Құрмалас сөйлемнің түрлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Құрмалас сөйлемнің түрлері
Негізгі сұрақтар, тапсырмалар:
1.Құрмалас сөйлемді топтастыру принциптері
2.Қос құрамды құрамды құрмалас сөйлемдердің ерекшеліктері
3. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі (бақылау-пысықтау жаттығулар жинағы. Ұ.Ержанова. 44 б. 22-жаттығу
1. Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемді топтастыру мәселесіне алғаш көңіл аударған А.Байтұрсынұлы Тіл-құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері атты еңбегінде құрмалас сөйлемге қатысты түсінік береді Оны сыйыса құрмаласу және қиыса құрмаласу деп бөліп қарастырады. Автордың сыйыса құрмаласу деп берген сөйлемдері (Қарабай мен Сарыбай аңға шықты) қазіргі замандағы тілдік таным тұрғысынан талдағанда бірыңғай мүшелі жай сөйлем деп танылғанымен, аталған сөйлемнің оны құрмалас сөйлеммен парапар ететіндей әлдебір тілдік заңдылықтың негізінде қалыптасқандығын жоққа шығара алмаймыз (салыстырыңыз: Қарабай да аңға шықты, Сарыбай да аңға шықты). Қиысқан құрмаластарды салалас, сабақтас деп жіктеп, салаластарды мағынасына қарай жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы және қойылыңқы деп бөлсе, сабақтастарды бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, пысықтауыш бағыныңқы деп бөледі. Құрмалас сөйлемді күрделі сөйлем деп атаған Қ.Жұбанов оны салалас және сабақтас деп жіктеп қарастырады.
1936 жылы орта мектептің 5-7 сыныптарына арналған Қазақ тілінің программасында құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары мен амал-тәсілдері көрсетіліп, мағыналық түрлеріне тоқталған. Құрмаласты жасайтын амал-тәсілдер салаласта: алғашқы сөйлем баяндауышы құрамындағы еді көмекші етістігі, шартты рай тұлғасы, көсемшенің - п тұлғасы, да, және, сосын дәнекерлері, сол себепті, сондықтан, сөйтіп, бірақ, сөйтсе де, я, әйтпесе, не болмаса, үйткені, неге десең т.б. жалғаулықтары, осы, сол, бұл есімдіктері; сабақтаста, негізінен, құрамында қатыстық сөздері бар шартты рай тұлғалы етістіктерге негізделген.
Әртүрлі ғалымдардың құрмалас сөйлемдерді топтастыруы:
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов

Сабақтас құрмалас сөйлем
Сабақтас құрмалас сөйлем
Салалас құрмалас сөйлем
Салалас құрмалас сөйлем

Ыңғайлас
Ереуіл
Талғама
Себеп-салдар
Шарт жағдай
Анықтауыш бағыныңқылы
Толықтауыш бағыныңқылы
Пысықтауыш бағыныңқылы

Салалас
Салалас

Сабақтас
Сабақтас
Аралас
Аралас
Тиянақсыз сабақтас
Тиянақсыз сабақтас
Құрмалас сөйлемді зерттеуді алғаш рет практикалық мақсатта емес, ғылыми тұрғыдан қарастырған С.Аманжолов
Құрмалас сөйлемді зерттеуді алғаш рет практикалық мақсатта емес, ғылыми тұрғыдан қарастырған С.Аманжолов

Құрмалас сөйлемдерді арнайы зерттеген Н.Сауранбаев бұл мәселеде бірнеше пікір ұсынды
Кейінгі топтастыру:
Салалас
Сабақтас
Іргелес
Алғашқы пікір:
Салалас
Сабақтас
Соңғы топтастыру
Салалас
Сабақтас
Аралас
Үйірлі мүшелі сабақтас

ал аралас құрмаластың "өз алдына бір бөлек заңдары жоқ" екенін айтады
ал аралас құрмаластың "өз алдына бір бөлек заңдары жоқ" екенін айтады
С.Жиенбаев
С.Жиенбаев
Салалас және сабақтас құрмалас сөйлем
Салалас және сабақтас құрмалас сөйлем

Профессор Н.Сауранбаевтың "Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі" атты очергінде іргелес құрмаластар деп отырғаны - тілімізден берік орын алып, әбден қалыптасып кеткен жалғаулықсыз салалас сөйлемдер. Мұндай сөйлемдерді салаластың бір тармағы есебінде қарамай, жалпы құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде түсіндірген. Ондағы дәлелі - "іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі бар. Салаласқа тән белгісі -- ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және сөйлемнің баяндауышы тиянақты қалыпты болатындығы. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі - іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады". Сонымен бірге бағыныңқы компоненттің табиғатын сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметімен теңестіре қараған ғалым: "Бағыныңқылар басыңқы сөйлемегі бір жай мүшенің қызметін атқарады , я соның орнына жүреді", -дей келіп, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін төмендегіше жіктейді:
* Анықтауыш бағыныңқылы;
* Толықтауыш бағыныңқылы;
* Пысықтауыш бағыныңқылы -- мұның өзі ішінара мезгіл, себеп-амал, мақсат пысықтауыш бағыныңқылар болып ажыратылған.
* Шарт бағыныңқылы;
* Қарсы бағыныңқылы;
* Салыстырма бағыныңқылы сабақтас.
Үйірлі мүшесі бар сөйлемдерді ғалым екі жақты түсіндіреді: егер есімшелі сөйлемдердің өзіне қатысты бастауышы болмаса, ондайларды есімше анықтауыш үйірлі мүшелі жай сөйлем дейді де (Емтихандарын уақытында өткізген студенттер демалысқа кетті), егер бастауышы болса, мұндайларды анықтауыш бағыныңқы деп түсіндіреді (Асан кітапханадан алып оқыған қызық кітап бүгін маған тиді).
Ғалым Б. Шалабай құрмалас сөйлемдерді байланыс сипатына қарай салалас және сабақтас деп бөледі де, үш немесе одан да көп предикативтік орталықтан құралған құрмаластарды көп компонентті құрмаластар деп, оны өз ішінде көп компонентті (сыңарлы) салаластар, көп бағыныңқылы сабақтастар және аралас құрмаластар деп жіктейді. Салалас құрмаластарды компоненттерінің байланысу тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз деп жіктейді де, жалғаулықты салаластарды мағыналық қатынастарына қарай ыңғайлас (мезгілдес), себептес, қарсылықты, талғаулы, кезектес деп саралайды .Назар аударатын мәселе -- автордың құрмаластарды, алдымен, предикатив сыңарларының санына қарай жіктеп алуы.
Ал ғалым Р. Әмірдің классификасы өзіндік жаңалығымен ерекшеленеді. Ол қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесіндегі үш құрылымдық түрді бөліп көрсетеді:
1. Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер;
2. Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
3. Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Оның ішінен іргелес салаластарды бөліп алып, оны құрылыс ерекшелігіне қарай тұрақты іргелес салалас құрмалас сөйлемдер, ауыспалы іргелес салалас құрмалас сөйлемдер деп топтайды да, одан әрі төмендегідей грамматикалық-семантикалық топтарға жіктейді:
1. Мезгілдік іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
2. Қарсылықтық іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
3. Себептік іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
4. Шарттық іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
5. Теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
6. Айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
7. Объектілік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
8. Телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
9. Ауыспалы іргелес салалас құрмалас сөйлемдер.
Ал жалғаулықты салалас құрмаласты өз ішінде ыңғайлас салалас, себептес салалас, қарсылықты салалас, талғаулы және кезектес салаластар деп жіктейді.

2.
Ерекшеліктері:
* Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары тиянақты түрде келеді.
* Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы тиянақсыз болады да, басыңқы сөйлемінің баяндауышы тиянақты келеді.
* Салаласа байланысқан сөйлемдер өзара байланысу үшін кезегінде жалғаулық шылаулар қолданылады.
* Сабақтас құрмалас сөйлемдегі бағыныңқы сыңарлар басыңқымен септеулік шылаулар арқылы байланысуға бейім.
* Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары өз бастауышымен қиыса байланысады.
* Сабақтас құрмалас сөйлемде қиыса байланысу басыңқы сыңарында жүзеге асқанымен, бағыныңқы сыңарында ондай қасиет жоқ.
* Салалас және сабақтас сөйлемдердің сыңарлары әрі есімді, етістікті, тіпті құрама түрде келуі де орын алған.
* Тарихи жағынан келгенде салалас құрмалас сөйлемдер алғаш, сабақтас сөйлемдер салаласқа қарағанда кейін қалыптасқан.
* Салаласқа енген сөйлем баяндауыштарының тиянақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.