Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаттамасы
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешудің теориялық мәселелері
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..16
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық психологиялық маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін эксперименттік зерттеу
2.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .42
2.2 Кикілжің жағдайларды алдын алу, шешу және жою жолдары ... ... ... .47
2.3 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Диплом жұмыстың өзектілігі: Кикілжің - бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары мәселелердің бірі. Дегенмен, бір қарағанда кикілжің ұғымы баршаға танымал және қандай да мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. кикілжің сөзімен біз кәсіби, жеке, шығармашылық және тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда болған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастары.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас иеді. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге түскен. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы түрде іске асуы деп қарайды.
Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы немесе келіспеушіліктен туындайтын қақтығыс барысында қанағаттандырылады. Жеткіншектердің күнделікті дамып, тұлға ретінде қалыптасуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Ата-аналар, педагог-психологтар, мұғалімдер, құрбы-құрдастары олармен тілдесіп, балаға жеткізетін мағлұматтарды доғаратын болса балалардың өсіп жетілуіне, рухани жағынан толыққанды дамуына өз мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әр қилы өзгеріске ұшырар еді.
Қарым-қатынас процесінде туындайтын қақатығыс адамның өмірлік іс-әрекетінің, әсіресе білім, ғылым, өнер салаларында бөлінбейтін біртұтас бөлшек. Мысалы: сыныпта үйлесімді қарым-қатынас орнауы үшін педагог міндеті түрде оқушының іс-әрекетін сапалы ұйымдастыру, ақпаратты жүйелеу, оны қабылдауға жағдай жасай отырып, бағыт, бағдар беру болып табылады. Ата-ана мен педагог бірлесіп ұйымдастырылған жүйелі іс-әрекет жас өсіпірмнің тұлғалық қалыптасуына дұрыс әсер етеді.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді. Әрине, ренішті кешіре білу - бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға мүмкіндік береді.
Осындай мәселенің байыбын барлап оның себеп-салдарын анықтау, тиімді жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез-құлқының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жағдайлар адам өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайында қазіргі заман адамдарына ғана емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі мүмкін.
Қазіргі кезде сондай жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында, күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қоғамдық өмірден нарықты экономикаға көшу барысында адамның әлеуметтік және кәсіби жүйедегі кикілжің мөлшері бірден жоғарылады. Адамдармен жұмыс жүргізетін барлық мамандар қақтығыстың алдын алу, болдырмау және шешу заңдылықтарын толық меңгерулері тиіс.
Зерттеу мақсаты - Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау және эксперимент арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері.
Зерттеу пәні - дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін алдын алу.
Зерттеу болжамы - егер кикілжің мәселесінің адамның күнделікті өмірдегі тілдесіп үйлесімді қарым-қатынас жасауына, оның рухани өмірі мен тіршілік бейнесінің қалыпты дамуына қаншалықты әсер ететіндігі анықталса, онда тұлғаның әлеуметтенуінде кикілжіңді жағдайлардың алдын алуға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Кикілжің және тұлғаның әлеуметтенуі мәселесіне сипаттама жасау.
2. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін зерттеу.
3. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін эксперимент арқылы анықтау мен алдын алу жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық жаттығулар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Психологиядағы кикілжің мәселесі туралы Вершишин М.С., Г.А.Широкова, тұлғаның дамуы мен әлеуметтенуі туралы Қ.Жарықбаев, С.М.Жақыпов, С.Қ.Бердібаева, Ахтаева Н.С.,Әбдіғаппарова А.І., Зимняя И.А және т.б. ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және экспериенттік жұмыстарды жүргізуге негіз болды [1].
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
Кикілжің мәселесіне жан-жақты теориялық талдау жасалынып, әлеуметтену мен қарым - қатынастың психологиялық ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер тұлғаның қалыптасуы жайлы ақпаратты қамтиды және кикілжің мәселесі туралы мағлұматты меңгеру негізінде психологиялық білімді жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері тұлғаның үйлесімді қарым-қатынасын жетілдіруге, қақтығысты жағдайдың алдын алуға үлес қосады. Еңбек ұжымына, қазметкерлерге т.б. кикілжің мәселесін терең түсініп, оны шешу мен алдын алу ережелерін меңгеруге көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеудің базасы: Шымкент қаласындағы М.Горький атындағы №12 жалпы орта мектеп.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытындыдан тұрады.
1.Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешудің теориялық мәселелері
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаттамасы
Адамзаттық өркениеттің тарихы түрлі қақтығысқа толы. Кикілжің ұғымы кикілжің, ұрыс керіс, келіспеушілік сөздермен де қолданылады. Сондықтан психологиялық, педагогикалық зерттеулерде кикілжің ұғымы ретінде жиі қолданылады. Кикілжіңдердің біреулері оншақты мемлекеттер мен халықтарды қамтыса, ал екіншілері үлкен және кіші әлеуметтік топтардың ортасында, үшіншілері жеке адамдар арасында өршиді. Ежелден-ақ адамдар туындаған қарама-қайшылықтарды шешуге тырысып, кикілжіңсіз бейбіт қоғам туралы армандады. Сол заманда туындаған заңдылықтарды қақтығыстардың алдын-алу және шешудің әмбебап механизмін құруға ұмтылысы ретінде қарастыруға болады. Ғасырлар бойы адамзаттың ұлы ойшылдары қақтығыссыз қоғамның теориялық үлгілерін құрып, кейде оны жүзеге асыруға тырысқан. Өкінішке орай, барлығы сәтсіздікпен аяқталып, бұл одан да қатыгез қақтығыстар тудыра бастады .
Қазіргі заманда кикілжің - күнделікті өмірлік жағдайларға айналды. Мүмкін, ХХІ ғасыр адамзат алдына балама ұсынады: бұл ғасыр кикілжің ғасыр болады немесе өркениет тарихында ең соңғы ғасыр болады. ХХ ғасырдағы кикілжіңдер адамдардың көптеп қырылуына негізгі себеп болды. Ұйымдастырудағы қақтығыстар олардың іс-әрекетінің сапасына зиян әсерін тигізеді. Отбасындағы және өзіңмен келісімге келу әрбір адамның бақытты өмірінің ең маңызды жағдайы болып табылады. Мұның бәрі әрбір адамның, ұйымның, мемлекеттің, қоғамның және бүкіл адамзаттың өміріндегі қақтығыстардың шешуші рөлін білдіреді. ХХ ғасырдың нәтижелері бойынша көптеген мемлекеттен құралған Кеңес Одағы қақтығысдерде адамдардан айырылудан басқа, материалды және моральды нәтижелер бойынша әлемдік көшбасшы (лидер) болып табылады.
Бөлмеден шығып бара жатып есікті ашуланып қатты жапқан жағдайды басыңыздан кешіргенсіз бе? Немесе біреудің дөрекі сөзінен ренжігенсіз бе? Анаңызбен келіспей қалып ұрысқан кездеріңіз болған ба? Егер де сіз осы сұрақтардың біреуіне де болса да сенімді жауап берсеңіз, онда сіз кикілжің деп аталынатын құбылыспен таныссыз. Кикілжің негізінде қоғамды кластарға бөлу (капиталистер, жер жекеменшіктері, жалдамшы жұмыскерлер) және экономикалық бәсекелестік жатыр деп есептеді.
Кикілжің - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі. Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы өзімен күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да жұмсақ түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты. Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған кикілжің тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығысты қақтығыс деп атайды.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара қақтығысге әкеп соқтыратынын мүлдем білдірмейді. Қарама-қайшылық пен кикілжің - бір нәрсе емес және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда қақтығысқа ұласпайды. Кикілжің туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың, топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с. бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік қақтығыстардың негізі болып табылады.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). Ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртүрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, саясаттық қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда қақтығысының объективті-реалдық негізін тудырады.
Қоғамдық өмірдің барлық сфералары - экономикалық, саясаттық, әлеуметтік рухани жағы - барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама-қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығулықтарының қақтығыстарына толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі қақтығыстарға орын бар. Кикілжіңге индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар, мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары да түсуі мүмкін. Әртүрлі кикілжің түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен қатар қақтығысты әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес, олар тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жұмысшылар немесе студенттер, оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар олардың бүкіл топтары - профессионалдық жағынан, партиялық, ұлттық, рухани және тағы басқа жағынан да болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі және субъектісі бойынша, қарама-қайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай, оның түбірлі негізіндегі себебіне, дамуы мен шешілуіне, тереңдігі мен өту ұзақтығына байланысты кикілжіңдердің әртүрлі де әрқилы түрлерін ажыратуға болады. Бірақ кикілжіңдердің әрекеттерінің интенсивтілігінің функцияларының, қоғамдағы рөлінің әртүрлілігіне қарамастан, дұрыс та терең зейін аударсақ, олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.
Кикілжіңдердің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кез келген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары, жекеменшілік, мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с. Ал қақтығыстың субъектісі болып әрқашанда адамдар - бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиылысы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және тағы басқа болып табылады.
Кикілжіңнің туындауындағы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға бөліп көрсетуге болады:
Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған қақтығыстар өте қарапайым болып саналады. Бірақ бұдан өршіген қақтығыстар өте күрделі болады.
Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың құрамына кіру, табыс.
Құндылықтар - біздің сенімдеріміздің жүйесіні негізі.
Бұл себептер кейде аралас, кейде бір өзі кикілжің туындатады. Сенімдік құндылықтардан туындаған кикілжіңдерді шешу өте қиын болады, себебі бұл құндылық жеке тұлғаны және оның өмір сүру маңыздылығын құрайды.
Басқаша жүйелеу
Негізгі (базальді) қажеттіліктер - тіршілік ету үшін - су, тамақ, ауа және т.б.
Бөлектендіретін құндылықтар - мысалы, әртүрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары мен қызуғушылықтары сәйкес келмейді.
Әртүрлі қабылдау - адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі қабылдайды. Мысалы, екі адам досының көйлегінің түсіне дауласуы мүмкін. Себебі, әр адам бір түсті әртүрлі қабылдайды.
Әртүрлі қызығушылықтар - мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе туған күнге баратыны туралы дауласуы мүмкін.
Шектелген ресурстар - өмірде әрқашанда бір нәрсе жетпей тұрады. Мысалы, өмірде барлығы бай емес, себебі ақша - шектелген ресурс.
Психологиялық қажеттіліктер - бұл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу үшін өзіміздің қажет екендігімізді және маңыздылығымызды түсіну үшін қажет. Мысалы, бізді жақсы көру бізге өте қажет [8].
