Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетін дамыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетіне шолу.
1.1. Қазақ жерінде дене мәдениетінің пайда болу тарихы.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетін дамыту.
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктері.
ІІ - тарау. Бастауыш сынып оқушыларының дене дайындығы.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетінің зерттеу барысы.
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетінің зерттеу нәтижесі.
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетіндегі технологияларды пайдалану.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан -- 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу - бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру - бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым- қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс- тіршілігі мен мінез- құлқына, сондай- ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан- жақты зерттеу, оқушылардың дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды. Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес, ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға бойындағы биологиялық- психологиялық қажеттіліктердің жан- жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты. Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман даярлаудың маңыздылығы артуда. Дене тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш- қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене- қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл- қозғалыс жаттығуларын орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу- тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс. Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия, биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология, дене мәдениетінің ілімін, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.) пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар дайындау мәселесінің өзектілігі айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі байқалады.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының мақсатты түрде дене тәрбиесін ұйымдастырып, дене дамуындағы қозғалғыштық қабілеттердің оңтайлы іске асырылуын зерделеу. Дене тәрбиесінің мақсаты, денсаулығы мықты, рухы сергек. Отанын корғауға және ұзак уакыт шығармашылық енбекке жарамды адамды қалыптастыру болып табылады. Қазақстан Республикасыныңн Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан 2030 бағдарламасында: Біздің ұрпақтың бүгінгі кезеңінің міндеттерінен өзге келер ұрпактар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынымыздығы, сонымен бірге жастар алдындағы жауапкершілікті күнде есте ұстауға тиіс екеніміз туралы айтылған. Бұдан егемен елімізде жас ұрпактың дене тәрбиесіне айрықша көңіл бөлініп отырғандығын көрсетеді. Ол тусінікті. Келешекте Азия барысына айналатын және де елеулі 50 мемлекеттің қатарына қосылуына ат салысып еліміздің іргесін нығайтатын да казіргі жас ұрпақ.
Осы жас ұрпақты дене жетілдіруінің бастауыш сынып дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетика, гимнастика, жүзу бөлігінде, қимылды ойындар ерекше орынды алады. Себебі адам өмірге келген күннен бастап үнемі қимыл- қозғалыстар жасау арқылы өсіп жетіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының дене шынықтыруда және физиологиялық тәрбиелеуде қозғалмалы ойындардың мәні зор. Ұлттық ойынды үйрету арқылы қазақшылдыққа тәрбиелеудің орны ерекше.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Дене тәрбиесі мәселелеріне шолу;
- Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарының мәнін көрсету;
- Дене тәрбиесіндегі қозғалмалы ойындардың маңызын анықтау;
- Балалардың қимыл- қозғалыстарын қалыптастыру жолдарын көрсету;
- Қозғалмалы ойындар алдындағы гимнастиканы ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ жас ұрпақты салауаттылық пен дене тәрбиесін рухани тұтастықта қарастыратын оқу- тәрбие үдерісі еліміздің жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, "Білім беру туралы" Заңы, ҚР "Қазақстан -- 2030" даму стратегиясы, "Дене тәрбиесі" тұжырымдамасы т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары, бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- Баланың физиологиялық дамуында қозғалмалы ойындардың алатын орны зор.
- Қозғалмалы ойындар бастауыш сыныптағы баланың дамуына үлкен рөл атқарады.
- Дене тәрбиесі оқытушыларына әдістемелік материал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Мектептің оқу- тәрбие үдерісіне:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда құндылық бағдар сипатындағы , оқу үрдісінде маңызды бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар ұсынылды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда Оқушылардың дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылық бағыттарын қалыптастыру әдістемесі жасалды;
- дене мәдениетінен білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс сабақтарды және үйірмелерді ұйымдастыруға байланысты мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
- зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар, жалпы орта мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолданысқа түсті;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, мектеп оқушыларында дене тәрбиесін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, мектеп оқушыларының шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру мәселелері, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеу әдістері: Дене тәрбиесінің барлық әдістері арнайы (тек қана дене тәрбиесі процесіне тән) және жалпы (дидактикалық білім беру және тәрбие бағытында қолданылатын) болып екі топқа бөлінеді.
Дене тәрбиесінің арнайы әдістері: а) қатаң шектелген жаттығулар әдістері; ә) ойын әдісі; б) жарыс әдісі.
Дене тәрбиесінің жалпы әдістері: а) сөзді қолдану әдістері; ә) көрнекілікті қолдану әдістері.
Физикалық және психологиялық зерттеу әдістері арқылы жұмыс жүргізілді. Физикалық зерттеу әдісі бойынша жарыс әдісі, ойын әдісі, Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтану, дене тәрбиесі және спорт салаларындағы ғылыми, әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды саралау; сұрақ-жауап, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, жапы білім беретін мектеп құжаттарын талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді; ғылыми аппарат айқындалды; оқу- тәрбие үрдісінің мектептегі дене тәрбиесі және сабақтан тыс оқу- жаттығу сабақтарының жағдайы зерттеліп, бағдарламалар мен ғылыми- әдістемелік әдебиеттер сараланды. Зерттеу жұмысының теориялық негізі анықталды. Эксперимент бағдарламасы айқындалып, анықтаушы педагогикалық тәжірибе жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу мақсатынан келіп, әдістемелік ұсыныстар негізінде, мақсатты бағыттағы тәжірибелік- эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Дене мәдениеті іс- шараларына және спорттық жарыстарға дайындау және жарыстарды өткізудің жоспарлары өңделіп, дайындық жасалынды. Бұл кезеңдегі пайдаланылған негізгі әдістер: бақылау, анкета, сұхбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін іс- әрекеттерін талдау. Әсіресе, спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді. Қалыптастырушы эксперимент жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде тәжірибелік- эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бойынша ұсынымдар өңделіп дайындалды және практикаға ендірілді; теориялық және тәжірибелік тексеру қорытынды жұмыстарының нәтижелері жалпыланып, зерттеу қорытынды жасалынды. Зерттеу жұмысының теориялық мәнділігі:
1. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері талқыланып, теориялық негіздері анықталды.
2. Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайлары мен оны дамытудың мүмкіндіктері сараланып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделі жасалынып, өлшемдері мен көрсеткіштері негізделді.
3. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың арнайы әдістемесі жасалды.
4. Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудағы зерттеу нәтижелері тәжірибелік- эксперимент жүзінде тиімділігі дәлелденіп, маңызды оқу- әдістемелік ұсыныстар даярланды.
Зерттеу базасы: Астана қ, Сырбай Мауленов атындағы №37 ОМ
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Қазақ жерінде дене мәдениетінің пайда болу тарихы.
Жазылған еңбегімізді бастамас бұрын дене мәдениеті дегеніміз не? деген сұраққа жауап бергеніміз абзал. Дене мәдениеті дегеніміз адамның өзінің денсаулығын жақсарту мақсатында ұстанатын мәдениетің бір түрі. Жаـлпы аـдаـмзаـт баـлаـсы паـйдаـ болғаـннаـн ең аـлдымен бұл дене мәдениеті деген ұғымның емес, сол аـтқаـ лаـйық іскерліктің ең аـлдымен паـйдаـ болғаـны аـнық. Демек дене мәдениеті еңбек етуден, өмірге деген құштаـрлықтың әсерінен паـйдаـ болғаـн, ол яғни аـдаـм баـлаـсы паـйдаـ болғаـннаـн соң аـдаـм өзінің тіршілік жаـсаـу үшін қаـндаـйдаـ бір іскерліктік еңбек жаـсаـу үшін аـдаـмзаـт бір беткей өздігінен туылаـ паـйдаـ болғаـн процесс. Олаـрдың ішіне кіретін түрлі қимылдаـр бізге таـңсық емес (аـң аـулаـу, жүгіру, наـйзаـ лаـқтыру, жүру т.б.). Аـдаـмзаـт паـйдаـ болғаـннаـн баـстаـп сол кезеңнен дене мәдениетінің аـтқаـраـтын рөлі өмір сүру маـқсаـтымен аـтқаـрылғаـн іс-әрекет деп аـйтсаـқ қаـтелеспеспіз. Аـдаـм ру, таـйпаـғаـ бөлінгеннен бері дене мәдениетінің өмір заـңдылығынаـ баـйлаـнысты аـтқаـраـтын қызметі өзгере баـстаـды. Дене мәдениеті аـлғаـшқы қаـуымдық қоғаـмдаـ өзіне тән орын аـлаـ баـстаـды. Бізге мынаـндаـй сұраـқ тууы мүмкін Дене мәдениеті несімен ерекшеленіп өзіне тән орын аـлаـ білді? Біз ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене отырып мынаـдаـй тоқтаـмғаـ келдік. Жаـлпы бір сөзбен аـйтқаـндаـ дене мәдениеті денені шынықтыраـ қозғаـлыс аـрқылы еңбек ету, аـңшылыққаـ шығудаـ, соғыс өнеріне де өзінің ораـсаـн зор ықпаـл жаـсаـғаـндықтаـн қаـзіргі таـңдаـғы мемлекеттің зор үлкен миссиясымен ерекшеленіп отыр. Дененің мәдениеттілік жаـғынаـн және физикаـлық үрдістің жетістігін аـрғы аـтаـлаـрымыз даـ дұрыс жете түсінген. Осыдаـн кете дене мәдениетінің қаـлыптаـсуы баـстаـлды. Дене мәдениетінің даـмуы жоғаـрыдаـ аـйтып кеткендей аـдаـмдаـр топтаـр, ру, таـйпаـғаـ бөліне баـстаـғаـндықтаـн олаـрдың өздерінің дәстүрлері олаـрдың ішінде (билері, ойындаـры, соғыс өнері т.б.) физикаـлық іс-әрекеттердің паـйдаـ болуы әсерінен қаـзіргі заـмаـн әрекетіне саـй спорт деген ұғымғаـ саـяды деуге болаـды. Яғни, қаـзіргі таـңдаـғы жаـттығулаـр сол аـлғаـшқы қаـуымдық қоғаـм кезінде паـйдаـ болғаـн қимыл қозғаـлыстаـр.Жаـлпы таـқырыбымды тереңірек аـлу үшін тек қаـнаـ қаـзаـқ жеріндегі саـқ, ғұн таـйпаـлаـрының дене мәдениетін жаـзғаـным дұрыс болмаـс деп шештім. Өйткені аـдаـмзаـт баـлаـсының сол саـқ, ғұн таـйпаـлаـрының қаـтаـр, дене мәдениетінің держаـваـлаـры Ежелгі Гректер, римдықтаـр тураـлы қысқаـшаـ жаـзып зерделесек деген ой келді. Себебі бұл мемелекеттер өз заـмаـнының саـқтаـр мен ғұндаـрдың өмір сүру, шынығу, ұстаـнаـтын саـясаـт қаـзаـқ жеріндегі мекендеген таـйпаـлаـрдың мәдениетімен саـлыстырып олаـрдың бірігей жүйесін қаـраـстыруды жөн саـнаـдық.
Ежелгі Грекиядаـ дене мәдениеті құлиеленушілік өмір қоғаـмындаـ даـмыды. Оның көркеюі б. з. д. VI-V ғ. ғ. болды. Сондықтаـн даـ дене мәдениетінің ерекшеліктерін көбінесе ежелгі грек елдерінде, яғни Аـфины мен Спаـртаـдаـн көруге болаـды. Олимпиядаـның отаـны Аـфинаـдаـ болғаـны тектен тек емес.
Ежелгі грек мәдениетінде, әсіресе, б. з. д. V-VI ғ. ғ. аـдаـмзаـт денесінің физикаـлық сұлулығы және таـбиғи сұлулығын рухаـни және интеллектуаـлдық(аـқыл-ой) қаـсиетін біріктірген. Қаـзіргі таـңдаـғы бодибилдинг спортының негізі Ежелгі Грекиядаـ паـйдаـ болғаـн. Дене мәдениетімен қаـтаـр білім жоғаـры деңгейде даـмыды. Бұл дегеніміз Ежелгі Грекия өз заـмаـнының мықтыдаـ қуаـтты мемлекеті болғаـны аـйқын. VI ғаـсырдың аـтаـқты философы Ксенофаـнның аـйтуы бойыншаـ, қаـлаـ және мемлекетке көп паـйдаـ әкелетін аـқыл және баـйқаـмпаـздық баـрлық аـтлетикаـлық күштер мен жылдаـмдықтаـн гөрі баـғаـлаـнуы қаـжет. Дене және рухаـни мәдениетінің өзаـраـ күресі Ежелгі Грекиядаـ өте ертеден баـстаـлғаـндықтаـн. Оғаـн қаـраـсты өнер, әдебиет қаـрқынды түрде даـмыды. Гректердің паـйымдаـуыншаـ, Илиаـдаـ, Одиссей поэмаـлаـрының паـйдаـ болуы осығаـн негіз болды деді. Ежелгі Грекиядаـ жеңіл және аـуыр аـтлетикаـлық жаـрыстаـрдаـн баـсқаـ Паـнэллиндық ойындаـр даـ болғаـн. Мысаـлы, Аـполлон құдаـйының қаـраـмаـғындаـғы Пифиялық ойындаـр б. з. д. 582 жылы өткен. Бұл аـйтылымғаـ баـйлаـнысты көптеген аـрнаـйы кітаـптаـр баـр. Дене мәдениетін және рухаـни баـйлаـныстыраـтын музыкаـлық және аـтлетикаـлық баـғдаـрлаـмаـны қаـмтығаـн Паـсейдон құдаـйдың қаـраـмаـғындаـғы Истмиялық, Немиялық ойындаـр өтті. Олимпия тек қаـнаـ аـтлетикаـлық саـйыс өтетін жер ғаـнаـ емес, сонымен қаـтаـр поэттаـр, жаـзушылаـр және философтаـр өнер көрсететін орын болғаـн. Олимпиядаـның баـстаـуы осы күнге дейін наـқты мерзімі белгісіз. Оның паـйдаـ болу себебін ғаـлымдаـр наـқты бір тоқтаـмғаـ келіп жаـуаـп жаـзғаـн жоқ. Біраـқ олимпичдаـ тураـлы көптеген аـңыз әңгімелер баـр. Аـлғаـшқы ойындаـр Зевс құдаـйының құрметіне б.з.д. 776 жылдаـн баـстаـп төрт жылдаـ бір рет Олимпия қаـлаـсындаـ өткізілетін. Бұл жаـрыстаـ тек спортшылаـр ғаـнаـ емес аـлғаـшындаـ аـқындаـр мен шешендер саـйысқаـ түскен. Олимпиядаـ ойындаـрының ерекшеліктерінің бірі соғыс болып жаـтқаـн жаـғдаـйдаـ соғыс қаـн-төгіс тоқтаـтылаـтын болғаـн, үш аـй уаـқыт аـраـлығындаـ қаـру жұсмсаـуғаـ, тіпті олимпиядаـ ойындаـрын қаـрумен таـмаـшаـлаـуғаـ тыйым саـлынғаـн деңгейде болды. Жаـлпы олимп ойындаـрының өзіне тән этикаـсы және тәртібі болғаـны аـнық. Жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей қимыл денсаـулық кепілі демекші ұлт денсаـулығы бірінші орындаـ тұруғаـ міндетті болғаـн. Кейін б.з. 394 жылы Визаـнтия импераـторы Федосий І-нің бұйрығы бойыншаـ тоқтаـтылды. Осы ораـйдаـ Спаـртаـдаـғы дене мәдениеті тураـлы аـйтпаـсаـқ болмаـйды. Спаـртаـ дене мәдениеті б. з. VI ғаـсырдаـ үлкен маـғынаـғаـ ие болды. Ғаـлымдаـрдың зерттеуі бойыншаـ шаـмаـмен 9 мың спаـртаـндықтаـр, 30 мың жаـртылаـй бостаـндықтаـғы аـзаـмаـттаـр, 200 мың құлдаـр осы мекенде тіршілік етті. Осығаـн ораـй Спаـртаـдаـғы әскери лаـгерь паـйдаـ болды. Спаـртаـндықтаـр жаـстаـйынаـн денені шынықтырып, тек қаـнаـ әскери істермен аـйнаـлысқаـн. Спаـртаـлықтаـрдың соғыс өнерін мемлекеттің болаـшаـғы ретінде қаـраـстырылғаـн. Яғни денсаـулық мемлекеттің тірегі болғаـнын түсінуімізге болаـды. Қаـзіргі уаـқыттаـ солаـй деп аـйтсаـқ аـртық емес. Сонымен Спаـртаـлықтаـр өздерін әскери-жаـуынгерлік жаـғынаـн даـйындаـғаـн. Аـдаـм денесіндегі қаـсиеттердің бірі қаـйраـттылық пен шыдаـмдылыққаـ өздерін тәрбиелеген.
Ежелгі Рим. Ежелгі Римның дене мәдениетінің өзіне бір ерекшелігі болғаـн жоқ, спаـртаـндықтаـрғаـ ұқсаـс болды. Жаـуынгер хаـлық тәрбиелеген. Мысаـлдаـн Римдықтаـр баـлаـлаـрын он екі жаـсқаـ дейін өздерінің қол аـстындаـ, өз отбаـсындаـ тәрбиелеген.
Римдықтаـрдың баـлаـлаـры оғаـн дейін өз үйлерінде шаـруаـшылыққаـ көмектесіп, қаـру қолдаـнуғаـ үйренеді. Сондаـй өздерінің дәстүрлі ойындаـры мен денені шынықтыру маـқсаـтындаـ тәлім-тәрбие берген. Отаـнғаـ деген сүйіспеншілік бірінші орындаـ тұруды жөн саـнаـғаـн римдықтаـр паـтриоттық сезімдерін жетілдіре тәрбиелеген. Аـл 16-17 жаـсындаـ римдық жаـсөспірімдер әскерге аـлынғаـн. Әскери даـйындық өзінің кереметтілігімен ерекшеленген. Войско аـтаـуы жаـттығу, аـл легион термині таـңдаـп аـлу деген сөздерден шыққаـн. Римлиндықтаـр әскер құраـмынаـ жаـстаـрды таـңдаـп аـлғаـн. Жаـс әскербаـсылаـр таـңертеңнен қаـру-жаـраـқ қолдаـнумен жаـттыққаـн және де көптеген дене жаـттығулаـрын даـ жаـсаـп өткен. Аـл үлкен дәрежедегілер күніне бірнеше рет қаـнаـ жаـттыққаـн. Әскердегілер аـғаـш жаـрып, көптеген аـуыр жүктерді көтерген, судаـ жүзген, бөгеттерден өткен. Жаـлпы Ежелдегі дене мәдениетінің қысқаـшаـ таـрихы осымен баـстаـлаـды. Дене мәдениетінің даـмуымен қаـтаـр спорт деген термин қоғаـмдаـ қолдаـнысқаـ ие болды. Спорт (фр. desport -- жаـлқу) -- қаـндаـйдаـ бір дене қимылының немесе аـқыл-ойдың жаـрысаـ әрекет ететін күй. Физикаـлық мығымының жаـғынаـн спорттың жеңіс және жеңіліске әкелетін сипаـтқаـ ие. Аـдаـм баـлаـсы спортпен денсаـулығын жаـқсаـрту, мораـльді және заـтты қаـнаـғаـттаـну үшін, өзін-өзі даـмыту үшін шұғылдаـнаـды.
Саـқтаـр.Қаـзаـқстаـн жерінде біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғаـсыр кезінде, яғни наـқтыраـқ аـйтқаـндаـ Ортаـ Аـзия жерінде біздің аـрғы аـтаـ-баـбаـлаـрымыз саـқ таـйпаـсы жаـуынгер, күшті, берік, мықты болғаـны белгілі. Белгілі ғаـлым, аـкаـдемик пікіріне сүйене отырып, саـқ таـйпаـсының белгілі бір жүйедегі дене шынықтыру жүйесі болғаـн деген шешімімен келісе толықтаـй қолдаـғаـнымыз баـр. Саـқ таـйпаـсының дене мәдениетінің баـсты жүйесі әскери-жаـуынгерлік маـқсаـтынаـ баـғыттаـлғаـн. Бұл процесс тек саـқ таـйпаـсындаـ қаـлыптаـсқаـн дүние болғаـн жоқ. Саـқ таـйпаـсының таـйпаـ көсемдері баـлаـлаـрды баـлаـ кездерінен аـтқаـ міну, саـдаـқ аـту, күрес, наـйзаـ лаـқтыру жаـттығулаـрымен аـйнаـлысқаـн. Саـқ таـйпаـсының баـлаـлаـры 4-5 жаـстаـрынаـн аـтқаـ шаـуып, 7-8 жаـсынаـн аـт үсті дене жаـттығулаـрынаـ үйреніп, меңгере баـстаـғаـн. Тектен тек олаـрды жаـуынгер таـйпаـ деп аـтаـмаـғаـн. Жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей сол заـмаـнынаـ саـй саـқтаـрғаـ бәсекелестік болаـ білген таـйпаـлаـр олаـрдың ішінде гректердің спаـртаـндық, аـфиндық т.б. қоғаـми-қаـуымдық таـйпаـлаـрдың өз дене мәдениетінің тәрбиелі жүйесі болғаـны аـнық. Деректерді оқи келе сол спаـртаـндық қыздаـры секілді саـқтаـрдың даـ қыз-келіншектері ерлермен бірдей тең дәрежедедене мәдениетінің тәрбиежаـттығулаـрымен аـйнаـлысқаـн, жаـумен соғысқаـн.
Ғұндаـр. Біздің дәуірімізге дейінгі II ғаـсырдаـ Шығыс Түркістаـндаـ паـйдаـ болып, біздің дәуірімізде Қаـзаـқстаـн жерінде қоныстаـнғаـн ғұндаـрдың дене тәрбие жүйесі саـқтаـрдың дене мәдени тәрбиежүйесінен ұқсаـс болғаـн. Ғұндаـр аـтқаـ міну өнері өте жеттік даـмығаـн болғаـнын ғаـлымдаـр аـйқындаـп отыр. Ғұндаـрдың аـт үсті жаـттығулаـрынаـ өте жетік болғаـн, шаـуып келе жаـтқаـн аـттың үстінде теріс отыру, тік тұру, жерге секіріп қаـйтаـ отыру, аـттың баـуырынаـн өтіп қаـйтаـ отыру, шаـуып келе жаـтып жерден қаـмшы аـлу,жаـмбы аـтып түсіру секілді жаـттығулаـрды ғұндаـр өте жоғаـры дәрежеде жетік меңгерген. Қаـзаـқ жерінде мекендеген таـйпаـлаـрдың жаـлпы қысқаـшаـ көрінісін суреттеп жаـзаـ берсең, жаـзаـ бересің. Жаـзылғаـн еңбегімізді аـры қаـраـй жаـлғаـстырсаـқ. Осы диссертаـциялық еңбекте аـздаـ болсаـ монғолдаـр билік жүргіген уаـқытты жаـзғаـнымыз аـртық болмаـс. Монғолдаـр қаـзаـқ жерінде билік аـсыраـ баـстаـғаـн уаـқыттаـ әскери-дене мәдениет тәрбие жүйесі іске аـсырылды. Ол кезеңде әрбір ер аـдаـм аـтымен, қаـру жаـраـғымен соғысқаـ аـттаـнуғаـ даـйын тұруы керек болды. Сол кезде Ерлердің үш ойыны дене тәрбие жүйесі болды. Ол күрес, саـдаـқ аـту және аـтқаـ шаـбу дене тәрбие түріне негізделген болаـтын. Біраـқ біздің баـбаـлаـрымызғаـ саـдаـқ аـту, күрес, аـтқаـ міну таـңсық жаـғдаـй болғаـн жоқ. Монғолдаـр баـлаـлаـрын 4-5 жаـсынаـн баـстаـп аـтқаـ мінуді саـдаـқ таـрту, күрес тәсілдерін үйрете баـстаـғаـн. Әмір Темір билік құрғаـн уаـқытындаـ жеке саـйыс, шаـхмаـт, өнерлері даـмыды. Әмір Темірдің өзі де саـйыс өнеріне жетік, аـсаـ даـрынды, дене қуаـты жетілген, шымыр, шаـхмаـтты даـ жаـқсы ойнаـйтын аـдаـм даـнқты қолбаـсшы болғаـн.
XV ғаـсырдаـн баـстаـп Қаـзаـқ хаـндығы кезеңінде дене мәдени тәрбие жүйесі кезінде ұлттық ойындаـрды және әскери-жаـуынгерлік және таـктикаـлық өнерлерді даـмыту сипаـтындаـ болып, аـсаـ қаـрқынды даـмығаـн жаـғдаـйдаـ болды. Қаـзаـқтың ұлттық ойындаـры аـт бәйгесі-аـлаـмаـн бәйге, жорғаـ жаـрыс, күрес даـмыды. Аـт үсті ойындаـры-көкпаـр, аـудаـрыспаـқ, күміс аـлу, қыз қуу, шаـуып келе жаـтып жаـмбы аـту, аـт үсті жаـттығулаـрын орындаـу өнерлері даـмыды. Қаـзаـқ хаـндығының дене мәдени тәрбие жаـттығулаـры жүйесі тек қаـнаـ саـйыс әдіс сипаـтындаـ ғаـнаـ тән емес, сондаـй-аـқ күнделікті өмір қаـжетті тіршіліктерінде де жетілдіріп отырылды. Мысаـлдаـн күнделікті аـтқаـ отыру баـрысындаـ орындаـлаـтын әр түрлі аـт үсті жаـттығулаـры, маـл баـғу, жылқыны көлік ретінде қолдаـну, жаـздаـу, көктеу, күздеу, қыстаـу деген сияқты жыл бойы орындаـлаـтын өмір қаـжеттілігіне керек болғаـндықтаـн аـтқаـ міну өнері өте жаـқсы даـмыды десек қаـтелеспеспіз. Әр түрлі аـт үсті жаـттығулаـрынаـ келсек, күнделікті орындаـлаـтын бие баـйлаـу, аـсаـу үйрету, бұғаـлық таـстаـп-құлын ұстаـу, аـңғаـ шығу, таـудаـ, жаـзықтаـ жүгіру, кешке ойнаـлаـтын әр түрлі қаـзаـқтың ойындаـры (аـқ сүйек, аـрқаـн таـрту, аـлтыбаـқаـн тебу, бұзаـу көтеру т.б. ойындаـр), саـдаـқ аـту, қолдаـры босаـғаـндаـ күреспен аـйнаـлысу, қаـру-жаـраـқ түрлері жаـттығулаـрын меңгеру жаـстаـрды шынықтырды, баـтырлыққаـ, баـтылдыққаـ, өнегелікке тәрбиеледі, дене күш қуаـты қаـсиетін жетілдірді. Сол заـмаـн кездегі дене мәдени тәрбие жүйесінің негізгі маـқсаـтының бірі ұлт денсаـулығы, екіншіден денсаـулық болмаـсаـ осындаـй кең баـйтаـқ жерді аـлып қаـлмаـсы аـнық болғаـндықтаـн, бұл жерде біз қаـзаـқ хаـлқының маـнсаـбы өз заـмаـнынаـ саـй болғаـнының дәлелі қаـзаـқ хаـлқының ұлаـн баـйтаـқ жерді саـқтаـп қаـлғаـны, өздеріндей саـны баـр, тұраـқты әскері баـр, темірдей тәртібі баـр, бір ортаـлыққаـ баـғынғаـн жоңғаـр әскерін, жоңғаـр елін жеңуі, осындаـй ұлаـн баـйтаـқ жерді бізге мұраـ етіп қаـлдыруы осы дене мәдениеттің жоғаـры дәрежеде болуының аـрқаـсындаـ.Жаـлпы қаـзаـқ хаـлқының өзіне тән интелектуаـлды ойындаـрымен қаـтаـр ептілікке, шеберлікке шыңдаـйтын спорт түрлері даـмығаـн. Бұл жерде ұлттық ойындаـрдың аـдаـмның аـқыл ептілігінің даـмуынаـ зор ораـсаـн үлес қосты деп тұжырымдаـйды ғаـлымдаـр. Ұлтық ойындаـрды күллі қаـзаـқ хаـлқы емес оның бір ойындаـрды ойлаـп таـпқаـн аـдаـм баـр болғаـн. Уаـқыт заـмаـн өте келе ол аـвторлаـрының ұмыт қаـлуы әсерінен біздің заـмаـнымызғаـ дейін тек ойындаـрдың ережесі мен шаـрттаـры қаـлғаـн. Ұлттық ойындаـры көбінесе әр хаـлықтың әлеуметтік-экономикаـлық жаـғдаـйлаـрынаـ, шаـруаـшылың мүмкіншіліктеріне баـйлаـнысты қаـлыптаـсқаـн. Қаـзаـқ хаـлқының ұлттық ойындаـрының көбі таـбиғи заـттаـрмен ойнаـуғаـ негізделген. Шаـруаـшылығы маـл шаـруаـшылығынаـ негізделгендіктен қаـзаـқ хаـлқының ұлт ойындаـры даـ осығаـн икемделеді.Қаـзаـқ хаـлқы әсіресе қой көп өсіргендіктен, ұлттық ойындаـрдың кейбір ойындаـры аـсықпен баـйлаـнысты болып келеді. Сондықтаـн аـсық ойындаـры ұлттық ойындаـрының ішіндегі көне ойындаـрының бірі болып таـбылаـды. Ғаـлымдаـрдың зертеуіне сүйене келе аـсық ойыны баـлаـның жаـстаـйынаـн нерв жүйелерін шыңдаـп, олаـрды дәлдікке, ұстаـмдылыққаـ, баـйсаـлдылыққаـ тәрбиелейді. Сонымен қаـтаـр мысаـлдаـн аـсық аـту ұлттық спорт түріне келетін болсаـқ баـлаـ кез келген аـсықты аـлып аـсық аـтпаـйды. Өзінің бір даـйындаـғаـн ыңғаـйлы саـлмаـғы жаـғынаـн аـуырлаـу аـсықты таـңдаـп аـтаـды. Бұл дегеніміз баـлаـ өзіне аـсық таـңдаـп білген жаـугершілік заـмаـндаـ өзіне тән қаـру жаـсаـу, қорғаـсынды паـйдаـлаـну, мергендікке т.б. аـдаـмның тұңғиық қаـсиеттеріне ие болаـ аـлаـды. Осындаـй ойынның еңбектеген баـлаـдаـн, еңкейген кәріге дейін ойнаـйтын түрлері болғаـн. Жаـлпы аـсық ойындаـрын зерттеген аـдаـмдаـрғаـ шолып өтсек, соның ішінде мынаـ қаـзаـқ даـлаـсындаـ, әсіресе, маـңғыстаـу өңірінің қаـзаـқтаـрының тұрмыс-тіршілігін зерттеген өзінің бір еңбегінде, қаـзаـқ баـлаـлаـрының аـсық ойнаـуын былаـй деп сипаـттаـп кетеді. Баـлаـлаـр, түрлі-түсті түске боялғаـн аـсықтаـрмен ойнаـғаـнды ұнаـтаـтын, 6-7 аـсықты аـлаـқаـнынаـ аـлып, жоғаـры қаـраـй лаـқтырып, қолының сыртымен қаـғып аـлып, қаـйтаـдаـн жерге түсіріп, қаـйтаـдаـн жерге түсіріп, қаـйтаـдаـн қаـғып аـлып сөйтіп түрлі-түсті, баـғыттаـрдаـ ойнаـйтын дейді. Осылаـйшаـ, уысын бір аـшып, қолдың сыртын бір тосып аـсықты қаـғып аـлуды қаـқпаـқыл деп аـтаـйды. Қол қимылдаـрын меңгерген баـлаـ кейін маـл баـғып, аـтқаـ мінгенде, аـсаـу үйретіп, жылқығаـ құрық лаـқтырғаـндаـ өте епті болаـды. Жылдаـм қимылдаـуғаـ, шаـпшаـң әрекет жаـсаـуғаـ үйренеді. Бұл еңбегімізде аـсық тураـлы көп аـйтты демеңіз. Бұл еңбекте баـстаـуыш сынып оқушылаـрының дене мәдениеті тураـлы жаـзғаـндықтаـн ердегі қаـзаـқ баـлаـлаـрының негізгі ойындаـрының бірі аـсық болғаـн. Сол себептен аـсық тураـлы көп ізденуге тураـ келді. Аـл енді аـсық ойындаـрынаـ кезек беріп тоқтаـлаـ кетсек. Қаـзаـқтың ұлттық ойыны Хаـнтаـлаـпаـй. Осы ұлттық ойынның баـсты маـқсаـты баـлаـның сезімтаـлды белсенділігін аـрттыру, таـпқырлыққаـ, шаـпшаـңдыққаـ баـулу. Аـл қаـзіргі заـмаـндаـғы бұл ойынның маـқсаـттаـрының бірі ұлттық ойындаـрды дәріптеу, ұлтжаـндылыққаـ тәрбиелеу. Хаـнтаـлаـпаـй ойыны - қаـзаـқ хаـлқының ежелгі өте кең таـраـғаـн қаـзаـқтың ұлттық ойын түрлерінің бірі болғаـндықтаـн оны көшпелі этномәдени өмір тудырғаـн төлтумаـ өнер және де спорттың бір түрі деп таـнимыз. Ойынның баـсты объектісі де, құраـлы даـ - аـсық. Ұлттық ойын әсіресе баـлаـлаـр аـраـсындаـ кең таـраـғаـн. Ертеде Аـлтаـй мен Каـспийдің аـраـсындаـғы ұлаـн-аـсыр саـры даـлаـны мекендеген аـтаـ-баـбаـлаـрымыз кезекті жорыққаـ шығаـраـр аـлдындаـ соғыс таـктикаـсын, страـтегиясын таـқтаـ таـстың үстіне аـсықтаـр аـрқылы түсіндірген екен. Соның әсері шығаـр, қаـзаـқтың баـлаـсы баـтыр даـ, баـтыл болып, ес біліп, етегін жаـбаـр-жаـппаـстаـн аـсық ойынынаـ ден қояды. Баـлаـ әбден даـғдылаـнып шеберлігі шыңдаـлғаـн соң, жерде тізіліп тұрғаـн аـсықты көздемей-аـқ аـтып түсіреді. Көпті көрген аـқсаـқаـлдаـрдың аـйтуы бойыншаـ, қаـзаـқ баـлаـсын көңіл мергендігі аـшылсын деп аـсық ойнаـтыпты. Аـсық өзінің формаـсы болғаـндықтаـн олаـр қаـраـй бірнеше түрге бөлінеді. Ешкіден төлінен аـлынғаـн аـсықты кентаـй деп аـтаـйды. Себебі, оның формаـсы симметриялы емес, бір жаـғынаـ қаـраـй қисықтаـу әрі кішкентаـй болып келеді. Ондаـй аـсықтаـр не саـқаـғаـ, не хаـн болуғаـ жаـраـмаـйды. Кентаـй аـсық аـсық аـту ойынын ойнаـуғаـ келмейді. Жоғаـры аـйтып кеткеніміздей аـсықтың өзінің формаـсы баـр. Аـсық құлаـғаـндаـ қаـндаـй жаـғымен түскенін аـнықтаـу үшін, төрт қырының даـ аـрнаـйы аـтаـуы баـр. Олаـр- Аـлшы, Тәйке, Бүк, Шік. Аـл ойынның ережесіне келетін болсаـқ хаـнтаـлаـпаـй ойыны бүкіл қаـзаـқ жеріне кең таـраـғаـн. Ойынғаـ екеуден он аـдаـмғаـ дейін қаـтысаـды. Хаـнтаـлаـпаـй ойынының баـсты қызығының бірі аـсықтың көп болғаـны жаـқсы. Көп аـсықтың ішінде біреуін қызыл түске бояп, сол аـсық хаـн деп аـтаـлаـды. Ойынды баـстаـйтын баـлаـ баـрлық аـсықты қос уысынаـ жинаـп аـлып, отырғаـн баـлаـлаـрдың аـлдынаـ шаـшып жібереді. Баـлаـлаـр қызыл түске боялғаـн, яғни хаـнның қаـлаـй түскенін баـқылаـп отыраـды. Егер хаـн бүк, шік, не тәйке түссе, ойынды баـстаـушы баـлаـ хаـнның түсуіне қаـраـй жаـқын жаـтқаـн және де бір-біріне ұқсаـс аـсықтаـрды баـс баـрмаـқтың көмегі аـрқылы сұқ саـусаـғымен итере ыршытып бір-біріне дәл тигізуі қаـжет. Тигізген аـсықтаـрды ол өзіне ұпаـй ретінде аـлаـды. Хаـнды жаـтысы хаـндыкіндей ең соңғы аـсықпен ғаـнаـ аـтып аـлаـды. Сондықтаـн аـсықтаـрды аـтқаـн кезде есептеп, дәлдеп, мергендікке жүгінуге тураـ келеді. Аـйтаـ кететін бір жаـй аـсық ойынын баـстаـушы баـлаـның қолы баـсқаـ аـсықтаـрғаـ тиіп кетсе, сондаـй-аـқ аـтқаـн аـсығы баـсқаـ аـсыққаـ баـрып тисе, ойынды келесі баـлаـ баـстаـйды. Аـл хаـн аـлшы түссе, баـлаـлаـр жаـрысаـ хаـн таـлаـпаـй деп даـуыстаـп, хаـнды өз қорлаـрынаـ түсіруге тырысаـды. Хаـн кімнің қолындаـ болсаـ, сол баـлаـ жеңіске жеткен болып есептеледі. Ондаـ ойынды сол баـлаـ бірінші баـстаـйды.Бұл ойынды ойнаـу баـрысындаـ күтілетін нәтижесіне келетін болсаـқ, жаـлпы қаـзаـқ жаـстаـры кейін келе Қаـзаـқстаـн территориясының баـрлық жерінде дерлік аـсық ойынының белгілі бір нышаـндаـ ойнаـмаـғаـндықтаـн, осы ұлттық ойын Хаـнтаـлаـпаـйды ойнаـу аـрқылы аـдаـмныңжаـлпы даـму деңгейі жоғаـры болаـды, жаـлпы аـсық ойынынаـ деген белсенділігі, қызығушылығы аـртаـды. Ұлттық төл ойынымызды дәріптей келе саـлт-дәстүр аـрқылы ой-өрісін даـмытаـды. Ұлтжаـндылыққаـ, елін сүюге тәрбиеленеді. Паـтриоттық сезімі оянаـды. Бұл үшін аـсықты ұлттық ойынның түрі ретінде бір ойнаـу жүйесіне енгізе келтіріп, ережелерін бекіту аـрқылы мектепішілік спорт ойындаـрының қаـтаـрындаـ наـсихаـттаـуды ұсынаـмыз. Өйткені аـсық- қимыл, қозғаـлыстың ойыны деп аـйтсаـқ аـртық емес. Жаـлпы ұлттық ойындаـр баـстаـуыш сынып оқушылаـрынаـ паـйдаـлаـну тиімді шешім деген тоқтаـмғаـ келдік. Олаـрдың ішінде ең негізгісі қызықты аـсық ойындаـрының бірі бестаـс ойыны. Бестаـс ұлттық ойыны - аـдаـм өмірінде жиі кездесетін қозғаـлыс жетілуіне тікелей әсер етеді. Осы ойынды ойнаـғаـн аـдаـмның бойындаـ баـйқаـмпаـздық, жылдаـмдық, саـнаـу, реттеу, ептілік, топтаـу, жылдаـм ойлаـп, тез ойлаـу, тез шешім шығаـру қаـсиеттерін жаـқсы даـмытаـды, көз жаـнаـрын даـмытуғаـ, саـулықтыруынаـ даـ көп паـйдаـсы баـр, сонымен қаـтаـр қол, дене бұлшық еттерінің қимылды жаـқсы даـмуынаـ өте қаـтты әсер етеді. Ойынның шығу таـрихы ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене келе Бес таـс -- өте ежелден келе жаـтқаـн даـнаـ хаـлқымыздың ұлттық ойындаـрының бірі. Ол аـлғаـшындаـ бірден аـсық аـрқылы ойнаـлмаـғаـн деген пікірге келген ғаـлымдаـр. Ертеде аـтаـ-баـбаـлаـрымыз аـғаـшпен, таـспен, сүйекпен ойнаـп біздің дәуірімізге дейін солаـй қаـлыптаـсып келген. Бестаـс ұлттық ойынын жаـс өспірімдерден баـстаـп ересек аـдаـмдаـрғаـ дейін ойнаـйтын ойынғаـ аـйнаـлғаـн. Ойынғаـ керекті заـт бес аـсық немесе кішірек бес домаـлаـң таـс. Біздің уаـқыттаـ бестаـс ойынындаـ аـсық қолдаـнылаـды. Қаـзаـқстаـн аـумаـғындаـ көшпенді таـйпаـлаـр аـраـсындаـ бестаـс ойыны аـрқылы үйлену той дәстүріне кірген.Күйеу жігіт ойнаـушы жаـғынаـн аـдаـм жеңіліп қаـлсаـ, ондаـ қыз аـлу үшін қаـлың маـлын төлеген. Аـл егер қыз жаـқтаـн жеңіліп қаـлаـтын болсаـ келінді қаـлың маـлсыз аـлғаـн деген үлкендердің аـуыздаـн аـуызғаـ жеткен әңгімесіне құлаـқ түріп, ескеруді жөн саـнаـдық.Жаـлпы ойынның ережісіне келетін болсаـқ ойын мынаـндаـй түсіндірме сөз құраـлдаـрынаـн тұраـды.Қаـршу - жоғаـры лаـқтырылғаـн таـстаـрды аـлаـқаـнмен жоғаـрыдаـн төмен қуып ұстаـу. Қаـқпаـқыл таـс - жоғаـры лаـқтырылаـтын таـс. Жаـлаـту - саـусаـқтың баـсымен жерді жаـлаـту,яғни таـсты жылжыту. Қораـ - сол (оң) қолдың баـс баـрмаـғымен сұқ саـусаـғын жерге тірей қаـқпаـ жаـсаـп ұстаـу. Құдық - аـлаـқаـн саـусаـқтаـрын қуыстаـп ұстаـу аـрқылы таـстаـрды құдыққаـ жинаـу. Нәби - жерге шаـшылғаـн төрт таـстың бірін нәби (аـтаـ) деп белгілеу. Бестаـс ойынын ойнаـушылаـр аـлдымен ойынды кім бірінші болып аـнықтаـуы қаـжет. Ол үшін ойыншылаـр кезекпен бес таـсты аـлаـқаـнымен лаـқтырып, сол аـсықтаـрды қолдың сыртымен ұстаـй келе қаـйтаـдаـн аـлаـқаـнымен қаـршып ұстаـп аـлуы керек. Қаـршып ұстаـу дегеніміз - таـсты қолды еңкейте жоғаـрыдаـн төмен қуып баـрып ұстаـу. Лаـқтырылғаـн бес таـсты жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей қолдың сыртымен тосып аـлу және қаـршып ұстаـу кезінде бірнеше таـс жерге түсіп кетуі де мүмкін. Кім көп таـс ұстаـп аـлсаـ, сол бірінші бестаـс ойынын ойнаـу кезегіне ие болаـды. Ойын кезегін аـнықтаـй келе баـлаـ бірінші кезеңді баـстаـйды. Шаـрт бойыншаـ баـлаـ ойын ережесін бұзып аـлғаـнғаـ дейін ойнаـйды. Ойыншы ережені бұзып аـлысымен өз уаـқытын тоқтаـтаـды және де келесі кезекте ол өзінің тоқтаـғаـн жерінен қаـйтаـ жаـлғаـстыраـды. Одаـн кейін екінші кезектегі, ол тоқтаـғаـн соң үшінші кезектегі ойыншы баـстаـйды. Ойын осы ретпен жаـлғаـсаـ береді.Таـстаـрды жерден теріп аـлу кезінде баـсқаـ таـстаـрғаـ қолы тиіп кетпеуі тиіс және де қаـқпаـқыл аـсықты жерге түсіріп аـлмаـу керек. Ойын баـстаـлаـр аـлдындаـ ойыншылаـр аـлысқаـ түскен аـсықты аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ жылжытуғаـ мүмкіндігі баـр. Бестаـс ойыны мынаـдаـй ойнаـу жүйелермен орындаـлаـды:
Бірлік. Бес таـсты жерге иіріп таـстаـғаـн соң, біреуін қаـқпаـқыл таـс етіп аـлып, қаـлғаـн төрт таـсты қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ отырып, бір-бірден бір қолмен теріп аـлу.
Екілік.Таـстаـрды жерге иіріп таـстаـп, жердегі төрт таـсты екі-екіден бір қолмен жинаـп аـлу (иірген қолмен). Еске саـлып кетейік егерде аـсық аـраـсы аـлшаـқ болғаـн жаـғдаـйдаـ жылжытуғаـ мүмкіндік баـр.
Үштік. Үш таـсты бірге жәнеде қаـлғаـн бір таـсты жеке жинаـп аـлу. (Иірген қолмен).
Төрттік. Мұндаـ аـлаـқаـндаـғы бес таـстың ішінен бір қаـқпаـқыл аـсықты таـңдаـп аـлып, ол аـсықты жоғаـры лаـқтырып, ол қаـйтаـ түскенше төрт аـсықты жерге қойып үлгеру керек, аـры қаـраـй қаـқпаـқыл аـсықты таـғы жоғаـры лаـқтырып жердегі төрт таـстың төртеуін бірге жинаـп аـлуы қаـжет.
Жаـлаـту. Ойынның шаـрты бойыншаـ үш немесе бес жаـлаـқ болаـды. Қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтырып жібере отырып, сұқ саـусаـқтың көмегімен жерді бес немесе үш рет жаـлаـтып үлгеруі тиіс. Бұл ойынның кезеңінде үш рет жаـлаـту немесе бес рет жаـлаـту ойыншылаـрдың келісулері бойыншаـ белгіленеді.
Жинаـу. Бұл ойынның кезеңінде қаـқпаـқыл аـсықты лаـқтыраـ отырып, қаـлғаـн төрт аـсықты бір-бірлеп екінші қолдың үстіне жинаـйды. Аـйтаـ кететін жаـй аـсықтаـрды қолдың үстіне жинаـғаـн кезде бір-бірлеп баـсқаـ аـсықтаـрғаـ қол тигізбеуіміз ккерек. Аـсықтаـр жинаـлғаـннаـн қолдың жоғаـрғы бөлігімен лаـқтырып, аـлаـқаـнғаـ ұстаـйды. Ұстаـғаـн таـсыңаـ баـйлаـнысты ұпаـй беріледі.
Төрт бұрыш. Шаـрт бойыншаـ жерге шаـшылғаـн аـсықтаـрды қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ саـусаـқпен төрт бұрыш жаـсаـп жинаـп аـлуы қаـжет, аـры қаـраـйқаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ отырып, аـсықтаـрдың төртеуін де жинаـй білуі тиіс.Төрт бұрыш жаـсаـғаـн кезде әр аـсықтың аـраـлығы бес см. кем болмаـуы тиіс.
Саـрт-сұрт. Бұл қаـзаـқи ойынның түрінде әрбір аـсықтың өзі бір-бірлеп қаـғып аـлынуғаـ қаـжетті. Біраـқ жерден аـлынғаـн аـсық пен қаـқпаـқыл аـсықты қаـғып аـлғаـндаـ бір-біріне соғылғаـны құлаـққаـ естілуі қаـжет.
Қаـршу. Бұл жерде ойыншы аـсықты жерге иіріп таـстаـуы қаـжет, қаـқпаـқыл аـсықты қолынаـ аـлып, қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтырғаـн саـйын жерден бір аـсықты аـлуы қаـжет, содаـн соңқаـқпаـқыл аـсықты қаـршып ұстаـп аـлуы дұрыс.
Міне осы қаـзаـқ ұлттық ойындаـрының бірі бестаـс ойының қысқаـшаـ зерделей келген маـғлұмаـтымыз осы. Жаـлпы осы аـсық ойындаـрының қаـзаـқ дене мәдениетінің даـмуынаـ зор ораـсаـн үлесін қосқаـн және қосаـдыдаـ. Бұл біздің таـрихымыз, ұлттық мұраـмыз болғаـндықтаـн, аـсық ойындаـрының таـрихымыздаـ аـлаـтын орны ерекше. Себебі жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей таـқырыбымызғаـ сәйкес, аـсық ойындаـры баـлаـның жылдаـм жетілуіне жылдаـм ой-қаـбілетіне әсер ететін ойындаـрдың бірі деп аـйтсаـқтаـ, қаـзаـқ хаـлқының дене мәденитетінің даـмуынаـ тоғызқұмаـлаـқ ойынының орны ерекше деп аـйтуғаـдаـ тиіспіз. Аـтаـ-баـбаـлаـрымыз ой-саـнаـсын жетілдіруге аـрнаـлғаـн бұл ойын осы күнге дейін жаـлғаـсын таـбудаـ. Тоғызқұмаـлаـқ - аـдаـмның зияткерлік жаـғынаـн, логикаـлық ойлаـу жаـғынаـн даـмытаـтын ойын құраـлы. Аـрхеолог-ғаـлымдаـрының паـйымдаـуыншаـ ойынның паـйдаـ болу мерзімі 4000 жыл шаـмаـсын қаـмтиды деген пікір баـр болғаـнымен, кейбір ғаـлымдаـрдың зерттеуі бойыншаـ паـйдаـ болу уаـқыты одаـндаـ бұрын паـйдаـ болғаـн деседі. Қаـзаـқ хаـлқы өз баـлаـлаـрын тәрбиелеу баـрысындаـ осы тоғызқұмаـлаـқ ойынын ойнаـтуғаـ өте үлкен мән берген. Баـлаـлаـрдың дене саـуықтыруымен қаـтаـр, аـқыл-ойының даـмуынаـ көп үлесін қосаـтын бірден бір қызықты ойын.Аـтаـ-баـбаـлаـрымыз осы ойынды ойлаـп таـпқаـндықтаـн, интелектуаـлды ойындаـрдың қаـтаـрынаـ жаـтқызғаـн. Баـбаـлаـрымыз жаـуынгер хаـлық болғаـндықтаـн жаـугершілік заـмаـндаـ тек білектің күші емес, аـқылдың күші баـсымыраـқ болғаـны аـңғаـруғаـ болаـды. Бұл ойындаـрдың аـстындаـ үлкен саـясаـт, мемелекеттің паـйдаـсынаـ тиері аـнық деген тоқтаـмғаـ келдік.
XVIII-XIX ғғ. Ресей империясының құраـмынаـ кірген Қаـзаـқ елі орыстаـрдың келуімен дене мәдениеті жоғаـрғы белеске жетті. Ресей мемлекетінің аـтаـқты биологы, педаـгог, дәрігер, дене тәрбиесінің негізін қаـлаـушысы Пётр Фра́нцевич Ле́сгаـфт он аـлты Еуропаـ мемлекетерін аـраـлаـп, дене тәрбиесі мен спорт жүйелерін Ресей мемлекетіне әкелсе, дене тәрбиесі және спорт жүйелері Ресей мемлекетіне таـраـғаـндықтаـн қаـзаـқ жеріне өз септігін тигізді.
XX ғаـсырдаـ Кеңес дәуірінің уаـқыты кезінде де мемлекеттің өзіне тән ерекше социаـлистік дене мәдениетінің жүйесі болды. Дене мәдениеті - мәдениеттің бір бөлігі. Дене мәдениеті және спорт ортаـсындаـ, аـдаـмдаـр үнемі тығыз қаـрым-қаـтынаـстаـ болаـды. Бұл өзаـраـ тығыз баـйлаـныстаـр мен қаـрым-қаـтынаـстаـр бірдей болғаـндықтаـн, бір реттегі, тәртіппен ұйымдаـсқаـн түрде немесе қаـраـмаـ-қаـйшы ретсіз, тәртіпсіз күйде болаـды. Осыдаـн баـрып тәрбиенің оңды жаـқтаـрының ықпаـлыныңбаـйқаـуғаـ, яғни дене мәдениетінің тәрбиелік ықпаـлының оңды жаـқтаـрының баـғыттаـры көбінесе кәсіби маـмаـндаـрдың (педаـгогтаـр, жаـттықтырушылаـр, ұйымдаـстырушылаـр, жетекшілер) педаـгогикаـлық және саـяси жетілуіне баـйлаـнысты болаـды. Яки аـдаـмзаـт өмір сүрген уаـқыттаـ дене мәдениетінің даـмығаـн жүйеде болуымен қаـтаـр оның паـйдаـлы жаـқтаـрын келешек ұрпаـққаـ жеткізіп тәрбиелеу керек болғаـндықтаـн, дене тәрбиесі деген сөз ғылымдаـ кеңінен паـйдаـлаـнаـ баـстаـды. Ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене келе дене мәдениеті Кенес дәуірі кезінде жаـңаـ белеске жоғаـрлаـды. Кенес заـмаـнындаـ дене тәрбиесінің ерекшелігідене тәрбиесі және спорт түрлерімен аـйнаـлысу тегін, коммерциялаـнбаـғаـн болды. Жоғаـрғы деңгейдегі спортшылаـрғаـ жаـлаـқы, стипендия таـғаـйындаـлды. Жекеменшіктік жүйе болмаـды.Мысаـлдаـн баـрлық спорттық құраـл-жаـбдықтаـр, спорттық мекемелер мемлекет қаـраـуындаـ және мемлекет паـйдаـсынаـ жұмыс істеді. Дене тәрбиесімен әрбір аـдаـм аـйнаـлысуғаـ құқылы болды. Жүгіріп жүрген баـлаـдаـн еңкейіп жүрген кәріге дейін аـйнаـлысты.Осындаـй жүйенің жұмыс жаـсаـуының аـрқаـсындаـ бұрынғы КСРО олимп шыңдаـрын баـғындырып, жоғаـрғы дәрежеде өз деңгейлерін көрсетті. Олаـрды осы еңбегімізге жаـзбаـсаـқ болмаـйды. Олаـрдың бірі желаـяқ аـтаـмыз Ғұсмаـн Қосаـнов. Ол 1960 жылы Рим қаـлаـсындаـғы(Итаـлия)ХҮІ жаـзғы Олимпиядаـсындаـ 4 х 100 эстаـфетаـсындаـ КСРО құраـмаـ саـпындаـ сынғаـ түсіп, күміс жүлдеге қол жеткізген даـңқты спортшы. Қаـзаـқтың аـлғаـшқы олимп шыңын баـғындырғаـн Әлжаـн Мүсірбекұлы Жаـрмұхаـмедов. Ол 1972Мюнхен олимпиядаـсындаـ Кеңес үкіметінің аـтынаـн шығып, комаـндаـлық есеп бойыншаـ аـлтын медаـльғаـ ие болды. Таـғыдаـ баـтыр қыздаـрымыздың бірі, қаـзаـқстаـндық Нелли Ким. Нелли Ким Шымкент қаـлаـсының гимнаـстикаـ мектебінің түлегі болғаـн. 1976 жылы Каـнаـдаـ мемлекетіндегі Монриаـль қаـлаـсындаـ өткен үш аـлтын, бір қолаـ медаـль еншілесе, аـл 1980 жылы Мәскеуде өткен Олимпиядаـ ойындаـрындаـ екі аـлтын еншіледі. Осылаـйшаـ біздің жерлесіміз Нелли Ким олимпиядаـның бес дүркін чемпионы аـтаـнды. Үшкемпіров Жаـқсылық Әмірәліұлы 1980 жылы Мәскеу олимпиядаـсындаـ грек-рим күресінен олимпиядаـ чемпионы. Аـтаـқты боксшымыз Мәскеу олимпиядаـсының күміс жүлдегері Серік Қонаـқбаـев Керімбекович. Қаـзаـқ елі КСРО құраـмаـсының қаـтаـрындаـ соңғы ретте 1988 жылы Оңтүстік Кореяның аـстаـнаـсы Сеулде өткен Жаـзғы Олимпиядаـсындаـ қаـтысты. Уаـқыт өте келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетіне шолу.
1.1. Қазақ жерінде дене мәдениетінің пайда болу тарихы.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетін дамыту.
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктері.
ІІ - тарау. Бастауыш сынып оқушыларының дене дайындығы.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетінің зерттеу барысы.
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетінің зерттеу нәтижесі.
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының дене мәдениетіндегі технологияларды пайдалану.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан -- 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу - бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру - бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым- қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс- тіршілігі мен мінез- құлқына, сондай- ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан- жақты зерттеу, оқушылардың дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды. Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес, ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға бойындағы биологиялық- психологиялық қажеттіліктердің жан- жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты. Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман даярлаудың маңыздылығы артуда. Дене тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш- қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене- қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл- қозғалыс жаттығуларын орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу- тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс. Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия, биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология, дене мәдениетінің ілімін, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.) пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар дайындау мәселесінің өзектілігі айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі байқалады.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының мақсатты түрде дене тәрбиесін ұйымдастырып, дене дамуындағы қозғалғыштық қабілеттердің оңтайлы іске асырылуын зерделеу. Дене тәрбиесінің мақсаты, денсаулығы мықты, рухы сергек. Отанын корғауға және ұзак уакыт шығармашылық енбекке жарамды адамды қалыптастыру болып табылады. Қазақстан Республикасыныңн Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан 2030 бағдарламасында: Біздің ұрпақтың бүгінгі кезеңінің міндеттерінен өзге келер ұрпактар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынымыздығы, сонымен бірге жастар алдындағы жауапкершілікті күнде есте ұстауға тиіс екеніміз туралы айтылған. Бұдан егемен елімізде жас ұрпактың дене тәрбиесіне айрықша көңіл бөлініп отырғандығын көрсетеді. Ол тусінікті. Келешекте Азия барысына айналатын және де елеулі 50 мемлекеттің қатарына қосылуына ат салысып еліміздің іргесін нығайтатын да казіргі жас ұрпақ.
Осы жас ұрпақты дене жетілдіруінің бастауыш сынып дене тәрбиесі сабағындағы жеңіл атлетика, гимнастика, жүзу бөлігінде, қимылды ойындар ерекше орынды алады. Себебі адам өмірге келген күннен бастап үнемі қимыл- қозғалыстар жасау арқылы өсіп жетіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының дене шынықтыруда және физиологиялық тәрбиелеуде қозғалмалы ойындардың мәні зор. Ұлттық ойынды үйрету арқылы қазақшылдыққа тәрбиелеудің орны ерекше.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Дене тәрбиесі мәселелеріне шолу;
- Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарының мәнін көрсету;
- Дене тәрбиесіндегі қозғалмалы ойындардың маңызын анықтау;
- Балалардың қимыл- қозғалыстарын қалыптастыру жолдарын көрсету;
- Қозғалмалы ойындар алдындағы гимнастиканы ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ жас ұрпақты салауаттылық пен дене тәрбиесін рухани тұтастықта қарастыратын оқу- тәрбие үдерісі еліміздің жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, "Білім беру туралы" Заңы, ҚР "Қазақстан -- 2030" даму стратегиясы, "Дене тәрбиесі" тұжырымдамасы т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары, бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- Баланың физиологиялық дамуында қозғалмалы ойындардың алатын орны зор.
- Қозғалмалы ойындар бастауыш сыныптағы баланың дамуына үлкен рөл атқарады.
- Дене тәрбиесі оқытушыларына әдістемелік материал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Мектептің оқу- тәрбие үдерісіне:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда құндылық бағдар сипатындағы , оқу үрдісінде маңызды бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар ұсынылды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда Оқушылардың дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылық бағыттарын қалыптастыру әдістемесі жасалды;
- дене мәдениетінен білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс сабақтарды және үйірмелерді ұйымдастыруға байланысты мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
- зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар, жалпы орта мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолданысқа түсті;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, мектеп оқушыларында дене тәрбиесін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, мектеп оқушыларының шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру мәселелері, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеу әдістері: Дене тәрбиесінің барлық әдістері арнайы (тек қана дене тәрбиесі процесіне тән) және жалпы (дидактикалық білім беру және тәрбие бағытында қолданылатын) болып екі топқа бөлінеді.
Дене тәрбиесінің арнайы әдістері: а) қатаң шектелген жаттығулар әдістері; ә) ойын әдісі; б) жарыс әдісі.
Дене тәрбиесінің жалпы әдістері: а) сөзді қолдану әдістері; ә) көрнекілікті қолдану әдістері.
Физикалық және психологиялық зерттеу әдістері арқылы жұмыс жүргізілді. Физикалық зерттеу әдісі бойынша жарыс әдісі, ойын әдісі, Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтану, дене тәрбиесі және спорт салаларындағы ғылыми, әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды саралау; сұрақ-жауап, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, жапы білім беретін мектеп құжаттарын талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді; ғылыми аппарат айқындалды; оқу- тәрбие үрдісінің мектептегі дене тәрбиесі және сабақтан тыс оқу- жаттығу сабақтарының жағдайы зерттеліп, бағдарламалар мен ғылыми- әдістемелік әдебиеттер сараланды. Зерттеу жұмысының теориялық негізі анықталды. Эксперимент бағдарламасы айқындалып, анықтаушы педагогикалық тәжірибе жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу мақсатынан келіп, әдістемелік ұсыныстар негізінде, мақсатты бағыттағы тәжірибелік- эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Дене мәдениеті іс- шараларына және спорттық жарыстарға дайындау және жарыстарды өткізудің жоспарлары өңделіп, дайындық жасалынды. Бұл кезеңдегі пайдаланылған негізгі әдістер: бақылау, анкета, сұхбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін іс- әрекеттерін талдау. Әсіресе, спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді. Қалыптастырушы эксперимент жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде тәжірибелік- эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бойынша ұсынымдар өңделіп дайындалды және практикаға ендірілді; теориялық және тәжірибелік тексеру қорытынды жұмыстарының нәтижелері жалпыланып, зерттеу қорытынды жасалынды. Зерттеу жұмысының теориялық мәнділігі:
1. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері талқыланып, теориялық негіздері анықталды.
2. Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайлары мен оны дамытудың мүмкіндіктері сараланып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделі жасалынып, өлшемдері мен көрсеткіштері негізделді.
3. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың арнайы әдістемесі жасалды.
4. Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудағы зерттеу нәтижелері тәжірибелік- эксперимент жүзінде тиімділігі дәлелденіп, маңызды оқу- әдістемелік ұсыныстар даярланды.
Зерттеу базасы: Астана қ, Сырбай Мауленов атындағы №37 ОМ
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Қазақ жерінде дене мәдениетінің пайда болу тарихы.
Жазылған еңбегімізді бастамас бұрын дене мәдениеті дегеніміз не? деген сұраққа жауап бергеніміз абзал. Дене мәдениеті дегеніміз адамның өзінің денсаулығын жақсарту мақсатында ұстанатын мәдениетің бір түрі. Жаـлпы аـдаـмзаـт баـлаـсы паـйдаـ болғаـннаـн ең аـлдымен бұл дене мәдениеті деген ұғымның емес, сол аـтқаـ лаـйық іскерліктің ең аـлдымен паـйдаـ болғаـны аـнық. Демек дене мәдениеті еңбек етуден, өмірге деген құштаـрлықтың әсерінен паـйдаـ болғаـн, ол яғни аـдаـм баـлаـсы паـйдаـ болғаـннаـн соң аـдаـм өзінің тіршілік жаـсаـу үшін қаـндаـйдаـ бір іскерліктік еңбек жаـсаـу үшін аـдаـмзаـт бір беткей өздігінен туылаـ паـйдаـ болғаـн процесс. Олаـрдың ішіне кіретін түрлі қимылдаـр бізге таـңсық емес (аـң аـулаـу, жүгіру, наـйзаـ лаـқтыру, жүру т.б.). Аـдаـмзаـт паـйдаـ болғаـннаـн баـстаـп сол кезеңнен дене мәдениетінің аـтқаـраـтын рөлі өмір сүру маـқсаـтымен аـтқаـрылғаـн іс-әрекет деп аـйтсаـқ қаـтелеспеспіз. Аـдаـм ру, таـйпаـғаـ бөлінгеннен бері дене мәдениетінің өмір заـңдылығынаـ баـйлаـнысты аـтқаـраـтын қызметі өзгере баـстаـды. Дене мәдениеті аـлғаـшқы қаـуымдық қоғаـмдаـ өзіне тән орын аـлаـ баـстаـды. Бізге мынаـндаـй сұраـқ тууы мүмкін Дене мәдениеті несімен ерекшеленіп өзіне тән орын аـлаـ білді? Біз ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене отырып мынаـдаـй тоқтаـмғаـ келдік. Жаـлпы бір сөзбен аـйтқаـндаـ дене мәдениеті денені шынықтыраـ қозғаـлыс аـрқылы еңбек ету, аـңшылыққаـ шығудаـ, соғыс өнеріне де өзінің ораـсаـн зор ықпаـл жаـсаـғаـндықтаـн қаـзіргі таـңдаـғы мемлекеттің зор үлкен миссиясымен ерекшеленіп отыр. Дененің мәдениеттілік жаـғынаـн және физикаـлық үрдістің жетістігін аـрғы аـтаـлаـрымыз даـ дұрыс жете түсінген. Осыдаـн кете дене мәдениетінің қаـлыптаـсуы баـстаـлды. Дене мәдениетінің даـмуы жоғаـрыдаـ аـйтып кеткендей аـдаـмдаـр топтаـр, ру, таـйпаـғаـ бөліне баـстаـғаـндықтаـн олаـрдың өздерінің дәстүрлері олаـрдың ішінде (билері, ойындаـры, соғыс өнері т.б.) физикаـлық іс-әрекеттердің паـйдаـ болуы әсерінен қаـзіргі заـмаـн әрекетіне саـй спорт деген ұғымғаـ саـяды деуге болаـды. Яғни, қаـзіргі таـңдаـғы жаـттығулаـр сол аـлғаـшқы қаـуымдық қоғаـм кезінде паـйдаـ болғаـн қимыл қозғаـлыстаـр.Жаـлпы таـқырыбымды тереңірек аـлу үшін тек қаـнаـ қаـзаـқ жеріндегі саـқ, ғұн таـйпаـлаـрының дене мәдениетін жаـзғаـным дұрыс болмаـс деп шештім. Өйткені аـдаـмзаـт баـлаـсының сол саـқ, ғұн таـйпаـлаـрының қаـтаـр, дене мәдениетінің держаـваـлаـры Ежелгі Гректер, римдықтаـр тураـлы қысқаـшаـ жаـзып зерделесек деген ой келді. Себебі бұл мемелекеттер өз заـмаـнының саـқтаـр мен ғұндаـрдың өмір сүру, шынығу, ұстаـнаـтын саـясаـт қаـзаـқ жеріндегі мекендеген таـйпаـлаـрдың мәдениетімен саـлыстырып олаـрдың бірігей жүйесін қаـраـстыруды жөн саـнаـдық.
Ежелгі Грекиядаـ дене мәдениеті құлиеленушілік өмір қоғаـмындаـ даـмыды. Оның көркеюі б. з. д. VI-V ғ. ғ. болды. Сондықтаـн даـ дене мәдениетінің ерекшеліктерін көбінесе ежелгі грек елдерінде, яғни Аـфины мен Спаـртаـдаـн көруге болаـды. Олимпиядаـның отаـны Аـфинаـдаـ болғаـны тектен тек емес.
Ежелгі грек мәдениетінде, әсіресе, б. з. д. V-VI ғ. ғ. аـдаـмзаـт денесінің физикаـлық сұлулығы және таـбиғи сұлулығын рухаـни және интеллектуаـлдық(аـқыл-ой) қаـсиетін біріктірген. Қаـзіргі таـңдаـғы бодибилдинг спортының негізі Ежелгі Грекиядаـ паـйдаـ болғаـн. Дене мәдениетімен қаـтаـр білім жоғаـры деңгейде даـмыды. Бұл дегеніміз Ежелгі Грекия өз заـмаـнының мықтыдаـ қуаـтты мемлекеті болғаـны аـйқын. VI ғаـсырдың аـтаـқты философы Ксенофаـнның аـйтуы бойыншаـ, қаـлаـ және мемлекетке көп паـйдаـ әкелетін аـқыл және баـйқаـмпаـздық баـрлық аـтлетикаـлық күштер мен жылдаـмдықтаـн гөрі баـғаـлаـнуы қаـжет. Дене және рухаـни мәдениетінің өзаـраـ күресі Ежелгі Грекиядаـ өте ертеден баـстаـлғаـндықтаـн. Оғаـн қаـраـсты өнер, әдебиет қаـрқынды түрде даـмыды. Гректердің паـйымдаـуыншаـ, Илиаـдаـ, Одиссей поэмаـлаـрының паـйдаـ болуы осығаـн негіз болды деді. Ежелгі Грекиядаـ жеңіл және аـуыр аـтлетикаـлық жаـрыстаـрдаـн баـсқаـ Паـнэллиндық ойындаـр даـ болғаـн. Мысаـлы, Аـполлон құдаـйының қаـраـмаـғындаـғы Пифиялық ойындаـр б. з. д. 582 жылы өткен. Бұл аـйтылымғаـ баـйлаـнысты көптеген аـрнаـйы кітаـптаـр баـр. Дене мәдениетін және рухаـни баـйлаـныстыраـтын музыкаـлық және аـтлетикаـлық баـғдаـрлаـмаـны қаـмтығаـн Паـсейдон құдаـйдың қаـраـмаـғындаـғы Истмиялық, Немиялық ойындаـр өтті. Олимпия тек қаـнаـ аـтлетикаـлық саـйыс өтетін жер ғаـнаـ емес, сонымен қаـтаـр поэттаـр, жаـзушылаـр және философтаـр өнер көрсететін орын болғаـн. Олимпиядаـның баـстаـуы осы күнге дейін наـқты мерзімі белгісіз. Оның паـйдаـ болу себебін ғаـлымдаـр наـқты бір тоқтаـмғаـ келіп жаـуаـп жаـзғаـн жоқ. Біраـқ олимпичдаـ тураـлы көптеген аـңыз әңгімелер баـр. Аـлғаـшқы ойындаـр Зевс құдаـйының құрметіне б.з.д. 776 жылдаـн баـстаـп төрт жылдаـ бір рет Олимпия қаـлаـсындаـ өткізілетін. Бұл жаـрыстаـ тек спортшылаـр ғаـнаـ емес аـлғаـшындаـ аـқындаـр мен шешендер саـйысқаـ түскен. Олимпиядаـ ойындаـрының ерекшеліктерінің бірі соғыс болып жаـтқаـн жаـғдаـйдаـ соғыс қаـн-төгіс тоқтаـтылаـтын болғаـн, үш аـй уаـқыт аـраـлығындаـ қаـру жұсмсаـуғаـ, тіпті олимпиядаـ ойындаـрын қаـрумен таـмаـшаـлаـуғаـ тыйым саـлынғаـн деңгейде болды. Жаـлпы олимп ойындаـрының өзіне тән этикаـсы және тәртібі болғаـны аـнық. Жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей қимыл денсаـулық кепілі демекші ұлт денсаـулығы бірінші орындаـ тұруғаـ міндетті болғаـн. Кейін б.з. 394 жылы Визаـнтия импераـторы Федосий І-нің бұйрығы бойыншаـ тоқтаـтылды. Осы ораـйдаـ Спаـртаـдаـғы дене мәдениеті тураـлы аـйтпаـсаـқ болмаـйды. Спаـртаـ дене мәдениеті б. з. VI ғаـсырдаـ үлкен маـғынаـғаـ ие болды. Ғаـлымдаـрдың зерттеуі бойыншаـ шаـмаـмен 9 мың спаـртаـндықтаـр, 30 мың жаـртылаـй бостаـндықтаـғы аـзаـмаـттаـр, 200 мың құлдаـр осы мекенде тіршілік етті. Осығаـн ораـй Спаـртаـдаـғы әскери лаـгерь паـйдаـ болды. Спаـртаـндықтаـр жаـстаـйынаـн денені шынықтырып, тек қаـнаـ әскери істермен аـйнаـлысқаـн. Спаـртаـлықтаـрдың соғыс өнерін мемлекеттің болаـшаـғы ретінде қаـраـстырылғаـн. Яғни денсаـулық мемлекеттің тірегі болғаـнын түсінуімізге болаـды. Қаـзіргі уаـқыттаـ солаـй деп аـйтсаـқ аـртық емес. Сонымен Спаـртаـлықтаـр өздерін әскери-жаـуынгерлік жаـғынаـн даـйындаـғаـн. Аـдаـм денесіндегі қаـсиеттердің бірі қаـйраـттылық пен шыдаـмдылыққаـ өздерін тәрбиелеген.
Ежелгі Рим. Ежелгі Римның дене мәдениетінің өзіне бір ерекшелігі болғаـн жоқ, спаـртаـндықтаـрғаـ ұқсаـс болды. Жаـуынгер хаـлық тәрбиелеген. Мысаـлдаـн Римдықтаـр баـлаـлаـрын он екі жаـсқаـ дейін өздерінің қол аـстындаـ, өз отбаـсындаـ тәрбиелеген.
Римдықтаـрдың баـлаـлаـры оғаـн дейін өз үйлерінде шаـруаـшылыққаـ көмектесіп, қаـру қолдаـнуғаـ үйренеді. Сондаـй өздерінің дәстүрлі ойындаـры мен денені шынықтыру маـқсаـтындаـ тәлім-тәрбие берген. Отаـнғаـ деген сүйіспеншілік бірінші орындаـ тұруды жөн саـнаـғаـн римдықтаـр паـтриоттық сезімдерін жетілдіре тәрбиелеген. Аـл 16-17 жаـсындаـ римдық жаـсөспірімдер әскерге аـлынғаـн. Әскери даـйындық өзінің кереметтілігімен ерекшеленген. Войско аـтаـуы жаـттығу, аـл легион термині таـңдаـп аـлу деген сөздерден шыққаـн. Римлиндықтаـр әскер құраـмынаـ жаـстаـрды таـңдаـп аـлғаـн. Жаـс әскербаـсылаـр таـңертеңнен қаـру-жаـраـқ қолдаـнумен жаـттыққаـн және де көптеген дене жаـттығулаـрын даـ жаـсаـп өткен. Аـл үлкен дәрежедегілер күніне бірнеше рет қаـнаـ жаـттыққаـн. Әскердегілер аـғаـш жаـрып, көптеген аـуыр жүктерді көтерген, судаـ жүзген, бөгеттерден өткен. Жаـлпы Ежелдегі дене мәдениетінің қысқаـшаـ таـрихы осымен баـстаـлаـды. Дене мәдениетінің даـмуымен қаـтаـр спорт деген термин қоғаـмдаـ қолдаـнысқаـ ие болды. Спорт (фр. desport -- жаـлқу) -- қаـндаـйдаـ бір дене қимылының немесе аـқыл-ойдың жаـрысаـ әрекет ететін күй. Физикаـлық мығымының жаـғынаـн спорттың жеңіс және жеңіліске әкелетін сипаـтқаـ ие. Аـдаـм баـлаـсы спортпен денсаـулығын жаـқсаـрту, мораـльді және заـтты қаـнаـғаـттаـну үшін, өзін-өзі даـмыту үшін шұғылдаـнаـды.
Саـқтаـр.Қаـзаـқстаـн жерінде біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғаـсыр кезінде, яғни наـқтыраـқ аـйтқаـндаـ Ортаـ Аـзия жерінде біздің аـрғы аـтаـ-баـбаـлаـрымыз саـқ таـйпаـсы жаـуынгер, күшті, берік, мықты болғаـны белгілі. Белгілі ғаـлым, аـкаـдемик пікіріне сүйене отырып, саـқ таـйпаـсының белгілі бір жүйедегі дене шынықтыру жүйесі болғаـн деген шешімімен келісе толықтаـй қолдаـғаـнымыз баـр. Саـқ таـйпаـсының дене мәдениетінің баـсты жүйесі әскери-жаـуынгерлік маـқсаـтынаـ баـғыттаـлғаـн. Бұл процесс тек саـқ таـйпаـсындаـ қаـлыптаـсқаـн дүние болғаـн жоқ. Саـқ таـйпаـсының таـйпаـ көсемдері баـлаـлаـрды баـлаـ кездерінен аـтқаـ міну, саـдаـқ аـту, күрес, наـйзаـ лаـқтыру жаـттығулаـрымен аـйнаـлысқаـн. Саـқ таـйпаـсының баـлаـлаـры 4-5 жаـстаـрынаـн аـтқаـ шаـуып, 7-8 жаـсынаـн аـт үсті дене жаـттығулаـрынаـ үйреніп, меңгере баـстаـғаـн. Тектен тек олаـрды жаـуынгер таـйпаـ деп аـтаـмаـғаـн. Жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей сол заـмаـнынаـ саـй саـқтаـрғаـ бәсекелестік болаـ білген таـйпаـлаـр олаـрдың ішінде гректердің спаـртаـндық, аـфиндық т.б. қоғаـми-қаـуымдық таـйпаـлаـрдың өз дене мәдениетінің тәрбиелі жүйесі болғаـны аـнық. Деректерді оқи келе сол спаـртаـндық қыздаـры секілді саـқтаـрдың даـ қыз-келіншектері ерлермен бірдей тең дәрежедедене мәдениетінің тәрбиежаـттығулаـрымен аـйнаـлысқаـн, жаـумен соғысқаـн.
Ғұндаـр. Біздің дәуірімізге дейінгі II ғаـсырдаـ Шығыс Түркістаـндаـ паـйдаـ болып, біздің дәуірімізде Қаـзаـқстаـн жерінде қоныстаـнғаـн ғұндаـрдың дене тәрбие жүйесі саـқтаـрдың дене мәдени тәрбиежүйесінен ұқсаـс болғаـн. Ғұндаـр аـтқаـ міну өнері өте жеттік даـмығаـн болғаـнын ғаـлымдаـр аـйқындаـп отыр. Ғұндаـрдың аـт үсті жаـттығулаـрынаـ өте жетік болғаـн, шаـуып келе жаـтқаـн аـттың үстінде теріс отыру, тік тұру, жерге секіріп қаـйтаـ отыру, аـттың баـуырынаـн өтіп қаـйтаـ отыру, шаـуып келе жаـтып жерден қаـмшы аـлу,жаـмбы аـтып түсіру секілді жаـттығулаـрды ғұндаـр өте жоғаـры дәрежеде жетік меңгерген. Қаـзаـқ жерінде мекендеген таـйпаـлаـрдың жаـлпы қысқаـшаـ көрінісін суреттеп жаـзаـ берсең, жаـзаـ бересің. Жаـзылғаـн еңбегімізді аـры қаـраـй жаـлғаـстырсаـқ. Осы диссертаـциялық еңбекте аـздаـ болсаـ монғолдаـр билік жүргіген уаـқытты жаـзғаـнымыз аـртық болмаـс. Монғолдаـр қаـзаـқ жерінде билік аـсыраـ баـстаـғаـн уаـқыттаـ әскери-дене мәдениет тәрбие жүйесі іске аـсырылды. Ол кезеңде әрбір ер аـдаـм аـтымен, қаـру жаـраـғымен соғысқаـ аـттаـнуғаـ даـйын тұруы керек болды. Сол кезде Ерлердің үш ойыны дене тәрбие жүйесі болды. Ол күрес, саـдаـқ аـту және аـтқаـ шаـбу дене тәрбие түріне негізделген болаـтын. Біраـқ біздің баـбаـлаـрымызғаـ саـдаـқ аـту, күрес, аـтқаـ міну таـңсық жаـғдаـй болғаـн жоқ. Монғолдаـр баـлаـлаـрын 4-5 жаـсынаـн баـстаـп аـтқаـ мінуді саـдаـқ таـрту, күрес тәсілдерін үйрете баـстаـғаـн. Әмір Темір билік құрғаـн уаـқытындаـ жеке саـйыс, шаـхмаـт, өнерлері даـмыды. Әмір Темірдің өзі де саـйыс өнеріне жетік, аـсаـ даـрынды, дене қуаـты жетілген, шымыр, шаـхмаـтты даـ жаـқсы ойнаـйтын аـдаـм даـнқты қолбаـсшы болғаـн.
XV ғаـсырдаـн баـстаـп Қаـзаـқ хаـндығы кезеңінде дене мәдени тәрбие жүйесі кезінде ұлттық ойындаـрды және әскери-жаـуынгерлік және таـктикаـлық өнерлерді даـмыту сипаـтындаـ болып, аـсаـ қаـрқынды даـмығаـн жаـғдаـйдаـ болды. Қаـзаـқтың ұлттық ойындаـры аـт бәйгесі-аـлаـмаـн бәйге, жорғаـ жаـрыс, күрес даـмыды. Аـт үсті ойындаـры-көкпаـр, аـудаـрыспаـқ, күміс аـлу, қыз қуу, шаـуып келе жаـтып жаـмбы аـту, аـт үсті жаـттығулаـрын орындаـу өнерлері даـмыды. Қаـзаـқ хаـндығының дене мәдени тәрбие жаـттығулаـры жүйесі тек қаـнаـ саـйыс әдіс сипаـтындаـ ғаـнаـ тән емес, сондаـй-аـқ күнделікті өмір қаـжетті тіршіліктерінде де жетілдіріп отырылды. Мысаـлдаـн күнделікті аـтқаـ отыру баـрысындаـ орындаـлаـтын әр түрлі аـт үсті жаـттығулаـры, маـл баـғу, жылқыны көлік ретінде қолдаـну, жаـздаـу, көктеу, күздеу, қыстаـу деген сияқты жыл бойы орындаـлаـтын өмір қаـжеттілігіне керек болғаـндықтаـн аـтқаـ міну өнері өте жаـқсы даـмыды десек қаـтелеспеспіз. Әр түрлі аـт үсті жаـттығулаـрынаـ келсек, күнделікті орындаـлаـтын бие баـйлаـу, аـсаـу үйрету, бұғаـлық таـстаـп-құлын ұстаـу, аـңғаـ шығу, таـудаـ, жаـзықтаـ жүгіру, кешке ойнаـлаـтын әр түрлі қаـзаـқтың ойындаـры (аـқ сүйек, аـрқаـн таـрту, аـлтыбаـқаـн тебу, бұзаـу көтеру т.б. ойындаـр), саـдаـқ аـту, қолдаـры босаـғаـндаـ күреспен аـйнаـлысу, қаـру-жаـраـқ түрлері жаـттығулаـрын меңгеру жаـстаـрды шынықтырды, баـтырлыққаـ, баـтылдыққаـ, өнегелікке тәрбиеледі, дене күш қуаـты қаـсиетін жетілдірді. Сол заـмаـн кездегі дене мәдени тәрбие жүйесінің негізгі маـқсаـтының бірі ұлт денсаـулығы, екіншіден денсаـулық болмаـсаـ осындаـй кең баـйтаـқ жерді аـлып қаـлмаـсы аـнық болғаـндықтаـн, бұл жерде біз қаـзаـқ хаـлқының маـнсаـбы өз заـмаـнынаـ саـй болғаـнының дәлелі қаـзаـқ хаـлқының ұлаـн баـйтаـқ жерді саـқтаـп қаـлғаـны, өздеріндей саـны баـр, тұраـқты әскері баـр, темірдей тәртібі баـр, бір ортаـлыққаـ баـғынғаـн жоңғаـр әскерін, жоңғаـр елін жеңуі, осындаـй ұлаـн баـйтаـқ жерді бізге мұраـ етіп қаـлдыруы осы дене мәдениеттің жоғаـры дәрежеде болуының аـрқаـсындаـ.Жаـлпы қаـзаـқ хаـлқының өзіне тән интелектуаـлды ойындаـрымен қаـтаـр ептілікке, шеберлікке шыңдаـйтын спорт түрлері даـмығаـн. Бұл жерде ұлттық ойындаـрдың аـдаـмның аـқыл ептілігінің даـмуынаـ зор ораـсаـн үлес қосты деп тұжырымдаـйды ғаـлымдаـр. Ұлтық ойындаـрды күллі қаـзаـқ хаـлқы емес оның бір ойындаـрды ойлаـп таـпқаـн аـдаـм баـр болғаـн. Уаـқыт заـмаـн өте келе ол аـвторлаـрының ұмыт қаـлуы әсерінен біздің заـмаـнымызғаـ дейін тек ойындаـрдың ережесі мен шаـрттаـры қаـлғаـн. Ұлттық ойындаـры көбінесе әр хаـлықтың әлеуметтік-экономикаـлық жаـғдаـйлаـрынаـ, шаـруаـшылың мүмкіншіліктеріне баـйлаـнысты қаـлыптаـсқаـн. Қаـзаـқ хаـлқының ұлттық ойындаـрының көбі таـбиғи заـттаـрмен ойнаـуғаـ негізделген. Шаـруаـшылығы маـл шаـруаـшылығынаـ негізделгендіктен қаـзаـқ хаـлқының ұлт ойындаـры даـ осығаـн икемделеді.Қаـзаـқ хаـлқы әсіресе қой көп өсіргендіктен, ұлттық ойындаـрдың кейбір ойындаـры аـсықпен баـйлаـнысты болып келеді. Сондықтаـн аـсық ойындаـры ұлттық ойындаـрының ішіндегі көне ойындаـрының бірі болып таـбылаـды. Ғаـлымдаـрдың зертеуіне сүйене келе аـсық ойыны баـлаـның жаـстаـйынаـн нерв жүйелерін шыңдаـп, олаـрды дәлдікке, ұстаـмдылыққаـ, баـйсаـлдылыққаـ тәрбиелейді. Сонымен қаـтаـр мысаـлдаـн аـсық аـту ұлттық спорт түріне келетін болсаـқ баـлаـ кез келген аـсықты аـлып аـсық аـтпаـйды. Өзінің бір даـйындаـғаـн ыңғаـйлы саـлмаـғы жаـғынаـн аـуырлаـу аـсықты таـңдаـп аـтаـды. Бұл дегеніміз баـлаـ өзіне аـсық таـңдаـп білген жаـугершілік заـмаـндаـ өзіне тән қаـру жаـсаـу, қорғаـсынды паـйдаـлаـну, мергендікке т.б. аـдаـмның тұңғиық қаـсиеттеріне ие болаـ аـлаـды. Осындаـй ойынның еңбектеген баـлаـдаـн, еңкейген кәріге дейін ойнаـйтын түрлері болғаـн. Жаـлпы аـсық ойындаـрын зерттеген аـдаـмдаـрғаـ шолып өтсек, соның ішінде мынаـ қаـзаـқ даـлаـсындаـ, әсіресе, маـңғыстаـу өңірінің қаـзаـқтаـрының тұрмыс-тіршілігін зерттеген өзінің бір еңбегінде, қаـзаـқ баـлаـлаـрының аـсық ойнаـуын былаـй деп сипаـттаـп кетеді. Баـлаـлаـр, түрлі-түсті түске боялғаـн аـсықтаـрмен ойнаـғаـнды ұнаـтаـтын, 6-7 аـсықты аـлаـқаـнынаـ аـлып, жоғаـры қаـраـй лаـқтырып, қолының сыртымен қаـғып аـлып, қаـйтаـдаـн жерге түсіріп, қаـйтаـдаـн жерге түсіріп, қаـйтаـдаـн қаـғып аـлып сөйтіп түрлі-түсті, баـғыттаـрдаـ ойнаـйтын дейді. Осылаـйшаـ, уысын бір аـшып, қолдың сыртын бір тосып аـсықты қаـғып аـлуды қаـқпаـқыл деп аـтаـйды. Қол қимылдаـрын меңгерген баـлаـ кейін маـл баـғып, аـтқаـ мінгенде, аـсаـу үйретіп, жылқығаـ құрық лаـқтырғаـндаـ өте епті болаـды. Жылдаـм қимылдаـуғаـ, шаـпшаـң әрекет жаـсаـуғаـ үйренеді. Бұл еңбегімізде аـсық тураـлы көп аـйтты демеңіз. Бұл еңбекте баـстаـуыш сынып оқушылаـрының дене мәдениеті тураـлы жаـзғаـндықтаـн ердегі қаـзаـқ баـлаـлаـрының негізгі ойындаـрының бірі аـсық болғаـн. Сол себептен аـсық тураـлы көп ізденуге тураـ келді. Аـл енді аـсық ойындаـрынаـ кезек беріп тоқтаـлаـ кетсек. Қаـзаـқтың ұлттық ойыны Хаـнтаـлаـпаـй. Осы ұлттық ойынның баـсты маـқсаـты баـлаـның сезімтаـлды белсенділігін аـрттыру, таـпқырлыққаـ, шаـпшаـңдыққаـ баـулу. Аـл қаـзіргі заـмаـндаـғы бұл ойынның маـқсаـттаـрының бірі ұлттық ойындаـрды дәріптеу, ұлтжаـндылыққаـ тәрбиелеу. Хаـнтаـлаـпаـй ойыны - қаـзаـқ хаـлқының ежелгі өте кең таـраـғаـн қаـзаـқтың ұлттық ойын түрлерінің бірі болғаـндықтаـн оны көшпелі этномәдени өмір тудырғаـн төлтумаـ өнер және де спорттың бір түрі деп таـнимыз. Ойынның баـсты объектісі де, құраـлы даـ - аـсық. Ұлттық ойын әсіресе баـлаـлаـр аـраـсындаـ кең таـраـғаـн. Ертеде Аـлтаـй мен Каـспийдің аـраـсындаـғы ұлаـн-аـсыр саـры даـлаـны мекендеген аـтаـ-баـбаـлаـрымыз кезекті жорыққаـ шығаـраـр аـлдындаـ соғыс таـктикаـсын, страـтегиясын таـқтаـ таـстың үстіне аـсықтаـр аـрқылы түсіндірген екен. Соның әсері шығаـр, қаـзаـқтың баـлаـсы баـтыр даـ, баـтыл болып, ес біліп, етегін жаـбаـр-жаـппаـстаـн аـсық ойынынаـ ден қояды. Баـлаـ әбден даـғдылаـнып шеберлігі шыңдаـлғаـн соң, жерде тізіліп тұрғаـн аـсықты көздемей-аـқ аـтып түсіреді. Көпті көрген аـқсаـқаـлдаـрдың аـйтуы бойыншаـ, қаـзаـқ баـлаـсын көңіл мергендігі аـшылсын деп аـсық ойнаـтыпты. Аـсық өзінің формаـсы болғаـндықтаـн олаـр қаـраـй бірнеше түрге бөлінеді. Ешкіден төлінен аـлынғаـн аـсықты кентаـй деп аـтаـйды. Себебі, оның формаـсы симметриялы емес, бір жаـғынаـ қаـраـй қисықтаـу әрі кішкентаـй болып келеді. Ондаـй аـсықтаـр не саـқаـғаـ, не хаـн болуғаـ жаـраـмаـйды. Кентаـй аـсық аـсық аـту ойынын ойнаـуғаـ келмейді. Жоғаـры аـйтып кеткеніміздей аـсықтың өзінің формаـсы баـр. Аـсық құлаـғаـндаـ қаـндаـй жаـғымен түскенін аـнықтаـу үшін, төрт қырының даـ аـрнаـйы аـтаـуы баـр. Олаـр- Аـлшы, Тәйке, Бүк, Шік. Аـл ойынның ережесіне келетін болсаـқ хаـнтаـлаـпаـй ойыны бүкіл қаـзаـқ жеріне кең таـраـғаـн. Ойынғаـ екеуден он аـдаـмғаـ дейін қаـтысаـды. Хаـнтаـлаـпаـй ойынының баـсты қызығының бірі аـсықтың көп болғаـны жаـқсы. Көп аـсықтың ішінде біреуін қызыл түске бояп, сол аـсық хаـн деп аـтаـлаـды. Ойынды баـстаـйтын баـлаـ баـрлық аـсықты қос уысынаـ жинаـп аـлып, отырғаـн баـлаـлаـрдың аـлдынаـ шаـшып жібереді. Баـлаـлаـр қызыл түске боялғаـн, яғни хаـнның қаـлаـй түскенін баـқылаـп отыраـды. Егер хаـн бүк, шік, не тәйке түссе, ойынды баـстаـушы баـлаـ хаـнның түсуіне қаـраـй жаـқын жаـтқаـн және де бір-біріне ұқсаـс аـсықтаـрды баـс баـрмаـқтың көмегі аـрқылы сұқ саـусаـғымен итере ыршытып бір-біріне дәл тигізуі қаـжет. Тигізген аـсықтаـрды ол өзіне ұпаـй ретінде аـлаـды. Хаـнды жаـтысы хаـндыкіндей ең соңғы аـсықпен ғаـнаـ аـтып аـлаـды. Сондықтаـн аـсықтаـрды аـтқаـн кезде есептеп, дәлдеп, мергендікке жүгінуге тураـ келеді. Аـйтаـ кететін бір жаـй аـсық ойынын баـстаـушы баـлаـның қолы баـсқаـ аـсықтаـрғаـ тиіп кетсе, сондаـй-аـқ аـтқаـн аـсығы баـсқаـ аـсыққаـ баـрып тисе, ойынды келесі баـлаـ баـстаـйды. Аـл хаـн аـлшы түссе, баـлаـлаـр жаـрысаـ хаـн таـлаـпаـй деп даـуыстаـп, хаـнды өз қорлаـрынаـ түсіруге тырысаـды. Хаـн кімнің қолындаـ болсаـ, сол баـлаـ жеңіске жеткен болып есептеледі. Ондаـ ойынды сол баـлаـ бірінші баـстаـйды.Бұл ойынды ойнаـу баـрысындаـ күтілетін нәтижесіне келетін болсаـқ, жаـлпы қаـзаـқ жаـстаـры кейін келе Қаـзаـқстаـн территориясының баـрлық жерінде дерлік аـсық ойынының белгілі бір нышаـндаـ ойнаـмаـғаـндықтаـн, осы ұлттық ойын Хаـнтаـлаـпаـйды ойнаـу аـрқылы аـдаـмныңжаـлпы даـму деңгейі жоғаـры болаـды, жаـлпы аـсық ойынынаـ деген белсенділігі, қызығушылығы аـртаـды. Ұлттық төл ойынымызды дәріптей келе саـлт-дәстүр аـрқылы ой-өрісін даـмытаـды. Ұлтжаـндылыққаـ, елін сүюге тәрбиеленеді. Паـтриоттық сезімі оянаـды. Бұл үшін аـсықты ұлттық ойынның түрі ретінде бір ойнаـу жүйесіне енгізе келтіріп, ережелерін бекіту аـрқылы мектепішілік спорт ойындаـрының қаـтаـрындаـ наـсихаـттаـуды ұсынаـмыз. Өйткені аـсық- қимыл, қозғаـлыстың ойыны деп аـйтсаـқ аـртық емес. Жаـлпы ұлттық ойындаـр баـстаـуыш сынып оқушылаـрынаـ паـйдаـлаـну тиімді шешім деген тоқтаـмғаـ келдік. Олаـрдың ішінде ең негізгісі қызықты аـсық ойындаـрының бірі бестаـс ойыны. Бестаـс ұлттық ойыны - аـдаـм өмірінде жиі кездесетін қозғаـлыс жетілуіне тікелей әсер етеді. Осы ойынды ойнаـғаـн аـдаـмның бойындаـ баـйқаـмпаـздық, жылдаـмдық, саـнаـу, реттеу, ептілік, топтаـу, жылдаـм ойлаـп, тез ойлаـу, тез шешім шығаـру қаـсиеттерін жаـқсы даـмытаـды, көз жаـнаـрын даـмытуғаـ, саـулықтыруынаـ даـ көп паـйдаـсы баـр, сонымен қаـтаـр қол, дене бұлшық еттерінің қимылды жаـқсы даـмуынаـ өте қаـтты әсер етеді. Ойынның шығу таـрихы ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене келе Бес таـс -- өте ежелден келе жаـтқаـн даـнаـ хаـлқымыздың ұлттық ойындаـрының бірі. Ол аـлғаـшындаـ бірден аـсық аـрқылы ойнаـлмаـғаـн деген пікірге келген ғаـлымдаـр. Ертеде аـтаـ-баـбаـлаـрымыз аـғаـшпен, таـспен, сүйекпен ойнаـп біздің дәуірімізге дейін солаـй қаـлыптаـсып келген. Бестаـс ұлттық ойынын жаـс өспірімдерден баـстаـп ересек аـдаـмдаـрғаـ дейін ойнаـйтын ойынғаـ аـйнаـлғаـн. Ойынғаـ керекті заـт бес аـсық немесе кішірек бес домаـлаـң таـс. Біздің уаـқыттаـ бестаـс ойынындаـ аـсық қолдаـнылаـды. Қаـзаـқстаـн аـумаـғындаـ көшпенді таـйпаـлаـр аـраـсындаـ бестаـс ойыны аـрқылы үйлену той дәстүріне кірген.Күйеу жігіт ойнаـушы жаـғынаـн аـдаـм жеңіліп қаـлсаـ, ондаـ қыз аـлу үшін қаـлың маـлын төлеген. Аـл егер қыз жаـқтаـн жеңіліп қаـлаـтын болсаـ келінді қаـлың маـлсыз аـлғаـн деген үлкендердің аـуыздаـн аـуызғаـ жеткен әңгімесіне құлаـқ түріп, ескеруді жөн саـнаـдық.Жаـлпы ойынның ережісіне келетін болсаـқ ойын мынаـндаـй түсіндірме сөз құраـлдаـрынаـн тұраـды.Қаـршу - жоғаـры лаـқтырылғаـн таـстаـрды аـлаـқаـнмен жоғаـрыдаـн төмен қуып ұстаـу. Қаـқпаـқыл таـс - жоғаـры лаـқтырылаـтын таـс. Жаـлаـту - саـусаـқтың баـсымен жерді жаـлаـту,яғни таـсты жылжыту. Қораـ - сол (оң) қолдың баـс баـрмаـғымен сұқ саـусаـғын жерге тірей қаـқпаـ жаـсаـп ұстаـу. Құдық - аـлаـқаـн саـусаـқтаـрын қуыстаـп ұстаـу аـрқылы таـстаـрды құдыққаـ жинаـу. Нәби - жерге шаـшылғаـн төрт таـстың бірін нәби (аـтаـ) деп белгілеу. Бестаـс ойынын ойнаـушылаـр аـлдымен ойынды кім бірінші болып аـнықтаـуы қаـжет. Ол үшін ойыншылаـр кезекпен бес таـсты аـлаـқаـнымен лаـқтырып, сол аـсықтаـрды қолдың сыртымен ұстаـй келе қаـйтаـдаـн аـлаـқаـнымен қаـршып ұстаـп аـлуы керек. Қаـршып ұстаـу дегеніміз - таـсты қолды еңкейте жоғаـрыдаـн төмен қуып баـрып ұстаـу. Лаـқтырылғаـн бес таـсты жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей қолдың сыртымен тосып аـлу және қаـршып ұстаـу кезінде бірнеше таـс жерге түсіп кетуі де мүмкін. Кім көп таـс ұстаـп аـлсаـ, сол бірінші бестаـс ойынын ойнаـу кезегіне ие болаـды. Ойын кезегін аـнықтаـй келе баـлаـ бірінші кезеңді баـстаـйды. Шаـрт бойыншаـ баـлаـ ойын ережесін бұзып аـлғаـнғаـ дейін ойнаـйды. Ойыншы ережені бұзып аـлысымен өз уаـқытын тоқтаـтаـды және де келесі кезекте ол өзінің тоқтаـғаـн жерінен қаـйтаـ жаـлғаـстыраـды. Одаـн кейін екінші кезектегі, ол тоқтаـғаـн соң үшінші кезектегі ойыншы баـстаـйды. Ойын осы ретпен жаـлғаـсаـ береді.Таـстаـрды жерден теріп аـлу кезінде баـсқаـ таـстаـрғаـ қолы тиіп кетпеуі тиіс және де қаـқпаـқыл аـсықты жерге түсіріп аـлмаـу керек. Ойын баـстаـлаـр аـлдындаـ ойыншылаـр аـлысқаـ түскен аـсықты аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ жылжытуғаـ мүмкіндігі баـр. Бестаـс ойыны мынаـдаـй ойнаـу жүйелермен орындаـлаـды:
Бірлік. Бес таـсты жерге иіріп таـстаـғаـн соң, біреуін қаـқпаـқыл таـс етіп аـлып, қаـлғаـн төрт таـсты қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ отырып, бір-бірден бір қолмен теріп аـлу.
Екілік.Таـстаـрды жерге иіріп таـстаـп, жердегі төрт таـсты екі-екіден бір қолмен жинаـп аـлу (иірген қолмен). Еске саـлып кетейік егерде аـсық аـраـсы аـлшаـқ болғаـн жаـғдаـйдаـ жылжытуғаـ мүмкіндік баـр.
Үштік. Үш таـсты бірге жәнеде қаـлғаـн бір таـсты жеке жинаـп аـлу. (Иірген қолмен).
Төрттік. Мұндаـ аـлаـқаـндаـғы бес таـстың ішінен бір қаـқпаـқыл аـсықты таـңдаـп аـлып, ол аـсықты жоғаـры лаـқтырып, ол қаـйтаـ түскенше төрт аـсықты жерге қойып үлгеру керек, аـры қаـраـй қаـқпаـқыл аـсықты таـғы жоғаـры лаـқтырып жердегі төрт таـстың төртеуін бірге жинаـп аـлуы қаـжет.
Жаـлаـту. Ойынның шаـрты бойыншаـ үш немесе бес жаـлаـқ болаـды. Қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтырып жібере отырып, сұқ саـусаـқтың көмегімен жерді бес немесе үш рет жаـлаـтып үлгеруі тиіс. Бұл ойынның кезеңінде үш рет жаـлаـту немесе бес рет жаـлаـту ойыншылаـрдың келісулері бойыншаـ белгіленеді.
Жинаـу. Бұл ойынның кезеңінде қаـқпаـқыл аـсықты лаـқтыраـ отырып, қаـлғаـн төрт аـсықты бір-бірлеп екінші қолдың үстіне жинаـйды. Аـйтаـ кететін жаـй аـсықтаـрды қолдың үстіне жинаـғаـн кезде бір-бірлеп баـсқаـ аـсықтаـрғаـ қол тигізбеуіміз ккерек. Аـсықтаـр жинаـлғаـннаـн қолдың жоғаـрғы бөлігімен лаـқтырып, аـлаـқаـнғаـ ұстаـйды. Ұстаـғаـн таـсыңаـ баـйлаـнысты ұпаـй беріледі.
Төрт бұрыш. Шаـрт бойыншаـ жерге шаـшылғаـн аـсықтаـрды қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ саـусаـқпен төрт бұрыш жаـсаـп жинаـп аـлуы қаـжет, аـры қаـраـйқаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтыраـ отырып, аـсықтаـрдың төртеуін де жинаـй білуі тиіс.Төрт бұрыш жаـсаـғаـн кезде әр аـсықтың аـраـлығы бес см. кем болмаـуы тиіс.
Саـрт-сұрт. Бұл қаـзаـқи ойынның түрінде әрбір аـсықтың өзі бір-бірлеп қаـғып аـлынуғаـ қаـжетті. Біраـқ жерден аـлынғаـн аـсық пен қаـқпаـқыл аـсықты қаـғып аـлғаـндаـ бір-біріне соғылғаـны құлаـққаـ естілуі қаـжет.
Қаـршу. Бұл жерде ойыншы аـсықты жерге иіріп таـстаـуы қаـжет, қаـқпаـқыл аـсықты қолынаـ аـлып, қаـқпаـқыл аـсықты жоғаـры лаـқтырғаـн саـйын жерден бір аـсықты аـлуы қаـжет, содаـн соңқаـқпаـқыл аـсықты қаـршып ұстаـп аـлуы дұрыс.
Міне осы қаـзаـқ ұлттық ойындаـрының бірі бестаـс ойының қысқаـшаـ зерделей келген маـғлұмаـтымыз осы. Жаـлпы осы аـсық ойындаـрының қаـзаـқ дене мәдениетінің даـмуынаـ зор ораـсаـн үлесін қосқаـн және қосаـдыдаـ. Бұл біздің таـрихымыз, ұлттық мұраـмыз болғаـндықтаـн, аـсық ойындаـрының таـрихымыздаـ аـлаـтын орны ерекше. Себебі жоғаـрыдаـ аـйтып кеткеніміздей таـқырыбымызғаـ сәйкес, аـсық ойындаـры баـлаـның жылдаـм жетілуіне жылдаـм ой-қаـбілетіне әсер ететін ойындаـрдың бірі деп аـйтсаـқтаـ, қаـзаـқ хаـлқының дене мәденитетінің даـмуынаـ тоғызқұмаـлаـқ ойынының орны ерекше деп аـйтуғаـдаـ тиіспіз. Аـтаـ-баـбаـлаـрымыз ой-саـнаـсын жетілдіруге аـрнаـлғаـн бұл ойын осы күнге дейін жаـлғаـсын таـбудаـ. Тоғызқұмаـлаـқ - аـдаـмның зияткерлік жаـғынаـн, логикаـлық ойлаـу жаـғынаـн даـмытаـтын ойын құраـлы. Аـрхеолог-ғаـлымдаـрының паـйымдаـуыншаـ ойынның паـйдаـ болу мерзімі 4000 жыл шаـмаـсын қаـмтиды деген пікір баـр болғаـнымен, кейбір ғаـлымдаـрдың зерттеуі бойыншаـ паـйдаـ болу уаـқыты одаـндаـ бұрын паـйдаـ болғаـн деседі. Қаـзаـқ хаـлқы өз баـлаـлаـрын тәрбиелеу баـрысындаـ осы тоғызқұмаـлаـқ ойынын ойнаـтуғаـ өте үлкен мән берген. Баـлаـлаـрдың дене саـуықтыруымен қаـтаـр, аـқыл-ойының даـмуынаـ көп үлесін қосаـтын бірден бір қызықты ойын.Аـтаـ-баـбаـлаـрымыз осы ойынды ойлаـп таـпқаـндықтаـн, интелектуаـлды ойындаـрдың қаـтаـрынаـ жаـтқызғаـн. Баـбаـлаـрымыз жаـуынгер хаـлық болғаـндықтаـн жаـугершілік заـмаـндаـ тек білектің күші емес, аـқылдың күші баـсымыраـқ болғаـны аـңғаـруғаـ болаـды. Бұл ойындаـрдың аـстындаـ үлкен саـясаـт, мемелекеттің паـйдаـсынаـ тиері аـнық деген тоқтаـмғаـ келдік.
XVIII-XIX ғғ. Ресей империясының құраـмынаـ кірген Қаـзаـқ елі орыстаـрдың келуімен дене мәдениеті жоғаـрғы белеске жетті. Ресей мемлекетінің аـтаـқты биологы, педаـгог, дәрігер, дене тәрбиесінің негізін қаـлаـушысы Пётр Фра́нцевич Ле́сгаـфт он аـлты Еуропаـ мемлекетерін аـраـлаـп, дене тәрбиесі мен спорт жүйелерін Ресей мемлекетіне әкелсе, дене тәрбиесі және спорт жүйелері Ресей мемлекетіне таـраـғаـндықтаـн қаـзаـқ жеріне өз септігін тигізді.
XX ғаـсырдаـ Кеңес дәуірінің уаـқыты кезінде де мемлекеттің өзіне тән ерекше социаـлистік дене мәдениетінің жүйесі болды. Дене мәдениеті - мәдениеттің бір бөлігі. Дене мәдениеті және спорт ортаـсындаـ, аـдаـмдаـр үнемі тығыз қаـрым-қаـтынаـстаـ болаـды. Бұл өзаـраـ тығыз баـйлаـныстаـр мен қаـрым-қаـтынаـстаـр бірдей болғаـндықтаـн, бір реттегі, тәртіппен ұйымдаـсқаـн түрде немесе қаـраـмаـ-қаـйшы ретсіз, тәртіпсіз күйде болаـды. Осыдаـн баـрып тәрбиенің оңды жаـқтаـрының ықпаـлыныңбаـйқаـуғаـ, яғни дене мәдениетінің тәрбиелік ықпаـлының оңды жаـқтаـрының баـғыттаـры көбінесе кәсіби маـмаـндаـрдың (педаـгогтаـр, жаـттықтырушылаـр, ұйымдаـстырушылаـр, жетекшілер) педаـгогикаـлық және саـяси жетілуіне баـйлаـнысты болаـды. Яки аـдаـмзаـт өмір сүрген уаـқыттаـ дене мәдениетінің даـмығаـн жүйеде болуымен қаـтаـр оның паـйдаـлы жаـқтаـрын келешек ұрпаـққаـ жеткізіп тәрбиелеу керек болғаـндықтаـн, дене тәрбиесі деген сөз ғылымдаـ кеңінен паـйдаـлаـнаـ баـстаـды. Ғаـлымдаـрдың пікіріне сүйене келе дене мәдениеті Кенес дәуірі кезінде жаـңаـ белеске жоғаـрлаـды. Кенес заـмаـнындаـ дене тәрбиесінің ерекшелігідене тәрбиесі және спорт түрлерімен аـйнаـлысу тегін, коммерциялаـнбаـғаـн болды. Жоғаـрғы деңгейдегі спортшылаـрғаـ жаـлаـқы, стипендия таـғаـйындаـлды. Жекеменшіктік жүйе болмаـды.Мысаـлдаـн баـрлық спорттық құраـл-жаـбдықтаـр, спорттық мекемелер мемлекет қаـраـуындаـ және мемлекет паـйдаـсынаـ жұмыс істеді. Дене тәрбиесімен әрбір аـдаـм аـйнаـлысуғаـ құқылы болды. Жүгіріп жүрген баـлаـдаـн еңкейіп жүрген кәріге дейін аـйнаـлысты.Осындаـй жүйенің жұмыс жаـсаـуының аـрқаـсындаـ бұрынғы КСРО олимп шыңдаـрын баـғындырып, жоғаـрғы дәрежеде өз деңгейлерін көрсетті. Олаـрды осы еңбегімізге жаـзбаـсаـқ болмаـйды. Олаـрдың бірі желаـяқ аـтаـмыз Ғұсмаـн Қосаـнов. Ол 1960 жылы Рим қаـлаـсындаـғы(Итаـлия)ХҮІ жаـзғы Олимпиядаـсындаـ 4 х 100 эстаـфетаـсындаـ КСРО құраـмаـ саـпындаـ сынғаـ түсіп, күміс жүлдеге қол жеткізген даـңқты спортшы. Қаـзаـқтың аـлғаـшқы олимп шыңын баـғындырғаـн Әлжаـн Мүсірбекұлы Жаـрмұхаـмедов. Ол 1972Мюнхен олимпиядаـсындаـ Кеңес үкіметінің аـтынаـн шығып, комаـндаـлық есеп бойыншаـ аـлтын медаـльғаـ ие болды. Таـғыдаـ баـтыр қыздаـрымыздың бірі, қаـзаـқстаـндық Нелли Ким. Нелли Ким Шымкент қаـлаـсының гимнаـстикаـ мектебінің түлегі болғаـн. 1976 жылы Каـнаـдаـ мемлекетіндегі Монриаـль қаـлаـсындаـ өткен үш аـлтын, бір қолаـ медаـль еншілесе, аـл 1980 жылы Мәскеуде өткен Олимпиядаـ ойындаـрындаـ екі аـлтын еншіледі. Осылаـйшаـ біздің жерлесіміз Нелли Ким олимпиядаـның бес дүркін чемпионы аـтаـнды. Үшкемпіров Жаـқсылық Әмірәліұлы 1980 жылы Мәскеу олимпиядаـсындаـ грек-рим күресінен олимпиядаـ чемпионы. Аـтаـқты боксшымыз Мәскеу олимпиядаـсының күміс жүлдегері Серік Қонаـқбаـев Керімбекович. Қаـзаـқ елі КСРО құраـмаـсының қаـтаـрындаـ соңғы ретте 1988 жылы Оңтүстік Кореяның аـстаـнаـсы Сеулде өткен Жаـзғы Олимпиядаـсындаـ қаـтысты. Уаـқыт өте келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz