиорезистентті болып саналады. Радиацияның жоғары дозалары эякуляциялық эпителийдің толығымен жойылуына және спермопродукцияның кейіннен ыдырауына әкеледі, ал еркектердің орташа және төмен дозалармен сәулеленуі алдымен сперматогенездің төмендеуіне әкеледі, содан кейін оның біртіндеп қалпына келуі байқалады. Эякулят көлемінің төмендеуі, эякуляттағы спермалардың концентрациясы мен қозғалғыштығының төмендеуі, көптеген жаман сперматозоидтардың пайда болуы, сперматозоидтардың биологиялық пайдалылығының төмендеуі және оның ұрықтандыру қабілеті өте тән. Сонымен қатар, ұрықтың массасы азаяды: қабанның 400 Р дозада сәулеленуімен тестикулалардың массасы 30%-ға төмендеді, ал кокерельдер 500 Р дозада сәулеленгенде, бақылау кокерельдеріндегі ұрықтардың массасымен салыстырғанда 3 есе азайды.
Жеке қабандарда 400 Р дозада сәулелену ұзақ мерзімді бедеулікті тудырады.
Гистологиялық зерттеулерде бездің паренхимасында көптеген төгілулер, ұрық түтікшелерінің люмендерінде некроз жағдайында жасушалардың жиналуы және бір өзгертілген спермиогония мен спермиоциттер анықталады. Сертоли мен Лейдиг жасушалары аз өзгереді. Тірі қалған жануарларда спермиогенез сақталған спермиогониялардың арқасында қалпына келеді, алайда ақаулы спермалардың көп пайызы байқалады, ал ұрық паренхимасында склеротикалық процестердің дамуы байқалады.
Ұрықтың кейінгі реакциясы, жануардың басқа мүшелері сияқты, сәулеленудің дозасына, жиілігіне және қуатына байланысты. Сәулелік әсер ету кезінде қошқарлардағы спермиогенездің бұзылу дәрежесін зерттеу 30-шы күні радиациялық аурудың орташа дәрежесіндегі Шәует көлемінің жартысына азаятынын көрсетті. Эякуляттың азаюы үш айға дейін созылады, екінші айдың соңында импотенция мен аспермия пайда болуы мүмкін. 3 г дозамен Сәулеленген қошқарлардағы эякуляттың көлемі к 4-ке қалпына келеді . . . 7-ші ай (кесте. 25) . Барлық сәулелендірілген қошқарлардағы сперматозоидтардың түсі, иісі және консистенциясы өзгермейді.
Созылмалы радиациялық әсер, әдетте, бірдей дозаның бір реттік әсеріне қарағанда гонадтарда айқын әсер етеді. Ұрықтың реакциясы қайталанатын, қайталанатын және созылмалы сәулеленуге анағұрлым айқын болғандықтан, олар радиацияның зиянды әсерінің жинақталуы көрінетін органдардың қатарына жатады. Ұрықтарды жергілікті сәулелендіру кезінде олардағы гистологиялық өзгерістер дененің жалпы сәулеленуімен бірдей реттілікпен сипатталады. Олар келесі ретпен тіркеледі: спермиогонияда, I және II реттік спермиоциттерде, спермидтерде және жетілген спермияларда.
Гонадтардың әртүрлі әсер ету әсерін тудыратын жалпы және жергілікті сәулелену дозаларының мөлшерін салыстыру дененің жалпы сәулеленуімен жыныс бездеріне жергілікті әсер етуден гөрі ұрықта терең өзгерістер болатындығын көрсетеді. Аналық бездердің радиациялық зақымдануы. Иондаушы сәуле аналықтардың репродуктивті функциясына да әсер етеді. Ерте жастағы жануарларда және жыныстық жетілу кезінде аналық бездер жыныстық жетілгенге қарағанда радиоға сезімтал, бездің радиосезімталдығы функционалды белсенділікке байланысты. Мысалы, фолликулалардың пісіп-жетілу кезеңіндегі сәулелену сары дененің өсуі мен дамуына қарағанда аналық бездердің өзгеруіне әкеледі. Бұл айырмашылықтар тауықтарды сәулелендіру кезінде айқын көрінеді.
Радиацияның эмбрион мен ұрыққа әсері. Дененің радиосезімталдығы эмбрионнан бастап кәрілікке дейін өзгереді. Құрсақішілік даму кезеңінде сәулеленуге реакциялар және олардың салдары дененің даму сатысына өте байланысты. Жануарлар ағзасының ішілік дамуының келесі кезеңдері бөлінеді:
1) ағзалардың барлық жүйелері салынатын және дамитын ұрық (эмбриональды) кезеңі; оның ұзақтығы сиырларда 34 күн, қойларда 28, шошқаларда 21 күн;
2) сиырда ұрық алды кезеңі 35-тен 60-шы тәулікке дейін, қойларда - 29-дан 45-ке дейін, шошқаларда - 22-ден 30-шы тәулікке дейін созылады; осы кезеңде сүт безі төселеді, шеміршек қаңқасы қалыптасады, жынысы анықталады және қаңқаның оссификациясы басталады;
3) ұрық кезеңі ұрықтың одан әрі өсуімен және жануардың түрлік, тұқымдық және жеке ерекшеліктерінің дамуымен сипатталады.
Ұрықтанғаннан кейін неғұрлым ертерек сәулеленсе, ұрықтың өлу ықтималдығы немесе оның дамуындағы ауытқулар соғұрлым жоғары болады. Радиосезімталдықтың түрлік айырмашылықтары бар, олар негізінен жүктіліктің ұзақтығы мен мерзіміне байланысты. Эмбриондарды имплантациялауға дейінгі жүктіліктің алғашқы күндерінде сублетальды дозалармен сәулелену олардың өте жоғары өліміне әкеледі (70 . . . 80 %) . Эмбриональды кезеңде мүшелер төселеді, сондықтан деформациялар мен дамудың басқа да ауытқулары көбінесе радиациялық әсердің әсеріне айналады. Ұрық кезеңіндегі эмбрионның радиосезімталдығы оның дамуының алдыңғы кезеңдеріне қарағанда едәуір төмен; ішілік өлім мен іш тастау сирек кездеседі. Алайда, мал төлдегеннен кейінгі өлім-жітім деңгейі артып келеді. Көбінесе ұрық кезеңінің соңында сәулелендірілген ұрықта жедел радиациялық ауру дамиды, нәтижесінде төлдің өсуі, дамуы баяулайды

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.