Адамзат өркениетінің даму тарихы әртүрлі қақтығысдерге толы. Ежелгі заманнан адамдар қақтығыс түсінігін, пайда болу себебін анықтауға, туындаған қарама-қарсылықтарды шешуге ұмтылған. Қақтығысдік пікірлердің жинақталу дәстүрінің көпғасырлық тарихы бар.
Кикілжің ең алғашқы концепциялары 19-20ғ.ғ. аумағында пайда болған, бірақ оған дейінгі ғасырдың ұлы ғұламалары бұл феноменнің өзіндік көрініс табиғатын, алдын-алу жолдарын және шешу жолдарын ұсынған.
Ежелгі философтар қақтығысты адамзаттың пікіріне тәуелсіз, өзімен не жақсы, не жаман емес құбылыс ретінде қарастырды. Бүкіл ғаламшар табиғаттың, адамзаттың және құдайлардың тіршілігімен қарама-қайшылыққа толы. Бірақ, олар қақтығыс терминін қолданбаса да, қақтығыс адамзат тіршілігінің құрамды бөлігі деп есептеген.
Адамзаттың ең алғашқы топтарының пайда болуымен қақтығыстар күнделікті құбылыс ретінде қаралып, ұзақ уақыт бойы ғылыми зерттеудің объектісі болмады. Бірақ сонда да, кикілжің туралы бізге жеткен жеке гениальді ойлар ең ежелгі қайнар көздерде көрсетілген. Біртіндеп өмір шарты өзгерген сайын қақтығыстар да өзгерді. Олардың физикалық, экономикалық және әлеуметтік нәтижелері басқа бола бастады. қақтығысқа деген қоғамдық пікір де өзгерді. Антикалық заман бізге соғыстардың бейнесін және мұндай қақтығысдерге алғашқы бағалау берген көрсеткіштерін қалдырған. Орта ғасырларда және жаңа заманда бұл құбылысты түсінуге тырысқан. Көптеген гуманист-ойшылдар қақтығыс туралы көзқарастары, оның адамзат дамуындағы рөлі, қоғамның өмірінен соғысты шектеуі мен шексіз бейбітшілік орнауы туралы көзқарастарын қалдырған.
Қоғамға психологиялық қысым көрсету өте қауіпті ол өсу жүйесін талқандайды. Қоғамның өсуі қалыпты жүйелі түрде қалыптасу керек:
1.Қоғамның қажеттілігін және оның мүшесінің мүддесін өтеу жолымен;
2.Әрбір қоғам мүшесін белгілі бақылау арқылы, белгілі жүйеде тәрбиелеу;
3.Жеке қажеттілік пен қоғам қажеттілігін біріктіру, ұштастыру арқылы;
Элтон Мэйоның адам қарым - қатынасының мектебі. Бұл мектептің мүшелері қақтығысты әлеуметтік ауытқу деп қарайды. Қоғамның табиғи қалыптасуы - бұл үндестік және әлеуметтік үйлесім. Элтон Мэйо кәсіпкерлер арасында бейбітшілік, ынтымақ болуына үгіттейді, ал қақтығысты әлеуметтік кесел деп санап, бірқалыпты бірлесу бұл қазіргі қоғамның өсу белгісі. Жеке өсуді, ұжымдық түрде өсуге алмастыру керек деді. Адамдар арасында тыныштық пен бейбітшілік және жұмысына деген қызығушылық болады. Олар:
1.Жаңа өмір жағдайына икемделу.
2.Экономикалық өсу.
3.Бәсекелестің өсуі.
Кеннет Боулдинг қақтығыстың теориясы адамның жаратылу табиғатында зорлау, жанжалдасу пайда болған.Ол бұл жағдайды әр түрлі бағытта қарайды, биология, физика терминдері бойынша:
Барлық дау-дамай әр түрлі себептермен болады, бірақ алдын алу басып тастауға да болады:
1. Кикілжіңнің болу себебін анықтау.
2.Оны басып тастаудың себебін дұрыс табу.
3.Адамның адамгершілік ой-өрісін дамыту.
Кикілжіңнің болмауы мүмкін емес, техника жетістіктерінің өсуіне байланысты, адам өмірі өзгерсе де адамның табиғатында қалыптасқан бұл әдет жойылмады.Олардың ойлауынша кикілжіңнің болуына адамның тұрған ортасының әсері зор. Кикілжің қоғамның дамуына зиян келтіреді деп түсіндірді.
А.Г. Здравомысловтың еңбегі қақтығыстың әлеуметтілігі. Мұнда қақтығыс политикалық көзқараспен сипатталады. Қақтығыс - дұрыс қоғамда керек нәрсе, өте қажетті құбылыс. Бұған немқұрайлы қарамай белгілі тәртіпке бағынып әділетті шешу қажет.
Кикілжің жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары. Кикілжің түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен себептері. Кикілжің жағдайды шешудің конструктивті жүйесі және өзіндік ерекшеліктері. Кикілжің типтері: жазық және көлденең.
Кикілжің түрлері:
іскерлік өндірістік;
топаралық;
тұлғаралық;
рольдік;
тұлға ішіндегі;
энтоұлттық;
саяси;
монокаузальды;
Кикілжіңнің пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және әдейі азғырушы болып бөлінуі.
Кикілжің нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі
Кикілжіңдегі әрекеттесудің процесінде оның қатысушылары әртүрлі ойларын айту мүмкіндігін иеленеді, шешім қабылдауда альтернитивалардың көптігін көрсету, және бұл кикілжіңнің маңызды позитивті мәні болып табылады.
Топаралық және тұлғаралық қақтығыс бұл индивид пен топтың немесе топтардың өздерінің арсындағы қақтығыс болып табылады [9].
Кикілжіңдерді түрлерге бөлу шартты ғана, оның түрлері арасында қатаң шекара жоқ және тәжірибеде мынадай қақтығыстар туындайды: ұйымдастырушы, вертикалды, тұлға аралық, горизонталды, ашық, топ аралық және т.б.
Қарастырылған кикілжіңдер әртүрлі қызметтер, позитивті де, негативті де, қызметтер атқаруы мүмкін.
Позитивті:
-оппонент туралы жаңа ақпарат алу;
-сыртқы жаумен күресте ұжым мүшелерінің бірінуі;
-өзгеру мен дамуға деген стмулдеу;
Негативті:
- кикілжіңге қатысу үшін үлкен эмоционалды, материалдық шығындардың жұмсалуы;
-қызметкерлерді жұмыстан шығару, тәртіптің төмендеуі, ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық ахуалдың нашарлауы;
- кикілжің аяқталғаннан кейін- әріптестердің бір бөлігі арасындағы бірлесе жұмыс істеу дәрежесінің төмендеуі.
Отбасында кездесетін қақтығыстар. Ерлі-зайыптылар жүріс-тұрысына психологиялық талдау жасау. Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстар. Жас ерекшелік деңгейге байланысты пайда болатын қақтығыстар. Жас ерекшелік дағдарысы. Күнделікті өмірде жиі кездесетін қақтығыстар. Педагогикалық қақтығыс: құрылымы, динамикасы.
Өндіріс орындарында, ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты, дау-дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат- мүдделерінің, көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының мінез-құлық ерекшеліктеріне қанағаттанбау сезімінің салдарынан туындап жатады. Ал кикілжің ұжымдарда олардың іс-әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қалуына әкеп соқтырады. Сөйтіп талас-тартыстың шығуы негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты екенін аңғартады. Кикілжің әсіресе жеке адамадардың өзара жалпы тіл тауып түсінісе алмау салдарынан шығады. Өйткені әрбір адамның даралық ерекшеліктері, көзқарастары мен өмір тәжірибесі түрліше. Сондай ақ дау-дамай әрбір адамның өзгелерден тәуелсіз өзіндік міне-құлқына орай бостандықты қалауы деп те түсінуіміз керек. Дегенімен кикілжің жағымсыз, ұнамсыз жақтарымен бірге, пайдалы да ұнамды сипаттары болатыны атап айтуға тиіспіз.
Кикілжіңнің шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәтіп инцидент типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әдейі-мақсатталмаған, субъективті (өз пікірінше, өздігіне) мақсаттылық, субъективті-мақсатталмаған
Кикілжің жағдайлары мен инцидент параметрлеріне белгілей келе біз түрлі қақтығыстарды анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың қақтығыстар іскерлік деп аталады. іскерлік қақтығыстардың нәтижесі эмоционалды-тұлғалық қақтығысқа ауысады.
Тұлғалық кикілжің сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға, ескертулер, сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне үрейлену және тб.
Тұлғаралық кикілжің себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру, кеңестерді ілу.
Тұлға аралық кикілжің - ситуация, мұнда адамдар мақсаты, құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-қатынас жүргізуге тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа жетуге тырысады, бірақ кикілжіңге түсуші бір топ немесе жақ жетістікке жетеді .
Топаралық кикілжің - тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы кедергі жасайды және мақсаттары әртүрі :
а) рөлдік кикілжің - бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе сәйкес келмейтін бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық типтері.
б) моно және поликаузальді кикілжің (латынша, causa-себеп), өзіндік ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.
Тұлғааралық және өндірістік кикілжіңдер бірнеше себептерден тұрады.
Ішкі тұлғалық кикілжің - ол бір адамды қызығу, қажеттілік және мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі тұлғаның негативті психологиялық жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.
Психолог К.Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:
а) Жақындасу-жақындасу - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін таңдау талап етіледі.
б) Жақындасу-жою -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей екі жақ байланыс қатысады.
в) Жойылу-жойылу - жағымсыз субъективті қойылым.
Кикілжіңді жеке тұлға - ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік пікірі жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.
Ішкі тұлғалық кикілжің жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық көрсетеді, қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту әлдеқайда қиын[10].
Халық бұқарасымен қатынас орнату азаматтың әлеуметтік қызметі, қоғам алдындағы борышы.
Адамдар арасындағы қатынас, әсіресе басқарушылар мен бағынушылар арасындағы қарым-қатынас орнатудың бірнеше түрлері бар. Олар ресми қатынастар мен ресми емес қатынастардың түрлері адамдар арасындағы достық, сүйіспеншілік сезімдерге негізделген қатынастарда, әріптестер арасындағы тілдесулер адамның шын пиғылы мен сырын ашып көрсетеді. Жан дүниесінің қыры мен сырына толық қанығады. Мұндай шын пиғылды ресмисіз қатынас орнатудың өзіндік белгілері бар. Ондай белгілер:
1. Адамның жеке басы мен кісілік қасиетін көресететін ашық жарқындығы, сенімділігі мен ақ пейілділігі.
2. Әріптестерімен жалпы тіл тауып сөйлесіп, бірін-бірі жете түсінісе алуы сияқты ұнамды сапалар.
Бұлардан өзге адамдардың бірінен-бірінің өзара түсіністік қатынас орнатып өзгелердің де мәселелерін шешуге қатыстыру, мұндай ерекшелік адам мінезінің көпшіл екенін көрсетіп, оларды толғандырып жүрген мәселелер түйінін шешуге бағытталады. Әдетте әріптестер арасындағы мұндай адамның ұйымдастырушылық қабілетін өзгелерге де айқын көрсете алады. Сөйтіп адамдардың өзара қатынасында олардың әрқайсысының өзіндік ролін көрсетеді. Топ ішінде не әлеуметтік қатынас орнатуда әрбір адам белгілі бір жағдайда өз тобында жетекшілік қызмет атқарса, ал өзге бір топта ол бөтендігін білдіріп басқаларды жатырқап тұрады.
Адамның топ ішіндегі өзіндік ерекшілік бейнесі Мен оның өзіндік мінез құлқы мен іс-әрекетін сол топ ішінде нендей қызмет атқарып, қандай орын алатынын көрсететін кез-келген адамның даралық сипаты. Адамның дара басына тән қасиеттер мен сипаттар, оның ерекшеліктері өмір кездеңдерінде түрлі топтар арасында қалыптасқан мінез-құлқының көріністері, сол мінез ерекшеліктерінің қандай топтар мен ұжым арасында өмір кешкені жайында белгілі із қалдырып отыратын бейнелерден құралатын мінез, енді адамның түрлі ортаға бейімделіп, тіршілік етуі үшін оның тұтас түрдегі психологиялық өзіндік портреті жасалады. Мұндай өзіндік адам бейнесінің жасалуы үшін мынадай екі түрлі талап қойылады: оның бірі - адам өзінің бойынан, мінез құлқындағы ұнамсыз сипаттар мен жағымсыз қылықтарынан арылуға күш жұмсап, кісілік қасиеттері мен азаматтық болмысын қалыптастыруға ұмтылады; екінші, өз басындағы мінезінің олқылық жақтарын толықтырып, тіршілік қасиетіне нұқсан келтіретін іс-әрекеттері мен қылықтарынан арылу үшін күреседі. Сөйтіп ол өзінің даралық бейнесін қалыптастыра отырып, енді кім болуым керек, өзім қарым-қатынас жасап араласатын топ арасында қандай роль атқарамын нендей істерді істеуге мүмкіншілігім бар? деген сұрақтар қойып алдына белгілі мақсатқа жетуді көздейді. Осындай мақсаттарды жүзеге асыру жолында ол өзге адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қатынас жасау адамның даралық мінез қасиеті. Ол мынадай сатылардын тұрады:
1 сатыда өзгелермен қарым-қатынас орнатуға ниет білдіруі;
2 сатыда қатынас жасайтын әріптестерінің кім екендігін танып білуге ықылас білдіріп олар жайында қажетті мәліметтер алуға ұмтылады. Әрбір әріптесі мен өзінің өзара қатынасының нендей ролдер атқаруы жайлы елестері пайда болады. Әріптестерінің кімдер екенін танып білуге мән беріп, мен олардың арасында қандай орын аламын деп, өзгелердің пікірімен санасады. Өзін өзгелердің орнына қойып, ішкі жан дүниесінің сырына барлау жасайды. Мұның бәрі ол өзінің ақыл мөлшерімен таразылап көреді де ұжым ішінде өзімнің атқаратын ісім мен мінез-құлығым қалай болуы керек деген міндетті шешеді;
3-сатыда қатынас жасаушы серіктері жайында өзара тілдесіп, ұғынысудың жолын іздестіреді: Егер олар тіл табыса алатын белгілі іс-әрекеттерді атқаруға кіріссе, іс-әрекет үстінде ұжым ішіндегі әріптестерінің кімдер екенін аңғарып, оларды да, өзіндей танып білетіндей деңгейге көтеріледі;
4-сатыда қарым-қатынас жасап, тілдескен әріптестер нендей істерді атқара алады және олардың іс-әрекетімен мінез құлқында, қабілетінде нендей жағымды істері бар, ұнамды қасиеттері мен олқылықтары кездеседі деген жәйттерді анықтап кімнің-кім екендігін білетін болады. Егер жалпы тіл табысып кете алмайтын жәйттер болса ондай қатынасқа түскен адамның өзгелермен одан әрі қарым-қатынас жасаудың пайдасыз екендігін аңғарып олардан өзін аулақ ұстауға тырысады.
Қорыта келгенде қарым-қатынас орнатудың екі бөлшектен тұратынын ажыратып көрсетуге болады оның бірі адамның ішкі дүниесіне қатысты қасиеттерді ойлауы мен саналы әрекеті, ал, келесі бір шегі адамның жүріс-тұрысы мен өзгелермен тілдесіп бірлесіп әрекет ететін қатынас сипаттарын білдіреді.
Адамның өзгелермен тілдесіп қарым-қатынас жасай білуі жалпы адами қасиеттердің аса қажет түрінің бірі. Күнделікті өмірде кездескен адаммен ашық жарқын сөйлесетін болсақ көңілің ашылып жан дүниең сергиді, ал, өркөкірек, менмен, тұйық адаммен кездесе қалсаң айтқан сөзіңді түсіну түгіл оны құлағына да ілмей қойса көтеріңкі көңілің судай басылып, жігеріңді құм етеді.
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық ерекшеліктері
Американдық психолог-ғалымдар А.Бондураның, Д.Доллэрдтің, Дж. Кольманның, А.Парктың, В.Уолтерстің және басқаларының аттары атала бастайды [1]1. Дегенмен, бұл феноменнің мән - мағынасы мен қоғамда атқаратын қызметін екшелеуге деген қызығушылық өткен ғасырдың 70-жылдары белең алды. Мұның себебі - батыстық жалаң, даңғаза, бейресми өмір салтынан түңілген жас, өсіп келе жатқан ұрпақтың бойында немқұрайлық психология пайда бола бастады. Бейресми топтар көбейіп кетті. Басқару жүйесіне жаппай наразылық көрсетулер орын алды. Өмірден түңіліп, өз - өзіне қол жұмсаушылық, нашаға әуестенушілік, жезөкшелік, тағы да басқа қоғамға жат құбылыстар өрітеді.
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген осындай әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін, жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарларын бағамдаған ғалымдар оның алдын алудың, жастар арасынан мүлдем аластатудың, жас ұрпаққа тәлімді тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла - амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде өскелең ұрпаққа дұрыс тәлім - тәрбие бере отырып, оларды әлеуметтендірудің, яғни әр бір жас ұрпақты мақсатты түрде тәрбиелеп, қоғамдық өмірге қосуды ғылыми тұрғыда негіздеп, жан - жақты қорытқан ондаған тұғырнамалар пайда болды. Олардың мазмұнында негізінен, әрбір жаңа, келер ұрпақтың өмірден, қоғамдық қатынастар жүйесінен өз орнын тауып, қоғамдық өмірге бейімделіп, қосылу үрдісінде олардың бойында қалыптасатын мінез - құлықтың белгілі бір қоғами ортаға тән типінің қалыптасуының диспозиялық иерархиялық құрылысын бағамдау басты орында тұрд.
Жай индивидуалды сөзбен айтқанда, әлеуметтену - бұл индивидтің әрекет үлгісін, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды түсіну процесі. Әлеуметтену процесіне индивидті қоршағандардың барлығы қатысады: отбасы, көршілер, балабақша, мектептегі құрдастары және т.б. Д.Спенсер бойынша әлеуметтену үшін үш фактордың әрекеті қажет: күту, әрекеттің өзгеруі және осы күтулерге сәйкес ұмтылыстар. Оның ойынша тұлғаның қалыптасу процесі 3 түрлі сатыда болады:
үлкендердің әрекетіне балалардың еліктеуі мен соны қайталау сатысы;
ойын сатысы, егер балалар жүріс-тұрысты рөлдердің орындалуы ретінде екенін түсінген жағдайда;
топтық ойындар сатысы.
Күтпеген жердегі әлеуметтік әсер ету кез келген жағдайда екі немесе одан да көп индивидтер өзара әрекеттескенде орын алады. Мысалы, үлкендердің өздерінің мәселесі жайындағы әңгімелер балаға жеткілікті түрде қатты әсеретеді,бірақ мұны тәрбиелеу процесі деп айту жеткіліксіз. Бала түрлі әсерлерді енжар қабылдамай, субьектінің белсенді позициясына обьектінің әсеріне біртіндеп қосыла отырып әлеуметтенеді.
Баланың әлеуметтенуінің элементтерін З.Фрейд көрсеткен. Фрейд бойынша тұлға 3 элементтен тұрады: ид - қанағаттануға ұмтылуға түрткі болатын энергияның шығу тегі; эго- тұлғаның бақылауын шынайы принцип негізіне орындайтын және супер эго-өнегелі бағалы элемент. Әлеуметтенуді З.Фрейд тұлғаның үш құрастырушы элементінің нәтижесінде болады деп айтқан. Бұл процесте Фрейд төрт сатыны көрсетеді, олардың әрқайсысы эрогенді зонадағы дененің белгілі бір бөліктерімен байланысты: оральды, анальды, фамиалық және жыныстық кемелденген фаза.
Көптеген психологтар мен социологтар әлеуметтену процесі адамның өмір сүру барысында жалғаса беретінін көрсетеді. Демек, адам өмір сүру барысында әлеуметтік қатынасқа түседі және мұның арқасында оның психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Алайда психиканың дамуы және әлеуметтену түсініктері ұқсас емес [12].
Әлеуметтену дегеніміз психиканың өзгеруі мен тұлғаның қалыптасуы. Психика дамуының әлеуеметтік процестерге қатысы болғанымен, тұлға дамуы тек әлеуметтенуге ғана ұқсас емес. Мұндай дамулар кем дегенде екі процестің көмегімен жасалынады:
әлеуметтену
тұлғаның өзінің дамуы
Баланың ата-анасы әлеуметтенгендіктен, индивидке әсер етуден әлеуметтену басталады, ал бала алғашқыда тек биологиялық болмыс ретінде әсер етсе, кейін ол үлкендермен әрекеттесе алуға икемделіп және өз іс-әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибесін қайталауға тырысады.
Темперамент - тұлға қалыптасатын биологиялық фундамент. Ол мінез-құлық аспектісінің динамикасы және ол үш жасқа дейін, яғни балалық шақта анық байқалады.
В.С. Мерлиннің пікірінше, темпераменттің қасиеттері индивидуалды ерекшеліктері, олар:
1) толығымен психикалық іс-әрекет динамикасын реттейді;
2) жеке психикалық процестердің ерекшеліктерін сипаттайды;
3) тұрақты және қалыпты сипатқа ие;
4) темперамент типін сипаттайтын қатаң заңдылықтармен қатынаста болады;
5) жүйке жүйесінің ортақ типі біркелкі шартталған [13].
Мынаны білу қажет, егер индивидуалды динамикалық ерекшеліктерде темперамент ерекшеліктері көрінсе, онда ол іс-әрекеттің ешқандай объективті мазмұнымен келіспейді. Сондықтан болар, В.С. Мерлин темперамент қасиетін психологиялық дәстүрде тұлға қасиетіне жатқызбады. Оның пікірінше, темперамент қасиеті тұлғаны емес, индивидуалдылықты сипаттайды [14].
Адамның өзіндік ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр-алуан белсенді әрекеттер жасайтын психологиялық күй, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге болады. Ол осы әрекеті арқылы әртүрлі фактілер мен оқиғаларды ақыл-ой елегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне орай мақсатты ісін жасап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін біліп жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес өзгелердің де әлеуметтік орны мінез-құлқы көзқарасы мен пікірлерімен санасу, қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды, сөйтіп адамның өзіндік ұстанымы жеке адамдар әлеуметтік топтарға жататын өзгелердің де мінез-құлқымен санасып отыру жалпы адами қасиеттің тұрақты белгісі екендігін аңғарады өзге адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктерді біліп, оларды күнделікті өмірде секіріп отыру кез-келген қоғам мүшесінің азаматтық белгісі ішкі дүниесінің сыры мен қырына зер салуды қажет ететін психологиялық фактор әсіресе жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы мен белгілі жұмыс түрлерін атқаруда сыртқы жағдайлардың әсеріне орай олардың арасында теріс пікір тудыратын болса, онда бірлесіп атқаратын жұмыс, мардымсыз болып, істің нәтижелі болып бітуіне кедергі жасайтын болады, ол адамдар арасындағы бірлікке нұқсан келтіреді. Сәтсіз істің себебін анықтап, оның мән-жайын біліп шындығы анықталған жағдайда, істі орындауға тиісті адамның қылығын дұрыс бағалап, оны тапсырылған істі бұлай істеуге мүмкінідігі болмаған шығар, әлде ол сол жұмысты орныдаудың әдіс-айласын жете түсінбеуден болар деген дұрыс шешімге келеміз.
Жеке адамға тән психологиялық ерекшеліктердің бір түрі біздер адамның бойында қалыптасқан қасиет әлеуметтік бағалау деп атаймыз бұл қасиет адамның бойында саналы түрде орын тепкен сипат. Осы сипат адамдардардың белгілі тобына да, мәселен, өндіріс бригадасы мен оқу тобына әскери бөлімше мен іскер адамдарға да тән. Мұндай топтарда қалыптасқан мінез-құлық сипаттары жұмыс түрлеріне байланысты болып отырады. Сол топтардың мінез-құлқы мен пейлі де шұғылданған кәсібі мен іс-әрекет түрлеріне сәйкес өзіндік ұстанымдары болатынын көрсетеді. олардың әрбір нәрсемен оқиғаға қарым-қатынасы, білім деңгейі түрлі жаңалықтар мен хабарлар түрлеріне әсерленіп оларды қабылдауы сезініп түсінуі де кейде атүсті шалағай болып отыратынын байқатады. Әдетте мұндай топтар мен олардың жеке мүшелерінің нәрселер мен оқиғаларды қабыалдауы таным түсініктері терең ойлап пайымдаудан көрі әсерленгіштік сезім күйі басымырақ болып отыратынын көрсетеді.
Адамның әрбір құбылысты, істі неғұрлым байыбына жете түсініп, оларды дұрыс бағалауы ақыл-ойы мен дүниетанымының тұрақты әрі кеңірек екенін байқатып кез-келген істің шындығына ой жүгіртіп оларды дұрыс қабылдай алатын қабілетін, кез-келген нәрсенің мән-жайына ой жүгіртіп қалайда істің шынайы мәніне жетіп, ақиқатты танып-білуге сенімін арттыра түсетіндігін көсетеді. Адам мінезіне тән осындай сипаттардың бәрі оның өмір тәжірибесі меніс-әрекетінде дүниетанымдық көзқарасында қалыптасқан әлеуметтік бағалау таптаурыны екенін көрстетді. Мұндай таптпаурынды көзқарас адам мінезіндегі әрбір нәрсенің мәнін танып білудегі өресіздігі мен ақыл-ойының саяздығын көрсетеді.
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын анықтау екі аспектідегі анализден тұрады: әлеуметтенудің статикалық және динамикалық құрылымын сәйкесінше шартты түрде белгілеуге болады. Сонымен қатар олардың жеке ішкі өзгерістерінің түрлі дәрежелері ескерілмейді. Тұлға түсінігі адамдағы әлеуметтік белгілерді, яғни бір жағынан табиғат бөлігі, екінші жағынан индивид болып келетін белгілерді көрсетеді. Бұл оның қоғамдық болмысы, ол тек қоғаммен бірге немес тек оның негізінде дамиды. Әлеуметтену процесін анықтаушы фактор микроорта- өмір сүруде тұлғаға тікелей өзара әрекеттесетін әлеуметтік-саяси, идеологиялық, экономикалық факторлардың бірігуін көрсететін обьективті шынайылылық. Әлеуметтену үш топқа бөлуге болатын көп факторлар арқылы жасалады. Осылайша әлеуметтену түсінігіне тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту, түсініктері кіреді. Алайда әлеуметтенудің бағыттары, механизмдері және феномендері бар.
Әлеуметтенудің бірнеше әлеуметтік-психологиялық механзмдері бар: Идентификация- бұл индивидті қоршағандарға тән түрлі әрекет нормаларын ұғатын кейбір адамдар немесе топтармен біріктіреді. Идетификацияға мысал ретінде жыныстық-рөлдік типизация - индивидтің психикалық ерекшеліктері және әрекеті ұсынылған жыныс үшін алынғаны болады. Идентификация - сол немесе басқа ортаға жататынын түсіну тәсілі. Идентификация арқылы балалар ата-ана, туыс, көрші әрекетін, олардың бағасын, нормасын, өздерінің жеке әрекет үлгісін қабылдайды.
Адамның өзіндік ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр-алуан белсенді әрекеттер жасайтын психологиялық күй, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге болады. Ол осы әрекеті арқылы әртүрлі фактілер мен оқиғаларды ақыл-ой елегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне орай мақсатты ісін жасап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін біліп жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес өзгелердің де әлеуметтік орны мінез-құлқы көзқарасы мен пікірлерімен санасу, қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды, сөйтіп адамның өзіндік ұстанымы жеке адамдар әлеуметтік топтарға жататын өзгелердің де мінез-құлқымен санасып отыру жалпы адами қасиеттің тұрақты белгісі екендігін аңғарады өзге адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктерді біліп, оларды күнделікті өмірде секіріп отыру кез-келген қоғам мүшесінің азаматтық белгісі ішкі дүниесінің сыры мен қырына зер салуды қажет ететін психологиялық фактор әсіресе жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы мен белгілі жұмыс түрлерін атқаруда сыртқы жағдайлардың әсеріне орай олардың арасында теріс пікір тудыратын болса, онда бірлесіп атқаратын жұмыс, мардымсыз болып, істің нәтижелі болып бітуіне кедергі жасайтын болады, ол адамдар арасындағы бірлікке нұқсан келтіреді. Сәтсіз істің себебін анықтап, оның мән-жайын біліп шындығы анықталған жағдайда, істі орындауға тиісті адамның қылығын дұрыс бағалап, оны тапсырылған істі бұлай істеуге мүмкінідігі болмаған шығар, әлде ол сол жұмысты орныдаудың әдіс-айласын жете түсінбеуден болар деген дұрыс шешімге келеміз.
Жеке адамға тән психологиялық ерекшеліктердің бір түрі біздер адамның бойында қалыптасқан қасиет әлеуметтік бағалау деп атаймыз бұл қасиет адамның бойында саналы түрде орын тепкен сипат. Осы сипат адамдардардың белгілі тобына да, мәселен, өндіріс бригадасы мен оқу тобына әскери бөлімше мен іскер адамдарға да тән. Мұндай топтарда қалыптасқан мінез-құлық сипаттары жұмыс түрлеріне байланысты болып отырады. Сол топтардың мінез-құлқы мен пейлі де шұғылданған кәсібі мен іс-әрекет түрлеріне сәйкес өзіндік ұстанымдары болатынын көрсетеді. олардың әрбір нәрсемен оқиғаға қарым-қатынасы, білім деңгейі түрлі жаңалықтар мен хабарлар түрлеріне әсерленіп оларды қабылдауы сезініп түсінуі де кейде ат үсті шалағай болып отыратынын байқатады. Әдетте мұндай топтар мен олардың жеке мүшелерінің нәрселер мен оқиғаларды қабыалдауы таным түсініктері терең ойлап пайымдаудан көрі әсерленгіштік сезім күйі басымырақ болып отыратынын көрсетеді.
Адамның әрбір құбылысты, істі неғұрлым байыбына жете түсініп, оларды дұрыс бағалауы ақыл-ойы мен дүниетанымының тұрақты әрі кеңірек екенін байқатып кез-келген істің шындығына ой жүгіртіп оларды дұрыс қабылдай алатын қабілетін, кез-келген нәрсенің мән-жайына ой жүгіртіп қалайда істің шынайы мәніне жетіп, ақиқатты танып-білуге сенімін арттыра түсетіндігін көсетеді. Адам мінезіне тән осындай сипаттардың бәрі оның өмір тәжірибесі меніс-әрекетінде дүниетанымдық көзқарасында қалыптасқан әлеуметтік бағалау таптаурыны екенін көрстетді. Мұндай таптаурынды көзқарас адам мінезіндегі әрбір нәрсенің мәнін танып білудегі өресіздігі мен ақыл-ойының саяздығын көрсетеді.
Адамның өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешудің теориялық мәселелері
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..16
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық психологиялық маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін эксперименттік зерттеу
2.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .42
2.2 Кикілжің жағдайларды алдын алу, шешу және жою жолдары ... ... ... .47
2.3 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Диплом жұмыстың өзектілігі: Кикілжің - бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары мәселелердің бірі. Дегенмен, бір қарағанда кикілжің ұғымы баршаға танымал және қандай да мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. кикілжің сөзімен біз кәсіби, жеке, шығармашылық және тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда болған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастары.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас иеді. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге түскен. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы түрде іске асуы деп қарайды.
Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы немесе келіспеушіліктен туындайтын қақтығыс барысында қанағаттандырылады. Жеткіншектердің күнделікті дамып, тұлға ретінде қалыптасуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Ата-аналар, педагог-психологтар, мұғалімдер, құрбы-құрдастары олармен тілдесіп, балаға жеткізетін мағлұматтарды доғаратын болса балалардың өсіп жетілуіне, рухани жағынан толыққанды дамуына өз мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әр қилы өзгеріске ұшырар еді.
Қарым-қатынас процесінде туындайтын қақатығыс адамның өмірлік іс-әрекетінің, әсіресе білім, ғылым, өнер салаларында бөлінбейтін біртұтас бөлшек. Мысалы: сыныпта үйлесімді қарым-қатынас орнауы үшін педагог міндеті түрде оқушының іс-әрекетін сапалы ұйымдастыру, ақпаратты жүйелеу, оны қабылдауға жағдай жасай отырып, бағыт, бағдар беру болып табылады. Ата-ана мен педагог бірлесіп ұйымдастырылған жүйелі іс-әрекет жас өсіпірмнің тұлғалық қалыптасуына дұрыс әсер етеді.
Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған, сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап береді. Әрине, ренішті кешіре білу - бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға мүмкіндік береді.
Осындай мәселенің байыбын барлап оның себеп-салдарын анықтау, тиімді жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез-құлқының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жағдайлар адам өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайында қазіргі заман адамдарына ғана емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі мүмкін.
Қазіргі кезде сондай жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында, күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
Қоғамдық өмірден нарықты экономикаға көшу барысында адамның әлеуметтік және кәсіби жүйедегі кикілжің мөлшері бірден жоғарылады. Адамдармен жұмыс жүргізетін барлық мамандар қақтығыстың алдын алу, болдырмау және шешу заңдылықтарын толық меңгерулері тиіс.
Зерттеу мақсаты - Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау және эксперимент арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері.
Зерттеу пәні - дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін алдын алу.
Зерттеу болжамы - егер кикілжің мәселесінің адамның күнделікті өмірдегі тілдесіп үйлесімді қарым-қатынас жасауына, оның рухани өмірі мен тіршілік бейнесінің қалыпты дамуына қаншалықты әсер ететіндігі анықталса, онда тұлғаның әлеуметтенуінде кикілжіңді жағдайлардың алдын алуға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Кикілжің және тұлғаның әлеуметтенуі мәселесіне сипаттама жасау.
2. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін зерттеу.
3. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін эксперимент арқылы анықтау мен алдын алу жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық жаттығулар.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Психологиядағы кикілжің мәселесі туралы Вершишин М.С., Г.А.Широкова, тұлғаның дамуы мен әлеуметтенуі туралы Қ.Жарықбаев, С.М.Жақыпов, С.Қ.Бердібаева, Ахтаева Н.С.,Әбдіғаппарова А.І., Зимняя И.А және т.б. ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және экспериенттік жұмыстарды жүргізуге негіз болды [1].
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
Кикілжің мәселесіне жан-жақты теориялық талдау жасалынып, әлеуметтену мен қарым - қатынастың психологиялық ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер тұлғаның қалыптасуы жайлы ақпаратты қамтиды және кикілжің мәселесі туралы мағлұматты меңгеру негізінде психологиялық білімді жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері тұлғаның үйлесімді қарым-қатынасын жетілдіруге, қақтығысты жағдайдың алдын алуға үлес қосады. Еңбек ұжымына, қазметкерлерге т.б. кикілжің мәселесін терең түсініп, оны шешу мен алдын алу ережелерін меңгеруге көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеудің базасы: Шымкент қаласындағы М.Горький атындағы №12 жалпы орта мектеп.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытындыдан тұрады.
1.Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешудің теориялық мәселелері
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипаттамасы
Адамзаттық өркениеттің тарихы түрлі қақтығысқа толы. Кикілжің ұғымы кикілжің, ұрыс керіс, келіспеушілік сөздермен де қолданылады. Сондықтан психологиялық, педагогикалық зерттеулерде кикілжің ұғымы ретінде жиі қолданылады. Кикілжіңдердің біреулері оншақты мемлекеттер мен халықтарды қамтыса, ал екіншілері үлкен және кіші әлеуметтік топтардың ортасында, үшіншілері жеке адамдар арасында өршиді. Ежелден-ақ адамдар туындаған қарама-қайшылықтарды шешуге тырысып, кикілжіңсіз бейбіт қоғам туралы армандады. Сол заманда туындаған заңдылықтарды қақтығыстардың алдын-алу және шешудің әмбебап механизмін құруға ұмтылысы ретінде қарастыруға болады. Ғасырлар бойы адамзаттың ұлы ойшылдары қақтығыссыз қоғамның теориялық үлгілерін құрып, кейде оны жүзеге асыруға тырысқан. Өкінішке орай, барлығы сәтсіздікпен аяқталып, бұл одан да қатыгез қақтығыстар тудыра бастады .
Қазіргі заманда кикілжің - күнделікті өмірлік жағдайларға айналды. Мүмкін, ХХІ ғасыр адамзат алдына балама ұсынады: бұл ғасыр кикілжің ғасыр болады немесе өркениет тарихында ең соңғы ғасыр болады. ХХ ғасырдағы кикілжіңдер адамдардың көптеп қырылуына негізгі себеп болды. Ұйымдастырудағы қақтығыстар олардың іс-әрекетінің сапасына зиян әсерін тигізеді. Отбасындағы және өзіңмен келісімге келу әрбір адамның бақытты өмірінің ең маңызды жағдайы болып табылады. Мұның бәрі әрбір адамның, ұйымның, мемлекеттің, қоғамның және бүкіл адамзаттың өміріндегі қақтығыстардың шешуші рөлін білдіреді. ХХ ғасырдың нәтижелері бойынша көптеген мемлекеттен құралған Кеңес Одағы қақтығысдерде адамдардан айырылудан басқа, материалды және моральды нәтижелер бойынша әлемдік көшбасшы (лидер) болып табылады.
Бөлмеден шығып бара жатып есікті ашуланып қатты жапқан жағдайды басыңыздан кешіргенсіз бе? Немесе біреудің дөрекі сөзінен ренжігенсіз бе? Анаңызбен келіспей қалып ұрысқан кездеріңіз болған ба? Егер де сіз осы сұрақтардың біреуіне де болса да сенімді жауап берсеңіз, онда сіз кикілжің деп аталынатын құбылыспен таныссыз. Кикілжің негізінде қоғамды кластарға бөлу (капиталистер, жер жекеменшіктері, жалдамшы жұмыскерлер) және экономикалық бәсекелестік жатыр деп есептеді.
Кикілжің - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі. Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы өзімен күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да жұмсақ түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты. Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған кикілжің тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығысты қақтығыс деп атайды.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара қақтығысге әкеп соқтыратынын мүлдем білдірмейді. Қарама-қайшылық пен кикілжің - бір нәрсе емес және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда қақтығысқа ұласпайды. Кикілжің туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың, топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с. бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік қақтығыстардың негізі болып табылады.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). Ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртүрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, саясаттық қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда қақтығысының объективті-реалдық негізін тудырады.
Қоғамдық өмірдің барлық сфералары - экономикалық, саясаттық, әлеуметтік рухани жағы - барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама-қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығулықтарының қақтығыстарына толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі қақтығыстарға орын бар. Кикілжіңге индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар, мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары да түсуі мүмкін. Әртүрлі кикілжің түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен қатар қақтығысты әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес, олар тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жұмысшылар немесе студенттер, оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар олардың бүкіл топтары - профессионалдық жағынан, партиялық, ұлттық, рухани және тағы басқа жағынан да болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі және субъектісі бойынша, қарама-қайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай, оның түбірлі негізіндегі себебіне, дамуы мен шешілуіне, тереңдігі мен өту ұзақтығына байланысты кикілжіңдердің әртүрлі де әрқилы түрлерін ажыратуға болады. Бірақ кикілжіңдердің әрекеттерінің интенсивтілігінің функцияларының, қоғамдағы рөлінің әртүрлілігіне қарамастан, дұрыс та терең зейін аударсақ, олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.
Кикілжіңдердің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кез келген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары, жекеменшілік, мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с. Ал қақтығыстың субъектісі болып әрқашанда адамдар - бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиылысы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және тағы басқа болып табылады.
Кикілжіңнің туындауындағы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға бөліп көрсетуге болады:
Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған қақтығыстар өте қарапайым болып саналады. Бірақ бұдан өршіген қақтығыстар өте күрделі болады.
Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың құрамына кіру, табыс.
Құндылықтар - біздің сенімдеріміздің жүйесіні негізі.
Бұл себептер кейде аралас, кейде бір өзі кикілжің туындатады. Сенімдік құндылықтардан туындаған кикілжіңдерді шешу өте қиын болады, себебі бұл құндылық жеке тұлғаны және оның өмір сүру маңыздылығын құрайды.
Басқаша жүйелеу
Негізгі (базальді) қажеттіліктер - тіршілік ету үшін - су, тамақ, ауа және т.б.
Бөлектендіретін құндылықтар - мысалы, әртүрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары мен қызуғушылықтары сәйкес келмейді.
Әртүрлі қабылдау - адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі қабылдайды. Мысалы, екі адам досының көйлегінің түсіне дауласуы мүмкін. Себебі, әр адам бір түсті әртүрлі қабылдайды.
Әртүрлі қызығушылықтар - мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе туған күнге баратыны туралы дауласуы мүмкін.
Шектелген ресурстар - өмірде әрқашанда бір нәрсе жетпей тұрады. Мысалы, өмірде барлығы бай емес, себебі ақша - шектелген ресурс.
Психологиялық қажеттіліктер - бұл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу үшін өзіміздің қажет екендігімізді және маңыздылығымызды түсіну үшін қажет. Мысалы, бізді жақсы көру бізге өте қажет [8].
Адамзат өркениетінің даму тарихы әртүрлі қақтығысдерге толы. Ежелгі заманнан адамдар қақтығыс түсінігін, пайда болу себебін анықтауға, туындаған қарама-қарсылықтарды шешуге ұмтылған. Қақтығысдік пікірлердің жинақталу дәстүрінің көпғасырлық тарихы бар.
Кикілжің ең алғашқы концепциялары 19-20ғ.ғ. аумағында пайда болған, бірақ оған дейінгі ғасырдың ұлы ғұламалары бұл феноменнің өзіндік көрініс табиғатын, алдын-алу жолдарын және шешу жолдарын ұсынған.
Ежелгі философтар қақтығысты адамзаттың пікіріне тәуелсіз, өзімен не жақсы, не жаман емес құбылыс ретінде қарастырды. Бүкіл ғаламшар табиғаттың, адамзаттың және құдайлардың тіршілігімен қарама-қайшылыққа толы. Бірақ, олар қақтығыс терминін қолданбаса да, қақтығыс адамзат тіршілігінің құрамды бөлігі деп есептеген.
Адамзаттың ең алғашқы топтарының пайда болуымен қақтығыстар күнделікті құбылыс ретінде қаралып, ұзақ уақыт бойы ғылыми зерттеудің объектісі болмады. Бірақ сонда да, кикілжің туралы бізге жеткен жеке гениальді ойлар ең ежелгі қайнар көздерде көрсетілген. Біртіндеп өмір шарты өзгерген сайын қақтығыстар да өзгерді. Олардың физикалық, экономикалық және әлеуметтік нәтижелері басқа бола бастады. қақтығысқа деген қоғамдық пікір де өзгерді. Антикалық заман бізге соғыстардың бейнесін және мұндай қақтығысдерге алғашқы бағалау берген көрсеткіштерін қалдырған. Орта ғасырларда және жаңа заманда бұл құбылысты түсінуге тырысқан. Көптеген гуманист-ойшылдар қақтығыс туралы көзқарастары, оның адамзат дамуындағы рөлі, қоғамның өмірінен соғысты шектеуі мен шексіз бейбітшілік орнауы туралы көзқарастарын қалдырған.
Қоғамға психологиялық қысым көрсету өте қауіпті ол өсу жүйесін талқандайды. Қоғамның өсуі қалыпты жүйелі түрде қалыптасу керек:
1.Қоғамның қажеттілігін және оның мүшесінің мүддесін өтеу жолымен;
2.Әрбір қоғам мүшесін белгілі бақылау арқылы, белгілі жүйеде тәрбиелеу;
3.Жеке қажеттілік пен қоғам қажеттілігін біріктіру, ұштастыру арқылы;
Элтон Мэйоның адам қарым - қатынасының мектебі. Бұл мектептің мүшелері қақтығысты әлеуметтік ауытқу деп қарайды. Қоғамның табиғи қалыптасуы - бұл үндестік және әлеуметтік үйлесім. Элтон Мэйо кәсіпкерлер арасында бейбітшілік, ынтымақ болуына үгіттейді, ал қақтығысты әлеуметтік кесел деп санап, бірқалыпты бірлесу бұл қазіргі қоғамның өсу белгісі. Жеке өсуді, ұжымдық түрде өсуге алмастыру керек деді. Адамдар арасында тыныштық пен бейбітшілік және жұмысына деген қызығушылық болады. Олар:
1.Жаңа өмір жағдайына икемделу.
2.Экономикалық өсу.
3.Бәсекелестің өсуі.
Кеннет Боулдинг қақтығыстың теориясы адамның жаратылу табиғатында зорлау, жанжалдасу пайда болған.Ол бұл жағдайды әр түрлі бағытта қарайды, биология, физика терминдері бойынша:
Барлық дау-дамай әр түрлі себептермен болады, бірақ алдын алу басып тастауға да болады:
1. Кикілжіңнің болу себебін анықтау.
2.Оны басып тастаудың себебін дұрыс табу.
3.Адамның адамгершілік ой-өрісін дамыту.
Кикілжіңнің болмауы мүмкін емес, техника жетістіктерінің өсуіне байланысты, адам өмірі өзгерсе де адамның табиғатында қалыптасқан бұл әдет жойылмады.Олардың ойлауынша кикілжіңнің болуына адамның тұрған ортасының әсері зор. Кикілжің қоғамның дамуына зиян келтіреді деп түсіндірді.
А.Г. Здравомысловтың еңбегі қақтығыстың әлеуметтілігі. Мұнда қақтығыс политикалық көзқараспен сипатталады. Қақтығыс - дұрыс қоғамда керек нәрсе, өте қажетті құбылыс. Бұған немқұрайлы қарамай белгілі тәртіпке бағынып әділетті шешу қажет.
Кикілжің жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары. Кикілжің түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен себептері. Кикілжің жағдайды шешудің конструктивті жүйесі және өзіндік ерекшеліктері. Кикілжің типтері: жазық және көлденең.
Кикілжің түрлері:
іскерлік өндірістік;
топаралық;
тұлғаралық;
рольдік;
тұлға ішіндегі;
энтоұлттық;
саяси;
монокаузальды;
Кикілжіңнің пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және әдейі азғырушы болып бөлінуі.
Кикілжің нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі
Кикілжіңдегі әрекеттесудің процесінде оның қатысушылары әртүрлі ойларын айту мүмкіндігін иеленеді, шешім қабылдауда альтернитивалардың көптігін көрсету, және бұл кикілжіңнің маңызды позитивті мәні болып табылады.
Топаралық және тұлғаралық қақтығыс бұл индивид пен топтың немесе топтардың өздерінің арсындағы қақтығыс болып табылады [9].
Кикілжіңдерді түрлерге бөлу шартты ғана, оның түрлері арасында қатаң шекара жоқ және тәжірибеде мынадай қақтығыстар туындайды: ұйымдастырушы, вертикалды, тұлға аралық, горизонталды, ашық, топ аралық және т.б.
Қарастырылған кикілжіңдер әртүрлі қызметтер, позитивті де, негативті де, қызметтер атқаруы мүмкін.
Позитивті:
-оппонент туралы жаңа ақпарат алу;
-сыртқы жаумен күресте ұжым мүшелерінің бірінуі;
-өзгеру мен дамуға деген стмулдеу;
Негативті:
- кикілжіңге қатысу үшін үлкен эмоционалды, материалдық шығындардың жұмсалуы;
-қызметкерлерді жұмыстан шығару, тәртіптің төмендеуі, ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық ахуалдың нашарлауы;
- кикілжің аяқталғаннан кейін- әріптестердің бір бөлігі арасындағы бірлесе жұмыс істеу дәрежесінің төмендеуі.
Отбасында кездесетін қақтығыстар. Ерлі-зайыптылар жүріс-тұрысына психологиялық талдау жасау. Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстар. Жас ерекшелік деңгейге байланысты пайда болатын қақтығыстар. Жас ерекшелік дағдарысы. Күнделікті өмірде жиі кездесетін қақтығыстар. Педагогикалық қақтығыс: құрылымы, динамикасы.
Өндіріс орындарында, ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты, дау-дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат- мүдделерінің, көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының мінез-құлық ерекшеліктеріне қанағаттанбау сезімінің салдарынан туындап жатады. Ал кикілжің ұжымдарда олардың іс-әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қалуына әкеп соқтырады. Сөйтіп талас-тартыстың шығуы негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты екенін аңғартады. Кикілжің әсіресе жеке адамадардың өзара жалпы тіл тауып түсінісе алмау салдарынан шығады. Өйткені әрбір адамның даралық ерекшеліктері, көзқарастары мен өмір тәжірибесі түрліше. Сондай ақ дау-дамай әрбір адамның өзгелерден тәуелсіз өзіндік міне-құлқына орай бостандықты қалауы деп те түсінуіміз керек. Дегенімен кикілжің жағымсыз, ұнамсыз жақтарымен бірге, пайдалы да ұнамды сипаттары болатыны атап айтуға тиіспіз.
Кикілжіңнің шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәтіп инцидент типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әдейі-мақсатталмаған, субъективті (өз пікірінше, өздігіне) мақсаттылық, субъективті-мақсатталмаған
Кикілжің жағдайлары мен инцидент параметрлеріне белгілей келе біз түрлі қақтығыстарды анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың қақтығыстар іскерлік деп аталады. іскерлік қақтығыстардың нәтижесі эмоционалды-тұлғалық қақтығысқа ауысады.
Тұлғалық кикілжің сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға, ескертулер, сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне үрейлену және тб.
Тұлғаралық кикілжің себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру, кеңестерді ілу.
Тұлға аралық кикілжің - ситуация, мұнда адамдар мақсаты, құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-қатынас жүргізуге тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа жетуге тырысады, бірақ кикілжіңге түсуші бір топ немесе жақ жетістікке жетеді .
Топаралық кикілжің - тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы кедергі жасайды және мақсаттары әртүрі :
а) рөлдік кикілжің - бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе сәйкес келмейтін бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық типтері.
б) моно және поликаузальді кикілжің (латынша, causa-себеп), өзіндік ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.
Тұлғааралық және өндірістік кикілжіңдер бірнеше себептерден тұрады.
Ішкі тұлғалық кикілжің - ол бір адамды қызығу, қажеттілік және мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі тұлғаның негативті психологиялық жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.
Психолог К.Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:
а) Жақындасу-жақындасу - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін таңдау талап етіледі.
б) Жақындасу-жою -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей екі жақ байланыс қатысады.
в) Жойылу-жойылу - жағымсыз субъективті қойылым.
Кикілжіңді жеке тұлға - ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік пікірі жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.
Ішкі тұлғалық кикілжің жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық көрсетеді, қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту әлдеқайда қиын[10].
Халық бұқарасымен қатынас орнату азаматтың әлеуметтік қызметі, қоғам алдындағы борышы.
Адамдар арасындағы қатынас, әсіресе басқарушылар мен бағынушылар арасындағы қарым-қатынас орнатудың бірнеше түрлері бар. Олар ресми қатынастар мен ресми емес қатынастардың түрлері адамдар арасындағы достық, сүйіспеншілік сезімдерге негізделген қатынастарда, әріптестер арасындағы тілдесулер адамның шын пиғылы мен сырын ашып көрсетеді. Жан дүниесінің қыры мен сырына толық қанығады. Мұндай шын пиғылды ресмисіз қатынас орнатудың өзіндік белгілері бар. Ондай белгілер:
1. Адамның жеке басы мен кісілік қасиетін көресететін ашық жарқындығы, сенімділігі мен ақ пейілділігі.
2. Әріптестерімен жалпы тіл тауып сөйлесіп, бірін-бірі жете түсінісе алуы сияқты ұнамды сапалар.
Бұлардан өзге адамдардың бірінен-бірінің өзара түсіністік қатынас орнатып өзгелердің де мәселелерін шешуге қатыстыру, мұндай ерекшелік адам мінезінің көпшіл екенін көрсетіп, оларды толғандырып жүрген мәселелер түйінін шешуге бағытталады. Әдетте әріптестер арасындағы мұндай адамның ұйымдастырушылық қабілетін өзгелерге де айқын көрсете алады. Сөйтіп адамдардың өзара қатынасында олардың әрқайсысының өзіндік ролін көрсетеді. Топ ішінде не әлеуметтік қатынас орнатуда әрбір адам белгілі бір жағдайда өз тобында жетекшілік қызмет атқарса, ал өзге бір топта ол бөтендігін білдіріп басқаларды жатырқап тұрады.
Адамның топ ішіндегі өзіндік ерекшілік бейнесі Мен оның өзіндік мінез құлқы мен іс-әрекетін сол топ ішінде нендей қызмет атқарып, қандай орын алатынын көрсететін кез-келген адамның даралық сипаты. Адамның дара басына тән қасиеттер мен сипаттар, оның ерекшеліктері өмір кездеңдерінде түрлі топтар арасында қалыптасқан мінез-құлқының көріністері, сол мінез ерекшеліктерінің қандай топтар мен ұжым арасында өмір кешкені жайында белгілі із қалдырып отыратын бейнелерден құралатын мінез, енді адамның түрлі ортаға бейімделіп, тіршілік етуі үшін оның тұтас түрдегі психологиялық өзіндік портреті жасалады. Мұндай өзіндік адам бейнесінің жасалуы үшін мынадай екі түрлі талап қойылады: оның бірі - адам өзінің бойынан, мінез құлқындағы ұнамсыз сипаттар мен жағымсыз қылықтарынан арылуға күш жұмсап, кісілік қасиеттері мен азаматтық болмысын қалыптастыруға ұмтылады; екінші, өз басындағы мінезінің олқылық жақтарын толықтырып, тіршілік қасиетіне нұқсан келтіретін іс-әрекеттері мен қылықтарынан арылу үшін күреседі. Сөйтіп ол өзінің даралық бейнесін қалыптастыра отырып, енді кім болуым керек, өзім қарым-қатынас жасап араласатын топ арасында қандай роль атқарамын нендей істерді істеуге мүмкіншілігім бар? деген сұрақтар қойып алдына белгілі мақсатқа жетуді көздейді. Осындай мақсаттарды жүзеге асыру жолында ол өзге адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қатынас жасау адамның даралық мінез қасиеті. Ол мынадай сатылардын тұрады:
1 сатыда өзгелермен қарым-қатынас орнатуға ниет білдіруі;
2 сатыда қатынас жасайтын әріптестерінің кім екендігін танып білуге ықылас білдіріп олар жайында қажетті мәліметтер алуға ұмтылады. Әрбір әріптесі мен өзінің өзара қатынасының нендей ролдер атқаруы жайлы елестері пайда болады. Әріптестерінің кімдер екенін танып білуге мән беріп, мен олардың арасында қандай орын аламын деп, өзгелердің пікірімен санасады. Өзін өзгелердің орнына қойып, ішкі жан дүниесінің сырына барлау жасайды. Мұның бәрі ол өзінің ақыл мөлшерімен таразылап көреді де ұжым ішінде өзімнің атқаратын ісім мен мінез-құлығым қалай болуы керек деген міндетті шешеді;
3-сатыда қатынас жасаушы серіктері жайында өзара тілдесіп, ұғынысудың жолын іздестіреді: Егер олар тіл табыса алатын белгілі іс-әрекеттерді атқаруға кіріссе, іс-әрекет үстінде ұжым ішіндегі әріптестерінің кімдер екенін аңғарып, оларды да, өзіндей танып білетіндей деңгейге көтеріледі;
4-сатыда қарым-қатынас жасап, тілдескен әріптестер нендей істерді атқара алады және олардың іс-әрекетімен мінез құлқында, қабілетінде нендей жағымды істері бар, ұнамды қасиеттері мен олқылықтары кездеседі деген жәйттерді анықтап кімнің-кім екендігін білетін болады. Егер жалпы тіл табысып кете алмайтын жәйттер болса ондай қатынасқа түскен адамның өзгелермен одан әрі қарым-қатынас жасаудың пайдасыз екендігін аңғарып олардан өзін аулақ ұстауға тырысады.
Қорыта келгенде қарым-қатынас орнатудың екі бөлшектен тұратынын ажыратып көрсетуге болады оның бірі адамның ішкі дүниесіне қатысты қасиеттерді ойлауы мен саналы әрекеті, ал, келесі бір шегі адамның жүріс-тұрысы мен өзгелермен тілдесіп бірлесіп әрекет ететін қатынас сипаттарын білдіреді.
Адамның өзгелермен тілдесіп қарым-қатынас жасай білуі жалпы адами қасиеттердің аса қажет түрінің бірі. Күнделікті өмірде кездескен адаммен ашық жарқын сөйлесетін болсақ көңілің ашылып жан дүниең сергиді, ал, өркөкірек, менмен, тұйық адаммен кездесе қалсаң айтқан сөзіңді түсіну түгіл оны құлағына да ілмей қойса көтеріңкі көңілің судай басылып, жігеріңді құм етеді.
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық ерекшеліктері
Американдық психолог-ғалымдар А.Бондураның, Д.Доллэрдтің, Дж. Кольманның, А.Парктың, В.Уолтерстің және басқаларының аттары атала бастайды [1]1. Дегенмен, бұл феноменнің мән - мағынасы мен қоғамда атқаратын қызметін екшелеуге деген қызығушылық өткен ғасырдың 70-жылдары белең алды. Мұның себебі - батыстық жалаң, даңғаза, бейресми өмір салтынан түңілген жас, өсіп келе жатқан ұрпақтың бойында немқұрайлық психология пайда бола бастады. Бейресми топтар көбейіп кетті. Басқару жүйесіне жаппай наразылық көрсетулер орын алды. Өмірден түңіліп, өз - өзіне қол жұмсаушылық, нашаға әуестенушілік, жезөкшелік, тағы да басқа қоғамға жат құбылыстар өрітеді.
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген осындай әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін, жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарларын бағамдаған ғалымдар оның алдын алудың, жастар арасынан мүлдем аластатудың, жас ұрпаққа тәлімді тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла - амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде өскелең ұрпаққа дұрыс тәлім - тәрбие бере отырып, оларды әлеуметтендірудің, яғни әр бір жас ұрпақты мақсатты түрде тәрбиелеп, қоғамдық өмірге қосуды ғылыми тұрғыда негіздеп, жан - жақты қорытқан ондаған тұғырнамалар пайда болды. Олардың мазмұнында негізінен, әрбір жаңа, келер ұрпақтың өмірден, қоғамдық қатынастар жүйесінен өз орнын тауып, қоғамдық өмірге бейімделіп, қосылу үрдісінде олардың бойында қалыптасатын мінез - құлықтың белгілі бір қоғами ортаға тән типінің қалыптасуының диспозиялық иерархиялық құрылысын бағамдау басты орында тұрд.
Жай индивидуалды сөзбен айтқанда, әлеуметтену - бұл индивидтің әрекет үлгісін, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды түсіну процесі. Әлеуметтену процесіне индивидті қоршағандардың барлығы қатысады: отбасы, көршілер, балабақша, мектептегі құрдастары және т.б. Д.Спенсер бойынша әлеуметтену үшін үш фактордың әрекеті қажет: күту, әрекеттің өзгеруі және осы күтулерге сәйкес ұмтылыстар. Оның ойынша тұлғаның қалыптасу процесі 3 түрлі сатыда болады:
үлкендердің әрекетіне балалардың еліктеуі мен соны қайталау сатысы;
ойын сатысы, егер балалар жүріс-тұрысты рөлдердің орындалуы ретінде екенін түсінген жағдайда;
топтық ойындар сатысы.
Күтпеген жердегі әлеуметтік әсер ету кез келген жағдайда екі немесе одан да көп индивидтер өзара әрекеттескенде орын алады. Мысалы, үлкендердің өздерінің мәселесі жайындағы әңгімелер балаға жеткілікті түрде қатты әсеретеді,бірақ мұны тәрбиелеу процесі деп айту жеткіліксіз. Бала түрлі әсерлерді енжар қабылдамай, субьектінің белсенді позициясына обьектінің әсеріне біртіндеп қосыла отырып әлеуметтенеді.
Баланың әлеуметтенуінің элементтерін З.Фрейд көрсеткен. Фрейд бойынша тұлға 3 элементтен тұрады: ид - қанағаттануға ұмтылуға түрткі болатын энергияның шығу тегі; эго- тұлғаның бақылауын шынайы принцип негізіне орындайтын және супер эго-өнегелі бағалы элемент. Әлеуметтенуді З.Фрейд тұлғаның үш құрастырушы элементінің нәтижесінде болады деп айтқан. Бұл процесте Фрейд төрт сатыны көрсетеді, олардың әрқайсысы эрогенді зонадағы дененің белгілі бір бөліктерімен байланысты: оральды, анальды, фамиалық және жыныстық кемелденген фаза.
Көптеген психологтар мен социологтар әлеуметтену процесі адамның өмір сүру барысында жалғаса беретінін көрсетеді. Демек, адам өмір сүру барысында әлеуметтік қатынасқа түседі және мұның арқасында оның психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Алайда психиканың дамуы және әлеуметтену түсініктері ұқсас емес [12].
Әлеуметтену дегеніміз психиканың өзгеруі мен тұлғаның қалыптасуы. Психика дамуының әлеуеметтік процестерге қатысы болғанымен, тұлға дамуы тек әлеуметтенуге ғана ұқсас емес. Мұндай дамулар кем дегенде екі процестің көмегімен жасалынады:
әлеуметтену
тұлғаның өзінің дамуы
Баланың ата-анасы әлеуметтенгендіктен, индивидке әсер етуден әлеуметтену басталады, ал бала алғашқыда тек биологиялық болмыс ретінде әсер етсе, кейін ол үлкендермен әрекеттесе алуға икемделіп және өз іс-әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибесін қайталауға тырысады.
Темперамент - тұлға қалыптасатын биологиялық фундамент. Ол мінез-құлық аспектісінің динамикасы және ол үш жасқа дейін, яғни балалық шақта анық байқалады.
В.С. Мерлиннің пікірінше, темпераменттің қасиеттері индивидуалды ерекшеліктері, олар:
1) толығымен психикалық іс-әрекет динамикасын реттейді;
2) жеке психикалық процестердің ерекшеліктерін сипаттайды;
3) тұрақты және қалыпты сипатқа ие;
4) темперамент типін сипаттайтын қатаң заңдылықтармен қатынаста болады;
5) жүйке жүйесінің ортақ типі біркелкі шартталған [13].
Мынаны білу қажет, егер индивидуалды динамикалық ерекшеліктерде темперамент ерекшеліктері көрінсе, онда ол іс-әрекеттің ешқандай объективті мазмұнымен келіспейді. Сондықтан болар, В.С. Мерлин темперамент қасиетін психологиялық дәстүрде тұлға қасиетіне жатқызбады. Оның пікірінше, темперамент қасиеті тұлғаны емес, индивидуалдылықты сипаттайды [14].
Адамның өзіндік ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр-алуан белсенді әрекеттер жасайтын психологиялық күй, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге болады. Ол осы әрекеті арқылы әртүрлі фактілер мен оқиғаларды ақыл-ой елегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне орай мақсатты ісін жасап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін біліп жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес өзгелердің де әлеуметтік орны мінез-құлқы көзқарасы мен пікірлерімен санасу, қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды, сөйтіп адамның өзіндік ұстанымы жеке адамдар әлеуметтік топтарға жататын өзгелердің де мінез-құлқымен санасып отыру жалпы адами қасиеттің тұрақты белгісі екендігін аңғарады өзге адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктерді біліп, оларды күнделікті өмірде секіріп отыру кез-келген қоғам мүшесінің азаматтық белгісі ішкі дүниесінің сыры мен қырына зер салуды қажет ететін психологиялық фактор әсіресе жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы мен белгілі жұмыс түрлерін атқаруда сыртқы жағдайлардың әсеріне орай олардың арасында теріс пікір тудыратын болса, онда бірлесіп атқаратын жұмыс, мардымсыз болып, істің нәтижелі болып бітуіне кедергі жасайтын болады, ол адамдар арасындағы бірлікке нұқсан келтіреді. Сәтсіз істің себебін анықтап, оның мән-жайын біліп шындығы анықталған жағдайда, істі орындауға тиісті адамның қылығын дұрыс бағалап, оны тапсырылған істі бұлай істеуге мүмкінідігі болмаған шығар, әлде ол сол жұмысты орныдаудың әдіс-айласын жете түсінбеуден болар деген дұрыс шешімге келеміз.
Жеке адамға тән психологиялық ерекшеліктердің бір түрі біздер адамның бойында қалыптасқан қасиет әлеуметтік бағалау деп атаймыз бұл қасиет адамның бойында саналы түрде орын тепкен сипат. Осы сипат адамдардардың белгілі тобына да, мәселен, өндіріс бригадасы мен оқу тобына әскери бөлімше мен іскер адамдарға да тән. Мұндай топтарда қалыптасқан мінез-құлық сипаттары жұмыс түрлеріне байланысты болып отырады. Сол топтардың мінез-құлқы мен пейлі де шұғылданған кәсібі мен іс-әрекет түрлеріне сәйкес өзіндік ұстанымдары болатынын көрсетеді. олардың әрбір нәрсемен оқиғаға қарым-қатынасы, білім деңгейі түрлі жаңалықтар мен хабарлар түрлеріне әсерленіп оларды қабылдауы сезініп түсінуі де кейде атүсті шалағай болып отыратынын байқатады. Әдетте мұндай топтар мен олардың жеке мүшелерінің нәрселер мен оқиғаларды қабыалдауы таным түсініктері терең ойлап пайымдаудан көрі әсерленгіштік сезім күйі басымырақ болып отыратынын көрсетеді.
Адамның әрбір құбылысты, істі неғұрлым байыбына жете түсініп, оларды дұрыс бағалауы ақыл-ойы мен дүниетанымының тұрақты әрі кеңірек екенін байқатып кез-келген істің шындығына ой жүгіртіп оларды дұрыс қабылдай алатын қабілетін, кез-келген нәрсенің мән-жайына ой жүгіртіп қалайда істің шынайы мәніне жетіп, ақиқатты танып-білуге сенімін арттыра түсетіндігін көсетеді. Адам мінезіне тән осындай сипаттардың бәрі оның өмір тәжірибесі меніс-әрекетінде дүниетанымдық көзқарасында қалыптасқан әлеуметтік бағалау таптаурыны екенін көрстетді. Мұндай таптпаурынды көзқарас адам мінезіндегі әрбір нәрсенің мәнін танып білудегі өресіздігі мен ақыл-ойының саяздығын көрсетеді.
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын анықтау екі аспектідегі анализден тұрады: әлеуметтенудің статикалық және динамикалық құрылымын сәйкесінше шартты түрде белгілеуге болады. Сонымен қатар олардың жеке ішкі өзгерістерінің түрлі дәрежелері ескерілмейді. Тұлға түсінігі адамдағы әлеуметтік белгілерді, яғни бір жағынан табиғат бөлігі, екінші жағынан индивид болып келетін белгілерді көрсетеді. Бұл оның қоғамдық болмысы, ол тек қоғаммен бірге немес тек оның негізінде дамиды. Әлеуметтену процесін анықтаушы фактор микроорта- өмір сүруде тұлғаға тікелей өзара әрекеттесетін әлеуметтік-саяси, идеологиялық, экономикалық факторлардың бірігуін көрсететін обьективті шынайылылық. Әлеуметтену үш топқа бөлуге болатын көп факторлар арқылы жасалады. Осылайша әлеуметтену түсінігіне тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту, түсініктері кіреді. Алайда әлеуметтенудің бағыттары, механизмдері және феномендері бар.
Әлеуметтенудің бірнеше әлеуметтік-психологиялық механзмдері бар: Идентификация- бұл индивидті қоршағандарға тән түрлі әрекет нормаларын ұғатын кейбір адамдар немесе топтармен біріктіреді. Идетификацияға мысал ретінде жыныстық-рөлдік типизация - индивидтің психикалық ерекшеліктері және әрекеті ұсынылған жыныс үшін алынғаны болады. Идентификация - сол немесе басқа ортаға жататынын түсіну тәсілі. Идентификация арқылы балалар ата-ана, туыс, көрші әрекетін, олардың бағасын, нормасын, өздерінің жеке әрекет үлгісін қабылдайды.
Адамның өзіндік ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр-алуан белсенді әрекеттер жасайтын психологиялық күй, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге болады. Ол осы әрекеті арқылы әртүрлі фактілер мен оқиғаларды ақыл-ой елегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне орай мақсатты ісін жасап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін біліп жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес өзгелердің де әлеуметтік орны мінез-құлқы көзқарасы мен пікірлерімен санасу, қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды, сөйтіп адамның өзіндік ұстанымы жеке адамдар әлеуметтік топтарға жататын өзгелердің де мінез-құлқымен санасып отыру жалпы адами қасиеттің тұрақты белгісі екендігін аңғарады өзге адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктерді біліп, оларды күнделікті өмірде секіріп отыру кез-келген қоғам мүшесінің азаматтық белгісі ішкі дүниесінің сыры мен қырына зер салуды қажет ететін психологиялық фактор әсіресе жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы мен белгілі жұмыс түрлерін атқаруда сыртқы жағдайлардың әсеріне орай олардың арасында теріс пікір тудыратын болса, онда бірлесіп атқаратын жұмыс, мардымсыз болып, істің нәтижелі болып бітуіне кедергі жасайтын болады, ол адамдар арасындағы бірлікке нұқсан келтіреді. Сәтсіз істің себебін анықтап, оның мән-жайын біліп шындығы анықталған жағдайда, істі орындауға тиісті адамның қылығын дұрыс бағалап, оны тапсырылған істі бұлай істеуге мүмкінідігі болмаған шығар, әлде ол сол жұмысты орныдаудың әдіс-айласын жете түсінбеуден болар деген дұрыс шешімге келеміз.
Жеке адамға тән психологиялық ерекшеліктердің бір түрі біздер адамның бойында қалыптасқан қасиет әлеуметтік бағалау деп атаймыз бұл қасиет адамның бойында саналы түрде орын тепкен сипат. Осы сипат адамдардардың белгілі тобына да, мәселен, өндіріс бригадасы мен оқу тобына әскери бөлімше мен іскер адамдарға да тән. Мұндай топтарда қалыптасқан мінез-құлық сипаттары жұмыс түрлеріне байланысты болып отырады. Сол топтардың мінез-құлқы мен пейлі де шұғылданған кәсібі мен іс-әрекет түрлеріне сәйкес өзіндік ұстанымдары болатынын көрсетеді. олардың әрбір нәрсемен оқиғаға қарым-қатынасы, білім деңгейі түрлі жаңалықтар мен хабарлар түрлеріне әсерленіп оларды қабылдауы сезініп түсінуі де кейде ат үсті шалағай болып отыратынын байқатады. Әдетте мұндай топтар мен олардың жеке мүшелерінің нәрселер мен оқиғаларды қабыалдауы таным түсініктері терең ойлап пайымдаудан көрі әсерленгіштік сезім күйі басымырақ болып отыратынын көрсетеді.
Адамның әрбір құбылысты, істі неғұрлым байыбына жете түсініп, оларды дұрыс бағалауы ақыл-ойы мен дүниетанымының тұрақты әрі кеңірек екенін байқатып кез-келген істің шындығына ой жүгіртіп оларды дұрыс қабылдай алатын қабілетін, кез-келген нәрсенің мән-жайына ой жүгіртіп қалайда істің шынайы мәніне жетіп, ақиқатты танып-білуге сенімін арттыра түсетіндігін көсетеді. Адам мінезіне тән осындай сипаттардың бәрі оның өмір тәжірибесі меніс-әрекетінде дүниетанымдық көзқарасында қалыптасқан әлеуметтік бағалау таптаурыны екенін көрстетді. Мұндай таптаурынды көзқарас адам мінезіндегі әрбір нәрсенің мәнін танып білудегі өресіздігі мен ақыл-ойының саяздығын көрсетеді.
Адамның өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz