Қылмыс. Криминалистика
1-ТАРАУ. Криминалистиканың жалпы теориясы
№1 лекция. Криминалистика пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.
МАҚСАТЫ: Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.
Криминалистиканың пәні,
Криминалистиканың жүйесі,
Криминалистиканың міндеттері мен әдістері.
Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.
Қылмысты оқиға адамдардың әрекет-қимылдарынан болатындықтан қоршаған ортада, әсіресе қылмыс орнында көптеген іздер қаладыда, қылмыскер туралы мәлімет көзіне айналады. Ал, осы іздердің пайда болу үрдісі обьектінің қасиеті, белгілері және бейне түсіру ерекшеліктері негізінде қажетті бір заңдылықтарға бағынады. Іздерді, басқа да айғақ заттарды оқиға болған жерден тауып, оларды салыстыру, талдау, тексеру нәтижесінде қылмыстың тетігін анықтаймыз.
Криминалистика пәні іздерді, айғақ заттарды іздеу, табу, бекіту, зерттеу әдістерінің және сол үшін қажетті техникалық криминалистік құралдары пайдалану жолдарын оқытып үйретеді.
Криминалистика ғылымының пәні екі бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімі заңдылықтары:
қылмыс тетігінің заңдылықтары;
қылмыс және оған қатысушылар туралы ақпараттың пайда болу заңдылықтары;
дәлелдемелерді жинақтау, зерттеу, бағалау мен пайдалану заңдылықтары.
Екінші бөліміне қылмыспен күресуге қажетті криминалистік құрал-жабдықтарды, тәсілдер мен әдістерді ойлап шығару, практикаға енгііп пайдалану және оларды жетілдіру жатады.
Криминалистика - бұл қылмыс тетігінің заңдылықтары, қылмыс және оның қатысушылары жөніндегі ақпараттың пайда болуы, сонымен бірге дәлелдемелерді жинақтау, бағалау мен қолдану туралы және қылмысты ашу, тергеу және алдын алуға бағытталған әдіс-тәсілдерінің танымдылық заңдылықтары туралы ғылым.
Криминалистика жүйесі ғылымның пайда болуынан бастап бүкіл тарихы бойына дамып және жетілдіріліп отырады. Бұл процесс осы күнге дейін жалғасуда. Криминалистика өз алдына ерекше, дербес ғылым болғандықтан, оның өзі іштей өзара байланыстығы жеке бөлімдерінен құралған ғылым жүйесі болып табылады. Көптеген оқулықтарда дәстүрлі түрде криминалистика жүйесі төрт бөлімнен құралған, олар:
Криминалистиканың жалпы теориясы;
Криминалистік техника;
Криминалистік тактика;
Криминалистік әдістеме.
Криминалистиканың міндеттері жалпы, арнаулы және нақты болып үш топқа бөлінеді.
Криминалитиканың жалпы немесе басты міндеті құқық қорғау органдарына қылмыспен күресуде қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен басқа да ғылымдар саласы сияқты өз тұрғысынан көмектесу.
Криминалистиканың арнаулы міндеттері мыналар:
криминалистика пәнінің негізін құрайтын обьективтік заңдылықтардың одан әрі кеңейтіп оқып зерттеу, осы ғылымның жалпы және жеке теорияларын дамыту, олардың жалпы әдістемелік негіздерін жасау;
Заттай жәлелдемелерді, іздерді тауып алу, бекіту, зерттеу үшін керекті жаңа криминалистік әдістер мен тәсілдерді одан әрі өңдеп жетілдіру және осы әдістерді пайдалануға лайықты жаңа техникалық құралдарды жасап шығару;
Алдын ала тергеу, сот тергеуінің және криминалистік сараптаманың ұйымдастырушылық, тактикалық және әдістемелік негіздерін жетілдіру. Әрбір тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерін өңдеу арқылы олардың нәтижелігін арттыру;
Қылмыстардың жекелеген түлерін тергеудің әдістемесін өңдеп жетілдіру үшін жаңа ұсыныстар енгізу;
Қылмысты азайту үшін криминалистік сақтық шараларын құқық қорғау органдарына ұсыну;
Шет елдердегі криминалистика ғылымы жетістіктері мен тәжірибелерін қылмысты ашу, тергеу және алдын алу үшін пайдалану.
Криминалистиканың нақты міндеттері тез уақыт аралығында орындалатын сипатта болып келеді; мәселен, осы ғылым алдында өзінің кейбір кезеңінде қылмыстың жаңа түрлерін немесе топтарын тергеу әдістемесін шығару міндеті қойылады.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Криминалистиканың пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.
Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолданбалы мағынасы.
Криминалистикалық ілімдер жүйесі.
№2. лекция. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолдаңбалы мағынасы.
Мақсаты: Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін, сол танылатын объектілерді қандай ұқсатандыру тактикалары арқылы асыратылатындығын көрсету.
Криминалистикалык идентификация түсінігі
Криминалистикалык идентификация субъектілері мен объектілері, олардың түрлері мен нысандары
Криминалистикалык идентификация теориясы қағидаларының қылмысты ашудағы тәжірибелік мағынасы
Идентификация термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын болсак тендестіру, яғни тепе-тендікті анықтау немесе тепе-тең ету, сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей біркатар түсінік тал-дауларын жасауда қолданылады:
идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
идентификация -- танымның әдіс-тәсілі мен қүралы ретінде;
идентификация -- тендестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде карастырылады.
Идентификация термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне байланысты пайдаланылады және белгілі бір ой-ларды жинақтайды.
Идентификация үғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және баскд да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясынын (философия) көмегі аркылы адамнын танымдык қызметіне ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлем-дегі барлық материалды объектілер өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес баскд объекті-лерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі санына кдрамастан материадды дүниедегі әрбір объект жеке-ленген болып табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы басқа езі тектес заттардан ажы-ратып тану немесе сәйкестендіру процесін жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін. Тендестіру актілері кдрапайым, яғни күнделікті түрмыс-тірші-лікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шенберінде шешілетівдей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудін түрмыстык акті-лерінде кішкентай бала өзінін ата-анасын, киімдерін, ойыншық-тарын танвды; суретші өзінін салған суретін онай ажыратады; ұста өзі жасаған детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик -- химиялык заттарды, онын табиға-тын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик - физикалык процестердін табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау кызметі зандылыктарын зерттейтін логика ғылымы, идентификация көмегімен тевдестіру зандылығы және адамды тану кызметіндегі теңестірудін логикалык кағидалары негізінде калыптасқан.
Тендестіру зандылығына сәйкес - адамның ойлау процесін-дегі кандай да бір ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тен болуы тиіс.
Адамның санасында көрініс тапкдн объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезівде міндетті түрде нақ-ты бір объектіні ғана ойлау керек, оны баска объектілермен ал-мастыруға болмайды. Әр түрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның кайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмүны алғашкы ойлаудың мазмүнына сәйкес (бір) болуы кажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастыктар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның ойы , әр түрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмай-ды, бұл өз алдына тендестіру зандылығының бұзылуына әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялык механизмі келе-сідей болып келеді: субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінін белгілері туралы көрініс, сол көріністі ойлау аркы-лы, ол үсынылып отырған объектіні өзінің ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол объекті-лердін сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша коры-тынды жасайды.
Адамның барлық танымдык (тұрмыстык, я ғылыми) кызметі аясындағы кез келген логикалык тендестіру механизмі біреу- ак болып келеді. Операция бірнеше рет орындалатындықтан түрмыстык тендестіру рәсімі кдрапайым болып табылады. Сон-дыктан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалык стеоретип аркылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б. ажыратамыз.
Карапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту мүшелері аркылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретіиде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника, зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кенінен колданылады. Мысалы, архео-логиялық зертгеулер жүргізу барысында табылған (кдзып алын-ған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тірші-лікте емір сүрген жануарлардын өлігі, казіргі кезде жойылып кеткен жануарлардын түрлерімен идентификацияланады. Та-былған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалык, органикалык және басқа да химиянын сала-лары аркылы алынатын барлык заттар міндетті түрде бүрын аныкталған заттар класы бойынша идентификацияландырыла-ды (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған затгар белгілі бір минералдар және т.б. түрлері бойынша идентификацияла-нады.
Барлык. идентификациялық жағдай мәселелеріне байланыс-ты әр түрлі ойлар (пікірлер, көзкдрастар, түжырымдар) кейбір ғылым -- археология, тарих, өнертану салаларында жекелеген идентификациялык, мәселелердін сәйкестігін шешу үшін кри-миналистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін пай-далануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік бер-ген: Идентификация дегеніміз - бір объектіні басқа бір объекті-ден ажырату немесе тануға мүмкіндік беретін объектінін өзіндік касиетіндегі материалдык белгілерін салыстырмалы түрде зерт-теу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалык, идентификацияның ерекшелігі неде, олардың баска да кызмет саласындағы идентификациядан айыр-машылығы кандай деген мәселелерге токталатын болсақ, бұл қылмыстың ізін жасырған жерлерді; кылмыскердің кыл-мысты жасауға колданылған кару кұралдарын; кылмыскерді, жәбірленушіні, кылмыстык. кол сұғылған заттарды идентифи-кациялауға және т.б. аныктауға болады.
Көріп отырғанымыздай, дәлелдеу кезінде кәптеген жағдай-лар идентификациялауға жатады. Бірақта олардын әркдйсысы әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мысалы: кылмыс-кердің жеке басын оның қолжазбасы, дауысы, бейне келбеті, аяқ, кол іздері, шашы және т.б. бойынша идентификациялауға болады.
Бүгінгі танда криминалистикалык идентификация теория-сы криминалистикадағы жеке ілімдердің ең жетілдірілген түр-леріне жататындығы осы жағдайлармен түсіндіріледі.
Кеңестік танымал криминалистердің барлығы да кримина-листикалық вдентификация мәселелерімен тікелей немесе жа-нама түрде айналысты.
Криминалистикалык вдентификация теориясы - тарихи жа-::ғынан жеке криминалистикалық теориялар арасынан ең алғаш пайда болып, білімді жүйелеңдіру күралы ретінде калыптасқан ілім болып табылады.
Криминалистикалык идентификация теориясының калып-тасуы мен даму тарихын темевдегідей 3 кезеңге бөліп кәрсету-ге болады:
-кезең -- теориялык негізі мен оның негізгі жағдайлары және қағидаларының пайда бола бастауынан XX ғасырдың 50 жылдарына дейінгі кезендерді хронологиялык, түрде камти-ды;
2-кезец -- бұл 80 жылдарға дейінгі әр түрлі идентификация-лық зерттеу әдістемелерінін қалыптасу кезеңі;
3-кезеқ -- криминалистикалык идентификация жағдайлары және т.б. қайтадан қарастырылып нактыланатын кезендер жа-тады, ол бүгінгі танда орын алуда.
Криминалистикалык, идентификация теориясы - қылмыстық оқига тураіы дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектініқ тепе-теқдігін анықтауга байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен т^ратын гылыми ілімдердің жиынтыгы.
Криминалистикалық идентификация процессуальдық және процессуальдық емес формасында кдрастырылады.
Идентификациянын процессуальдық емес формасы қолдан-балы және жедел болып екі түрге бөлінеді. Идентификацияның колданбалы түрі - мүражай, ғылыми-зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады. Ал иден-тификацияның жедел түрі қылмыстык іс козғалғанға дейін орындалады. Идентификациянын нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде колданылады.
Идентификацияның процессуальды формасы:
сот сараптамасы;
тану үшін көрсету;
объектілерді карау шеңберінде жүзеге асырылады.
Тану үшін көрсету және карау тергеу әрекеттері шеңберіндегі идентификация тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде колданылатын идентификация процессуальдык түрде өте кең таралған.
Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалистикалык идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес, сонымен катар олар-дынтабиғи қасиеттері мен басқада параметрлерімен байланыс-ты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентифи-кация түрлері ажыратылады:
объектінің бір текке жататындығы;
топтык кдтынастылығы;
жекеленген сәйкестігі аныкталады.
Идентификацияланатын объектініңтабиғатына байланысты:
нақты бір жеке объект бойынша;
бүтінді бөлшек аркылы аныктау бойынша;
шығу (пайда болу) кдйнар көздері бойынша.
Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей түрлері бар:
:: ойдағы бейне бойынша идентификациялау;
жеке объектілерді материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау;
шығу кайнар кездері бойынша идентификациялау;
:: бүтінді белшек бойынша идентификациялау.
Мысалы, табылған колдың ізі аркылы сезіктіні идентификациялау жеке объектіні бейненін материаддык бекітілуі бойынша идентификациялауға жатады; окиға болған жерде табылған сым-темір бөлшектерін сезіктінін автокөлігінін багажынан та-былған сым-темір бөлшектерімен идентификациялау -- бүтінді бөлшек аркылы вдентификациялауға жатады; бір сезіктіден та-былған пакеттегі есірткіні екінші сезіктіден табылған пакеттегі есірткімен идентификациялау - шығу кайнар көзі бойынша идентификациялау түріне жатады.
Сонымен қатар, идентификацияны жүргізу субъектісіне бай-ланысты тергеу және сараптамалык идентификация деп бөлеміз.
Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс кдруы, кәлік құрал-дары және т.б. идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо-лады.
Криминалистикалык техниканын салалары бойынша -- порт-ретті (ауызша суреттеу), трасологиялык, баллистикалык, кол-жазбатану және т.б. түрлері бар.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Криминалистикалык идентификация анықтамасы.
Криминалистикалык идентификация теориясының калыптасуы мен даму тарихының кезеңі.
Криминалистикалык идентификацияның нысаны.
2-ТАРАУ. Криминалистикалық техника
№2. лекция. Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.
Мақсаты: Криминалистика пәні жүйесінің бірі, қылмысты ашу мен тергеуге қажетті дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және пайдалануға арналған техникалық-криминалистік құрал-жабдықтар, әдістер мен тәсілдердің құрамын құрайтын криминалистикалық техниканың маңызын түсіндіру
Криминалистикалық техника түсінігі мен құрылымы.
Қылмысты тергеп ашуда пайдалнылатын ғылыми техникалық және жалпы ғылыми құралдардың жиынтығы.
Ғылыми техникалық қолдануын процессуалдық және техникалық түрде дайындау.
Криминалистикалыктехника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстык іздерді табу, бекіту, алу, жинауға колданы-латын және тергеліп отырған окиға мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өндеуге бейімделген ғылыми-техникалық кұрал-дар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар түрғы-сынан өндеп жетілдіру, сондай-ақ кылмыстардың адцын алу әдістері мен техникалық қүралдардың жүйесі болып табылады.
Криминалистикалыктехника - криминалистикадағы алғаш-қы пайда болған түсінік, оның күрылу кезіндегі негізгі бөлім. ?
Криминалистикалықтехникатермині, біріншіден -- крими-налистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден -- техникалык қүралдардың жиынтығын білдіреді, яғни кұрылғылар, аппарат-тар, күралдар, сот өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті баска да қүралдар.
Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне -- кыл-мыскерлердің жеке басы туралы, оның колданған қаруы, олар-ды колдану және жасалған кылмыстын өзге де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу максатымен кылмыстың материалдык іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады.
Криминалистикалыктехниканын карастыратын мәселелері-нін көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Криминалистикалық техника теориялық жағынан кримина-листиканын бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:
жалпы жасалған кылмыстык, іске қатысты кандай нысандар, кандай іздер қалдырылады және олардын қандай касиеттері, сипаттары бар;
криминалистикалық техниканы дамыту.
Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына карай арнайы мәсе-лелерді зерттейді:
-- қылмыстын ізін қалай және қандай техникалык, қүраддардың көмегімен табуға болатындығын;
олар дәлелдеме болуы үшін, оларды калай және кандай техникалық кұралдармен тауып, бекітуге болатындығын;
бұл дәлелдемелерді, калай және қандай техникалык кұралдардың көмегімен алуға болатындығын. Мысалы, қылмыс ісіндегі саусактың калдырған ізін криминалистер XX ғасырда ұнтактын көмегімен табуға болатынын, оны дактопленкаға бекітіп, бирка жасап, сол пленканы дәлелдеме ретінде алуға болатынын анықтаған;
-- бұл дәлелдемелер қалай және қандай тәсілмен анықталғанын қарастьірады, бірак көбінесе бұл мәселені экспертология шешеді;
қылмыстык іс, қолданылған кару, қылмыскерлер, калдырылған іздер және т.б. мәселелер жайлы мәліметтерді калай және кандай тәсілдер арқылы жинауға болатындығын;
кандай техникалык кұралдар қылмыс жасауға кедергі жасайтындағын.
Аталған мәселелер арнайы болып табылады, ал осылардың әркайсысында накты мәселелер бар және әлі де бола береді.
Яғни, бұл накты мәселелер: нысаннын түрлеріне, атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері және т.с.с. қылмыс іздеріне байланысты болады.
Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен кажетті же-келенген іздерді немесе оларға қатысты объектілердін түрін, тегін анықтау мәселелері туындайды. Іздерді калдырған деп та-былған объектілерді аныктау мәселелері идентификацияның көмегімен шешіледі.
Криминалистикалыктехника идентификациямен тығыз бай-ланысатын басқа да идентификациялык. емес (диагностикалык, классификациялык, ситуациялык) мәселелерді шешеді. Олар-дың қатарына іздердін пайда болу механизмін аныктау жатады. Бұзу іздері арқылы іздердің пайда болу механизмі, кұраддар-дын козғалыс бағыты, бөгет пен қарым-кдтынаска түсу бұры-шы, басу күші және т.б. аныкталады.
Кей жағдайларда іздің пайда болу механизмі туралы мәселе тергеу барысында өзіндік мағынаға ие болады. Әсіресе, іздің пайда болу жағдайлары: із каддырушы объектінің әсер ету ба-ғыты, күші, арақашыктығы, жылдамдығы, іздердін пайда болу уакыты мен кезектілігі (мысалы: ату ара қашықтығы мен бағы-ты, жәбірленушіге жаракдт салудың кезектілігі, көлік қүралда-рынын козғалыс жылдамдығы мен бағыты). Сонымен катар, із калдырушыларды зерттеу механизмі кейде іздін калыптасуына әсер ететін тікелей себепті әрекетгі аныктау мәселелерін де карас-тырады, мысалы: әйнектегі ойык тас лақтырудан ба, әлде оқтан пайда бодцы ма; киімдегі закым жыртылудан, әлде кесуден пайда болды ма; аңшы кару окпаныньвд жарылу себебі неде және т.б.
Жоғарыда көрсетілген криминалистикалық техниканың карастыратын негізгі мәселелерін төмендегідей бөліп көрсету-ге болады:
1. Идентификациялық:
а) жеке тепе-тендігін аныктау (идентификация); ә) объектілердің кай топқа жататындығын аныктау.
2. Идентификациялықемес:
а) қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту және алу;
ә) іздердін пайда болуына әкеп соқкдн әрекеттердін жағда-йын, механизмін, себептерін аныктау және т.б.
Карастырылған мәселелерді шешу мақсатывда криминалис-тикалык техниканын әдістерін тергеуші, маман, сарапшы кдл-дана алады. Бүл криминалистикалық техниканын тұтастығын көрсетеді. Сондықтан тергеу және сараптамалык. криминалис-тикалык техниканы жеке ғылыми пән ретінде қарастырып өңдеуді талап ететін немесе криминалистикалык сараптаманы криминалистикадан бөліп карастырғысы келетін авторлармен келісе алмаймыз.
Бірақта, бір жағынан тергеуші мен маманнын криминалис-тикалықтехниканы қолдану, екінші жағынан сарапшының кри-миналистикалыктехниканы колдану ерекшелігін ескерген жөн.
Сонымен, криминалистика ғылымывдағы криминалистика-лық техника бөлімі өте маңызды бөлім.
Криминалистикалык техника қылмысты тергеу мақсатында накты жаратылыс және техникалық ғылымдарды пайдалану негізінде қалыптасып пайда болған. Олар, қылмыстық сот өндірісі мәселелерін шешу мен заттай дәлелдемелерді зерттеу-ге бейімделген - физика, биология, химия, математика және басқа да ғылымдардың әдістерін қолданудан тұрады. Сонымен катар, криминалистиканың өзінін жеке колданылатын арнайы әдіс-тәсілдері мен техникалык кұраддары бар. Криминалисти-ка ілімі шенберінде кылмыстың алдын алу мен тергеуге арнайы бейімделіп жасалған накты (жаратылыс) және техникалык, ғылым әдістерінің жиынтығы калыптаскдн.
Заттай дәлелдемелермен жұмыс жасау және оларды зерт-теудің жеке типтік мәселелерін шешуге бағытталған әдістемелік жүйенің күрделілік деңгейіне байланысты әр түрлі техникалык, әдістер қолданылады. Мысалы: құжатгарды карау кезінде жа-рыкты қиғашынан түсіру аркылы жарыктандыру әдісін колда-нуға болады.
Тергеу әрекетінің жүйесіндегі техникалық тәсілдер такти-калык әдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу әрекеті кұра-мындағы қылмысты тергеу мен оны ашу максатында колданы-лады. Үрлык, болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мәселесін шешу үшін үрлық болған жердегі қылмыскердін әрекетінің мазмүны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анык-тап, объектіні бүзу механизмін модельдеу қажет. Бүларды анык,-тамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу және сараптама кызметіндегі колданылатын техникалык. тәсілдер сонымен бірге криминалистикалык әдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалык немесе тергеу мәсе-лелерін шешуге арналған.
Криминалистикалык техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сәйкес колдануы болып табылады.
Криминалистикалық техника занда керсетілген тергеу әре-кеттерінде қолданылады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінде қарастырылған - карау, тінту және басқа да тергеу әре-кеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, елшеу, үлгі алу, калып жасау және т.б.) кезінде колданылады.
Тергеу әрекеті барысында колданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі кажет. Кдрау хатгамасында кандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол кан-дай нүктеден және кандай әдіспен түсірілгендігі накты көр-сетілуі тиіс.
Криминалистикалық техниканы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тәртіп ережелерін сактамай кол-данылған жағдайларда, оның нәтижелері дәлелдемелік күшін жоғалтады.
Криминалистикалык. техниканын әдістері кылмыстық про-цесс шегінен тыс, баскд да, атап айтканда - аныктама органынын жедел-іздестіру кызметі кезінде, сондай-ак, қылмыстың алдын алу шараларын жүргізуде де колданылады.
Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен колданылуы криминалистикалык техниканын дамуы-на әкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары калыптаскан:
криминалистикалыктехниканыңжалпы ережелері;
криминалистикалык фотофафия, дыбыс- және бейнежазба;
трасология (іздер жөніндегі ілім);
криминалистикалыкбаллистика;
криминалистикалык қолжазбатану және автортану;
құжаттарды техника-криминалистикалык. зерттеу;
суык қаруды криминалистикалық зертгеу;
криминалистикалықжарылыстану;
заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу;
одорология;
фоноскопия;
адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша тендестіру (габитология);
:: криминалистикалык тіркеу және есепке алу.
Криминалистикалықтехникаәдістерімен зертгелетін: іздер, атыс карулары, күжаттар және басқа да заттай дәлелдемелер -- жоғарьща аталған сала тізімдері криминалистикалык. техника-ның жүйесі негізіндегі кағидалардан түрады.
Криминалистикалықтехниканы әдіс бойынша жүйелендіру мен мамандандыру оны кеңінен өндеп жетілдіруді қажет етеді.
Криминалистикалыктехниканы тағайындау әдістерін келесі-дей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1. Заттай дәлелдемелерді табу, бекіту және алудық әдістері мен тәсілдері. Бүл әдістемелердің тобы дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу әрекеттерін жүргізуде үлкен мағынаға ие болады, мысалы: қылмыс болған жерден колдың, аяқтың, көлік құралының, атыс қүралының іздерін, өзге де объектілер мен жерлерден микроіздер және бөлшектерді табу мен алу тәсілдері.
2. Заттай дәлелдемелердізерттеу әдістерімен тәсілдері. Бұл әдістер тобын тергеуші мен маман тергеу әрекетін жүргізу барысында колданулары мүмкін, бірақбүл әдіс-тәсілдер негізінен криминалистикалық сараптама жүргізу кезінде заттай дәлелде-мелерді лабораториялық зерттеу үшін арналған. Олардын ката-рына адамдарды, жануарларды, бүзу қүралдарын, ату қаруын, заттардын шығу тегін және т.б. идентификациялау әдісі жатады
Криминалистикалык, техниканын әдістері, олардың табиғи негізінде жатқан кұбылыстар мен кай ғылыми топка жататын-дығы бойынша жүйеленеді. Атап айтканда: а) физикалык; ә) химиялык; б) физика-химиялык; в) ботаникалык; г) физио-логиялык; д) математикалык; е) логикалык; ж) биологиялық.
Криминалистикалык техника жалпы ғылым, сондай-ак ар-найы әдіс ретінде кодданылады. Ғылым бөлімі ретінде крими-налистикалык техника жеке техникалык кұраддар мен крими-налистикалык техника әдісі мен тәсілдерін камтиды. Табиғи және техникалық ғылымның криминалистикалык жағдайдын интеграциясы, накты техникалык кұралдардың курделігі, сон-дай-ақ күрделі технологиялык операцияларды колдану әдіс-терінің өрлеуі мен дамуы тек қана криминалистикалык, техни-каны айтып кана коймайды, сонымен қатар технологияны да атап өтуін кажет етеді, әсіресе бұл әр түрлі кылмысты зерттеу кезіндегі әдіс тактикамен, техникамен байланысты сұрақтарды шешкенде байкалады.
Криминалистикалыктехниканын қүралы, әдісі мен тәсілінін қайнар көзі мен кылмыстык. сот өндірісіне кажеттілік кабілетінін дәрежесіне байланысты үш топка бөлінеді: бірінші топты басқа ғылым мен техникада қолданылатын кұралдар, әдіс пен тәсілдер кұрайды. Бүларға мысалы, фотоаппараттар, жалпы тұрғыдағы бейне- және дыбысжазба аппараттары, микроскоптар, спектро-метрлер, хроматографтар және баска да іздестіру және зерттеу күралдары.
Екінші топка -- баска ғылымда өндеп жетілдірілген кұрал-жабдыктар мен әдіс-тәсілдердің криминалистикаға бейімде-лінген тобы кір"еді. Олар кылмысты ашу және тексеру максаты-на арналған кұралдар. Оларға мысалы, суретке түсіру немесе фото қондырғыларының арнайы әдістері.
Ал үшінші топты қылмысты ашу және зерттеу максатында арнайы криминалистикамен өндеп жасалған күрал, әдіс пен тәсілдер құрайды. Оларға мысалы, салыстырмалы микроскоп-тар, дактилоскопиялық тіркеуді немесе суреттердің жинағын қүрайтын жүмыс орнын компьютерлендіру және т.б. жатады.
№4 лекция. Криминалистикалық фотография және бейнетаспаға жазу.
МАҚСАТЫ: Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болатын құралдар туралы түсінік беру.
Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.
фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.
бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.
Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болады. Бекітудің мұндай кең тараған әдістері мен кұрал-жабдықтарына криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбалары жатады. Осыған сәйкес аталған құрал-жабдықтар мен әдістердін жиынтығы, яғни фотография, бейне- және дыбысжазбалары криминалистикалыктехниканын бір топтык тарауларын кұрады. Аталған тараулардың ішінде криминалистикалык фотография бөлімі бұрынырақ пайда бо-лып калыптасқан. Ал бейнежазбалары кейіннен пайда болып колдана бастады. Тергеу барысында дыбысжазбаны қолданудың криминалистикалық аспектілері әлі жеке бөлім ретінде калып-таспаған. Ол бейнежазбамен бірге қарастырылады.
Криминалистикалык фотография - фототүсірілімдердін жалпы және арнайы турлерін қолданудын қүрал-жабдықтары мен әдістеріне, оларды криминалистикалық мақсатта колдану-дың ғылыми негізделген мәліметгеріне, сондай-ақ криминали-стикалык зерттеулердің сәйкес нәтижелеріне негізделеді. Кри-миналистикалыктехниканыңбөлімі ретінде, ол қылмысты ашу мен тергеуге байланысты әр түрлі криминалистикалык кызмет барысында қолданылатын фототүсірілім кұралдары мен әдіс-терінің жетілдірілген ғылыми жүйесін құрайды.
Осыған сәйкес фотографиялык күрал-жабдыктарға: крими-налистер ойлап тапкан барлык жаңа түсірілімдік және проек-циялықаппаратураларды, фото-жабдықтар мен фототүсірілім-дердің арнайы құрылғыларын, фотоматериалдарды және олар-ды өндеу үшін қолданьуіатын химиялык реактивтерді жатқыза-мыз. Аталған кұрал-жабдықтардын ішінде кейбір фотокұрыл-ғылар тек кана криминалистикалык мақсатта қолдануға арнал-ған. Мысалы: октың үстіңгі цилиндрлік қабатын фотоға түсіру үшін, фотографияға түсірудің осы берілген құрал-жабдықтарын криминалистикалық қызмет барысында қолдануға байланысты өндеп жетіддірілген ережелер мен ұсыныстардың жиынтығы фотографиялык әдіс болып табылады.
Криминалистикалық фототүсірілім жекеленген тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру шараларын, кей жағдайларда са-раптамалык зерттеулерді жүргізу барысы мен нәтижелерін көрнекі түрде бекітудің тиімді әдіс-күралы. Ол іс үшін маңызы бар қылмыстын іздерін, жеке заттарды және баска да материал-дық объектілер мен заттай дәлелдемелерді көрнекі түрде бейнелеудің сенімді әдіс-күралы болып табылады. Осыған сәйкес көрсетілген фототүсірілім тергеуші, жедел-іздестіру қызметкерлері, маман және сарапшылармен орындалуы мүмкін.
Криминалистикалық мәселелер мен криминалистикалык қызмет түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, сот фотогра-фиясын екі түрге бөліп көрсетуге болады:
сот-жеделдік фотография;
сот-зертгеу фотографиясы.
Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық құраддарды қол-данбай-ак кезге көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді бекіту мақсатында колданылатын әдіс]ал зерттейтін фототүсірілімдер көзге көрінбейтін іздер мен объектілердің бөлшектерін, түс айырмашылықтарын аныктап бекітуге негізделген әдіс болып табылады.] Криминалистикалық бейнежазба, бейнежазбаның кұралдары мен әдіс-тәсіддері тергеу барысындағы мәселелерді криминалистикалық мақсатта ғылыми талдап қорытындылау мен криминалистикалык-ғылыми жетістіктерге сәйкес пайда-лану негізінде қалыптасады. Аталған түсірілім және бейнежаз-ба түрлері криминалистикалык техниканың бір тарауы ретінде криминалистикалық әрекет жүргізу барысында дәлелдемелерді жинау мен бекіту үшін колданылатын бейнежазба кұралдары-нын ғылыми әдістемелік өнделіп жетілдірілген жүйесінен тұрады.
Фото- және бейнежазба құралдарына кдрағанда дыбысжаз-ба техникасының ерекшелігі -- ол жеке тергеу әрекеттерін жүргізу барысын дыбыстай көрнекі түрде бекіту кұралы ретінде ғана емес, сонымен катар тергеушінін кылмыстык, окиғаға бай-::ланысты алғашқы жедел акпараттарын бекіту жүмыстарын жеңілдететін техникалык, құрал болып табылады. Мысалы: құжатгарды толтыру кезінде (кейбір тергеу әрекеггерін жүргіз-генге дейінгі бағдарламалықакпаратты алу құралы ретінде, окиға болған жерді кдрау кезінде хаттамаға бекітетін ақпаратты ба-сып алу күралы ретінде, жауап алу барысын жазып алу кұралы ретінде) колданылады.
Дыбысжазба жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізу барысын-да да кеңінен қолданылады. Әсіресе ол тындалатын телефон-дағы және баска да сөйлесулерді жазып алу кезінде пайдаланы-лады. Осыған сәйкес жаңадан қалыптасып келе жаткан кри-миналистикалык техниканың бір бөлімі ретінде дыбысжазба-лары тергеулік және жедел-іздестірушілік деп шартты түрде екіге бөлінеді.
Бейнежазбаға түсіру көбівде тергеу әрекетін жүргізу бары-сында колданылады. Бейнежазба күрделі және әр түрлі жағдай-дағы зерттелетін оқиғаның жай-күйін, оның жекеленген затта-ры мен іздерінің байланысын көрсету қажеттілігі туындағанда, кандай да бір жүргізілетін тергеу әрекетін, сондай-ак, жеке әре-кеттер мен косымша процестерді, оқиғаның немесе қүбылыс-тындаму барысын толық бейнелеп көрсетіп бекіту мақсатында қолданылады. Мысалы: қылмысты жасау әдісі мен болған окиға-ның механизмін және т.б. анықтау үшін бейнежазбаға түсіріледі.
Бейнежазбаның өзіндік жетістіктері мен кемшіліктері де болады. Бейнежазбаның кино-түсірім әдісіне карағаңда ерек-шелігі түсіру кезінде магниттік лентаға дыбыс пен көріністі бір уакытга (синхрондык) бекітуге және оның сапасын колдануға мүмкіндік береді. Бейнежазба кинотүсірілім сияқты лаборато-риялық өңдеуді кджет етпейді. Сонымен қатар, кинотүсірілім-мен салыстырғанда бейнежазба жылдам ағымды оқиғаларды және олардың баяу көрінісін өндіріп жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Криминалистикалык. бейнежазбаның әдеттегі фототүсірі-лімге кдрағанда ерекшелігі оның алға койған мәселесі мен бекіту әдісін қолдану мақсатында. Бейнежазба көзделген мақсатка сәйкес, композициялық және техникалык жағынан дұрыс болу үшін міндетті түрде бейнежазбаға тұсіру жоспарын алдын ала кұрып алу қажет. Жоспарда мүмкіндігінше түсірілетін объекті-лерді және оларды бекіту мақсатын, колданып отырған күрал-дардың құрылым масштабын, түсіру нүктелерін, онын техни-калук тәсілдері мен қосымша жарықтандыру әдістерін көрсе-ту керек.
№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).
Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру
Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.
Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.
Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.
Трасология -- криминалистикалық техниканын дәстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Гра-новский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бер-гер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев, А.Г. Скоморохо-ва және т.б. Сонымен кдтар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Ши-кановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасо-логияның ғылыми негізде калыптасуының өзіндік тарихы бар.
Ең алғаш 1938 жылы трасология терминін И.Н. Якимов: Заттай дәлелдемелер мен іздерді оку, - деген атаумен трасо-логияны криминалистиканын жеке бір бөлімі ретінде бөліп карастыруды үсынған. Оның берген іздер жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, кылмыстардың барлык іздерін камтыған. Дегенімен де ізді ортак өндеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялык зерттеу объектілердің нақты аныктамасын талап етті.
1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы үғымдардын әр түрлі болуына байланысты іздіңтрасологиялыктүсінігін бөліп көрсе-туге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын кұбылыстардын матери-алдык. затгардан көрініс табатын белгілері. Мүнда С.М. Пота-пов із ұғымын аныктауда: ізді шлмыстың жалпы материал-дык жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді.
1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды заттардың баска да бір материаддық заттарға сырт кы көрініс бейнесін каддыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады -- деп толыктырады. Трасология үшін маңы-зы бар төмендегідей тәртіп ережелерін ұсынған:
Трасологияның объектісі болып кдтты денелердің табылуы;
Іздін -- активті және пассивті іздердің өзара байланыска түсуі аркылы пайда болуы;
Қатты денелердін сыртқы қүрылысының жекелілігі, олардың сырткы көрінісінін бедерінен тұрады, бұл катты дененің жалпы және кажетті касиетіне жатуы;
Объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардын -заттын өзіндік касиеті және коршаған ортадағы затгардың сырттай әсер етуі аркылы калыптасуы;
Объектінің сыртқы кұрылысы үздіксіз козғалыстағы және өзгерістегі касиеттер ретінде кдрастырылуы;
Трасологиялык идентификация процесі объектінің сырткы кұрылысының кайталанбайтын жеке белгілерінін жиынтығын аныктаудан түруы;
7. Із қалдырушы объектінін сырткы құрылысынын пайда болу процесін зерттеу және де оларды табу, бекіту, алу әдістерін типтендіру үшін, сондай-ак идентификациялау максатында зерттеу әдістемесі мен техникасын өндеу үшін топтастырулар жасалуы кажет.
Іздердің кәмегімен шешілетін мәселелерді идентификация-лык және идентификациялык емес деп екі топка белуге бола-ды. Іздер бойынша анықталатын идентификациялык емес сұрак-тарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман окиға бол-ған жерді карау, тінту кезінде шешеді. Идентификациялык си-паттағы мәселелер әдетте трасологиялык сараптама шеңберінде аныкталады. Іздердің кәмегімен аныкталынатын нақты жағдай-ларды (идентификациялык, және идентификациялык емес) төменде керсетеміз.
Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:
:: материалдык. дүниедегі объектілердін жекелілігі, соның ішінде объектінін сырткы кұрылысынын жекелілігі. Бір топтык объектілердің сыртқы күрылысы жалпы белгілері бойынша сәйкес келуі мүмкін, бірак олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі және т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялык. жеке белгілерге - іздін сырткы кабаты бедерінін (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің (суретінін) детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта кырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен каддырылған кыртыс пен көтерінкі шыккдн, арасы шұңкырланған сызыктардан тұрады; кол саусағынан қал-ған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары калады, автокөлік дөнгелектерінің протектрлерінен калған іздерде жекеленген акау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) калады;
объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы -- бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне -- із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;
:: пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.
Сонымен, трасологиялық зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект -- із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект -- із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар -- түйісу кабаттары деп аталады.
Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге түседі. Физикалык әсер ету механи-калык және жылулық болуы мүмкін.
Трасология -- механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін -- түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және ::осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.
Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.
Статикшіык, іздер дегеніміз -- із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі. Динамикалық іздер дегеніміз -- із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.
Көлемді іздер дегеніміз -- із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем -- терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.
Беткі қабатты іздер дегеніміз -- тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.
Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері -- із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.
Локальды іздер дегеніміз -- объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.
Перифериялык, іздер -- керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.
Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер -- із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады. Динамикалық іздер дегеніміз -- із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.
Көлемді іздер дегеніміз -- із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем -- терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.
Беткі қабатты іздер дегеніміз -- тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.
Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері -- із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.
Локальды іздер дегеніміз -- объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1 лекция. Криминалистика пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.
МАҚСАТЫ: Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.
Криминалистиканың пәні,
Криминалистиканың жүйесі,
Криминалистиканың міндеттері мен әдістері.
Криминалистика басқа да ғылымдар сияқты обьективтік құбылыстар заңдылықтарының жиынтығы болып табылады. Бірақ та осы көптеген жинақтардан криминалистиканың айырмашылығы, ол қылмысты ойдағыдай ашуға, тергеуге және алдын алуға қажетті заңдылықтарды оқытады.
Қылмысты оқиға адамдардың әрекет-қимылдарынан болатындықтан қоршаған ортада, әсіресе қылмыс орнында көптеген іздер қаладыда, қылмыскер туралы мәлімет көзіне айналады. Ал, осы іздердің пайда болу үрдісі обьектінің қасиеті, белгілері және бейне түсіру ерекшеліктері негізінде қажетті бір заңдылықтарға бағынады. Іздерді, басқа да айғақ заттарды оқиға болған жерден тауып, оларды салыстыру, талдау, тексеру нәтижесінде қылмыстың тетігін анықтаймыз.
Криминалистика пәні іздерді, айғақ заттарды іздеу, табу, бекіту, зерттеу әдістерінің және сол үшін қажетті техникалық криминалистік құралдары пайдалану жолдарын оқытып үйретеді.
Криминалистика ғылымының пәні екі бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімі заңдылықтары:
қылмыс тетігінің заңдылықтары;
қылмыс және оған қатысушылар туралы ақпараттың пайда болу заңдылықтары;
дәлелдемелерді жинақтау, зерттеу, бағалау мен пайдалану заңдылықтары.
Екінші бөліміне қылмыспен күресуге қажетті криминалистік құрал-жабдықтарды, тәсілдер мен әдістерді ойлап шығару, практикаға енгііп пайдалану және оларды жетілдіру жатады.
Криминалистика - бұл қылмыс тетігінің заңдылықтары, қылмыс және оның қатысушылары жөніндегі ақпараттың пайда болуы, сонымен бірге дәлелдемелерді жинақтау, бағалау мен қолдану туралы және қылмысты ашу, тергеу және алдын алуға бағытталған әдіс-тәсілдерінің танымдылық заңдылықтары туралы ғылым.
Криминалистика жүйесі ғылымның пайда болуынан бастап бүкіл тарихы бойына дамып және жетілдіріліп отырады. Бұл процесс осы күнге дейін жалғасуда. Криминалистика өз алдына ерекше, дербес ғылым болғандықтан, оның өзі іштей өзара байланыстығы жеке бөлімдерінен құралған ғылым жүйесі болып табылады. Көптеген оқулықтарда дәстүрлі түрде криминалистика жүйесі төрт бөлімнен құралған, олар:
Криминалистиканың жалпы теориясы;
Криминалистік техника;
Криминалистік тактика;
Криминалистік әдістеме.
Криминалистиканың міндеттері жалпы, арнаулы және нақты болып үш топқа бөлінеді.
Криминалитиканың жалпы немесе басты міндеті құқық қорғау органдарына қылмыспен күресуде қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен басқа да ғылымдар саласы сияқты өз тұрғысынан көмектесу.
Криминалистиканың арнаулы міндеттері мыналар:
криминалистика пәнінің негізін құрайтын обьективтік заңдылықтардың одан әрі кеңейтіп оқып зерттеу, осы ғылымның жалпы және жеке теорияларын дамыту, олардың жалпы әдістемелік негіздерін жасау;
Заттай жәлелдемелерді, іздерді тауып алу, бекіту, зерттеу үшін керекті жаңа криминалистік әдістер мен тәсілдерді одан әрі өңдеп жетілдіру және осы әдістерді пайдалануға лайықты жаңа техникалық құралдарды жасап шығару;
Алдын ала тергеу, сот тергеуінің және криминалистік сараптаманың ұйымдастырушылық, тактикалық және әдістемелік негіздерін жетілдіру. Әрбір тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерін өңдеу арқылы олардың нәтижелігін арттыру;
Қылмыстардың жекелеген түлерін тергеудің әдістемесін өңдеп жетілдіру үшін жаңа ұсыныстар енгізу;
Қылмысты азайту үшін криминалистік сақтық шараларын құқық қорғау органдарына ұсыну;
Шет елдердегі криминалистика ғылымы жетістіктері мен тәжірибелерін қылмысты ашу, тергеу және алдын алу үшін пайдалану.
Криминалистиканың нақты міндеттері тез уақыт аралығында орындалатын сипатта болып келеді; мәселен, осы ғылым алдында өзінің кейбір кезеңінде қылмыстың жаңа түрлерін немесе топтарын тергеу әдістемесін шығару міндеті қойылады.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Криминалистиканың пәні, жүйесі, міндеттері мен әдістері.
Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолданбалы мағынасы.
Криминалистикалық ілімдер жүйесі.
№2. лекция. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолдаңбалы мағынасы.
Мақсаты: Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін, сол танылатын объектілерді қандай ұқсатандыру тактикалары арқылы асыратылатындығын көрсету.
Криминалистикалык идентификация түсінігі
Криминалистикалык идентификация субъектілері мен объектілері, олардың түрлері мен нысандары
Криминалистикалык идентификация теориясы қағидаларының қылмысты ашудағы тәжірибелік мағынасы
Идентификация термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын болсак тендестіру, яғни тепе-тендікті анықтау немесе тепе-тең ету, сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей біркатар түсінік тал-дауларын жасауда қолданылады:
идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
идентификация -- танымның әдіс-тәсілі мен қүралы ретінде;
идентификация -- тендестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде карастырылады.
Идентификация термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне байланысты пайдаланылады және белгілі бір ой-ларды жинақтайды.
Идентификация үғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және баскд да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясынын (философия) көмегі аркылы адамнын танымдык қызметіне ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлем-дегі барлық материалды объектілер өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес баскд объекті-лерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі санына кдрамастан материадды дүниедегі әрбір объект жеке-ленген болып табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы басқа езі тектес заттардан ажы-ратып тану немесе сәйкестендіру процесін жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін. Тендестіру актілері кдрапайым, яғни күнделікті түрмыс-тірші-лікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шенберінде шешілетівдей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудін түрмыстык акті-лерінде кішкентай бала өзінін ата-анасын, киімдерін, ойыншық-тарын танвды; суретші өзінін салған суретін онай ажыратады; ұста өзі жасаған детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик -- химиялык заттарды, онын табиға-тын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик - физикалык процестердін табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау кызметі зандылыктарын зерттейтін логика ғылымы, идентификация көмегімен тевдестіру зандылығы және адамды тану кызметіндегі теңестірудін логикалык кағидалары негізінде калыптасқан.
Тендестіру зандылығына сәйкес - адамның ойлау процесін-дегі кандай да бір ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тен болуы тиіс.
Адамның санасында көрініс тапкдн объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезівде міндетті түрде нақ-ты бір объектіні ғана ойлау керек, оны баска объектілермен ал-мастыруға болмайды. Әр түрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның кайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмүны алғашкы ойлаудың мазмүнына сәйкес (бір) болуы кажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастыктар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның ойы , әр түрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмай-ды, бұл өз алдына тендестіру зандылығының бұзылуына әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялык механизмі келе-сідей болып келеді: субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінін белгілері туралы көрініс, сол көріністі ойлау аркы-лы, ол үсынылып отырған объектіні өзінің ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол объекті-лердін сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша коры-тынды жасайды.
Адамның барлық танымдык (тұрмыстык, я ғылыми) кызметі аясындағы кез келген логикалык тендестіру механизмі біреу- ак болып келеді. Операция бірнеше рет орындалатындықтан түрмыстык тендестіру рәсімі кдрапайым болып табылады. Сон-дыктан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалык стеоретип аркылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б. ажыратамыз.
Карапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту мүшелері аркылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретіиде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника, зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кенінен колданылады. Мысалы, архео-логиялық зертгеулер жүргізу барысында табылған (кдзып алын-ған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тірші-лікте емір сүрген жануарлардын өлігі, казіргі кезде жойылып кеткен жануарлардын түрлерімен идентификацияланады. Та-былған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалык, органикалык және басқа да химиянын сала-лары аркылы алынатын барлык заттар міндетті түрде бүрын аныкталған заттар класы бойынша идентификацияландырыла-ды (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған затгар белгілі бір минералдар және т.б. түрлері бойынша идентификацияла-нады.
Барлык. идентификациялық жағдай мәселелеріне байланыс-ты әр түрлі ойлар (пікірлер, көзкдрастар, түжырымдар) кейбір ғылым -- археология, тарих, өнертану салаларында жекелеген идентификациялык, мәселелердін сәйкестігін шешу үшін кри-миналистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін пай-далануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік бер-ген: Идентификация дегеніміз - бір объектіні басқа бір объекті-ден ажырату немесе тануға мүмкіндік беретін объектінін өзіндік касиетіндегі материалдык белгілерін салыстырмалы түрде зерт-теу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалык, идентификацияның ерекшелігі неде, олардың баска да кызмет саласындағы идентификациядан айыр-машылығы кандай деген мәселелерге токталатын болсақ, бұл қылмыстың ізін жасырған жерлерді; кылмыскердің кыл-мысты жасауға колданылған кару кұралдарын; кылмыскерді, жәбірленушіні, кылмыстык. кол сұғылған заттарды идентифи-кациялауға және т.б. аныктауға болады.
Көріп отырғанымыздай, дәлелдеу кезінде кәптеген жағдай-лар идентификациялауға жатады. Бірақта олардын әркдйсысы әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мысалы: кылмыс-кердің жеке басын оның қолжазбасы, дауысы, бейне келбеті, аяқ, кол іздері, шашы және т.б. бойынша идентификациялауға болады.
Бүгінгі танда криминалистикалык идентификация теория-сы криминалистикадағы жеке ілімдердің ең жетілдірілген түр-леріне жататындығы осы жағдайлармен түсіндіріледі.
Кеңестік танымал криминалистердің барлығы да кримина-листикалық вдентификация мәселелерімен тікелей немесе жа-нама түрде айналысты.
Криминалистикалык вдентификация теориясы - тарихи жа-::ғынан жеке криминалистикалық теориялар арасынан ең алғаш пайда болып, білімді жүйелеңдіру күралы ретінде калыптасқан ілім болып табылады.
Криминалистикалык идентификация теориясының калып-тасуы мен даму тарихын темевдегідей 3 кезеңге бөліп кәрсету-ге болады:
-кезең -- теориялык негізі мен оның негізгі жағдайлары және қағидаларының пайда бола бастауынан XX ғасырдың 50 жылдарына дейінгі кезендерді хронологиялык, түрде камти-ды;
2-кезец -- бұл 80 жылдарға дейінгі әр түрлі идентификация-лық зерттеу әдістемелерінін қалыптасу кезеңі;
3-кезеқ -- криминалистикалык идентификация жағдайлары және т.б. қайтадан қарастырылып нактыланатын кезендер жа-тады, ол бүгінгі танда орын алуда.
Криминалистикалык, идентификация теориясы - қылмыстық оқига тураіы дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектініқ тепе-теқдігін анықтауга байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен т^ратын гылыми ілімдердің жиынтыгы.
Криминалистикалық идентификация процессуальдық және процессуальдық емес формасында кдрастырылады.
Идентификациянын процессуальдық емес формасы қолдан-балы және жедел болып екі түрге бөлінеді. Идентификацияның колданбалы түрі - мүражай, ғылыми-зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады. Ал иден-тификацияның жедел түрі қылмыстык іс козғалғанға дейін орындалады. Идентификациянын нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде колданылады.
Идентификацияның процессуальды формасы:
сот сараптамасы;
тану үшін көрсету;
объектілерді карау шеңберінде жүзеге асырылады.
Тану үшін көрсету және карау тергеу әрекеттері шеңберіндегі идентификация тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде колданылатын идентификация процессуальдык түрде өте кең таралған.
Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалистикалык идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес, сонымен катар олар-дынтабиғи қасиеттері мен басқада параметрлерімен байланыс-ты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентифи-кация түрлері ажыратылады:
объектінің бір текке жататындығы;
топтык кдтынастылығы;
жекеленген сәйкестігі аныкталады.
Идентификацияланатын объектініңтабиғатына байланысты:
нақты бір жеке объект бойынша;
бүтінді бөлшек аркылы аныктау бойынша;
шығу (пайда болу) кдйнар көздері бойынша.
Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей түрлері бар:
:: ойдағы бейне бойынша идентификациялау;
жеке объектілерді материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау;
шығу кайнар кездері бойынша идентификациялау;
:: бүтінді белшек бойынша идентификациялау.
Мысалы, табылған колдың ізі аркылы сезіктіні идентификациялау жеке объектіні бейненін материаддык бекітілуі бойынша идентификациялауға жатады; окиға болған жерде табылған сым-темір бөлшектерін сезіктінін автокөлігінін багажынан та-былған сым-темір бөлшектерімен идентификациялау -- бүтінді бөлшек аркылы вдентификациялауға жатады; бір сезіктіден та-былған пакеттегі есірткіні екінші сезіктіден табылған пакеттегі есірткімен идентификациялау - шығу кайнар көзі бойынша идентификациялау түріне жатады.
Сонымен қатар, идентификацияны жүргізу субъектісіне бай-ланысты тергеу және сараптамалык идентификация деп бөлеміз.
Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс кдруы, кәлік құрал-дары және т.б. идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо-лады.
Криминалистикалык техниканын салалары бойынша -- порт-ретті (ауызша суреттеу), трасологиялык, баллистикалык, кол-жазбатану және т.б. түрлері бар.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Криминалистикалык идентификация анықтамасы.
Криминалистикалык идентификация теориясының калыптасуы мен даму тарихының кезеңі.
Криминалистикалык идентификацияның нысаны.
2-ТАРАУ. Криминалистикалық техника
№2. лекция. Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.
Мақсаты: Криминалистика пәні жүйесінің бірі, қылмысты ашу мен тергеуге қажетті дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және пайдалануға арналған техникалық-криминалистік құрал-жабдықтар, әдістер мен тәсілдердің құрамын құрайтын криминалистикалық техниканың маңызын түсіндіру
Криминалистикалық техника түсінігі мен құрылымы.
Қылмысты тергеп ашуда пайдалнылатын ғылыми техникалық және жалпы ғылыми құралдардың жиынтығы.
Ғылыми техникалық қолдануын процессуалдық және техникалық түрде дайындау.
Криминалистикалыктехника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстык іздерді табу, бекіту, алу, жинауға колданы-латын және тергеліп отырған окиға мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өндеуге бейімделген ғылыми-техникалық кұрал-дар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар түрғы-сынан өндеп жетілдіру, сондай-ақ кылмыстардың адцын алу әдістері мен техникалық қүралдардың жүйесі болып табылады.
Криминалистикалыктехника - криминалистикадағы алғаш-қы пайда болған түсінік, оның күрылу кезіндегі негізгі бөлім. ?
Криминалистикалықтехникатермині, біріншіден -- крими-налистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден -- техникалык қүралдардың жиынтығын білдіреді, яғни кұрылғылар, аппарат-тар, күралдар, сот өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті баска да қүралдар.
Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне -- кыл-мыскерлердің жеке басы туралы, оның колданған қаруы, олар-ды колдану және жасалған кылмыстын өзге де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу максатымен кылмыстың материалдык іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады.
Криминалистикалыктехниканын карастыратын мәселелері-нін көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Криминалистикалық техника теориялық жағынан кримина-листиканын бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:
жалпы жасалған кылмыстык, іске қатысты кандай нысандар, кандай іздер қалдырылады және олардын қандай касиеттері, сипаттары бар;
криминалистикалық техниканы дамыту.
Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына карай арнайы мәсе-лелерді зерттейді:
-- қылмыстын ізін қалай және қандай техникалык, қүраддардың көмегімен табуға болатындығын;
олар дәлелдеме болуы үшін, оларды калай және кандай техникалық кұралдармен тауып, бекітуге болатындығын;
бұл дәлелдемелерді, калай және қандай техникалык кұралдардың көмегімен алуға болатындығын. Мысалы, қылмыс ісіндегі саусактың калдырған ізін криминалистер XX ғасырда ұнтактын көмегімен табуға болатынын, оны дактопленкаға бекітіп, бирка жасап, сол пленканы дәлелдеме ретінде алуға болатынын анықтаған;
-- бұл дәлелдемелер қалай және қандай тәсілмен анықталғанын қарастьірады, бірак көбінесе бұл мәселені экспертология шешеді;
қылмыстык іс, қолданылған кару, қылмыскерлер, калдырылған іздер және т.б. мәселелер жайлы мәліметтерді калай және кандай тәсілдер арқылы жинауға болатындығын;
кандай техникалык кұралдар қылмыс жасауға кедергі жасайтындағын.
Аталған мәселелер арнайы болып табылады, ал осылардың әркайсысында накты мәселелер бар және әлі де бола береді.
Яғни, бұл накты мәселелер: нысаннын түрлеріне, атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері және т.с.с. қылмыс іздеріне байланысты болады.
Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен кажетті же-келенген іздерді немесе оларға қатысты объектілердін түрін, тегін анықтау мәселелері туындайды. Іздерді калдырған деп та-былған объектілерді аныктау мәселелері идентификацияның көмегімен шешіледі.
Криминалистикалыктехника идентификациямен тығыз бай-ланысатын басқа да идентификациялык. емес (диагностикалык, классификациялык, ситуациялык) мәселелерді шешеді. Олар-дың қатарына іздердін пайда болу механизмін аныктау жатады. Бұзу іздері арқылы іздердің пайда болу механизмі, кұраддар-дын козғалыс бағыты, бөгет пен қарым-кдтынаска түсу бұры-шы, басу күші және т.б. аныкталады.
Кей жағдайларда іздің пайда болу механизмі туралы мәселе тергеу барысында өзіндік мағынаға ие болады. Әсіресе, іздің пайда болу жағдайлары: із каддырушы объектінің әсер ету ба-ғыты, күші, арақашыктығы, жылдамдығы, іздердін пайда болу уакыты мен кезектілігі (мысалы: ату ара қашықтығы мен бағы-ты, жәбірленушіге жаракдт салудың кезектілігі, көлік қүралда-рынын козғалыс жылдамдығы мен бағыты). Сонымен катар, із калдырушыларды зерттеу механизмі кейде іздін калыптасуына әсер ететін тікелей себепті әрекетгі аныктау мәселелерін де карас-тырады, мысалы: әйнектегі ойык тас лақтырудан ба, әлде оқтан пайда бодцы ма; киімдегі закым жыртылудан, әлде кесуден пайда болды ма; аңшы кару окпаныньвд жарылу себебі неде және т.б.
Жоғарыда көрсетілген криминалистикалық техниканың карастыратын негізгі мәселелерін төмендегідей бөліп көрсету-ге болады:
1. Идентификациялық:
а) жеке тепе-тендігін аныктау (идентификация); ә) объектілердің кай топқа жататындығын аныктау.
2. Идентификациялықемес:
а) қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту және алу;
ә) іздердін пайда болуына әкеп соқкдн әрекеттердін жағда-йын, механизмін, себептерін аныктау және т.б.
Карастырылған мәселелерді шешу мақсатывда криминалис-тикалык техниканын әдістерін тергеуші, маман, сарапшы кдл-дана алады. Бүл криминалистикалық техниканын тұтастығын көрсетеді. Сондықтан тергеу және сараптамалык. криминалис-тикалык техниканы жеке ғылыми пән ретінде қарастырып өңдеуді талап ететін немесе криминалистикалык сараптаманы криминалистикадан бөліп карастырғысы келетін авторлармен келісе алмаймыз.
Бірақта, бір жағынан тергеуші мен маманнын криминалис-тикалықтехниканы қолдану, екінші жағынан сарапшының кри-миналистикалыктехниканы колдану ерекшелігін ескерген жөн.
Сонымен, криминалистика ғылымывдағы криминалистика-лық техника бөлімі өте маңызды бөлім.
Криминалистикалык техника қылмысты тергеу мақсатында накты жаратылыс және техникалық ғылымдарды пайдалану негізінде қалыптасып пайда болған. Олар, қылмыстық сот өндірісі мәселелерін шешу мен заттай дәлелдемелерді зерттеу-ге бейімделген - физика, биология, химия, математика және басқа да ғылымдардың әдістерін қолданудан тұрады. Сонымен катар, криминалистиканың өзінін жеке колданылатын арнайы әдіс-тәсілдері мен техникалык кұраддары бар. Криминалисти-ка ілімі шенберінде кылмыстың алдын алу мен тергеуге арнайы бейімделіп жасалған накты (жаратылыс) және техникалык, ғылым әдістерінің жиынтығы калыптаскдн.
Заттай дәлелдемелермен жұмыс жасау және оларды зерт-теудің жеке типтік мәселелерін шешуге бағытталған әдістемелік жүйенің күрделілік деңгейіне байланысты әр түрлі техникалык, әдістер қолданылады. Мысалы: құжатгарды карау кезінде жа-рыкты қиғашынан түсіру аркылы жарыктандыру әдісін колда-нуға болады.
Тергеу әрекетінің жүйесіндегі техникалық тәсілдер такти-калык әдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу әрекеті кұра-мындағы қылмысты тергеу мен оны ашу максатында колданы-лады. Үрлык, болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мәселесін шешу үшін үрлық болған жердегі қылмыскердін әрекетінің мазмүны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анык-тап, объектіні бүзу механизмін модельдеу қажет. Бүларды анык,-тамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу және сараптама кызметіндегі колданылатын техникалык. тәсілдер сонымен бірге криминалистикалык әдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалык немесе тергеу мәсе-лелерін шешуге арналған.
Криминалистикалык техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сәйкес колдануы болып табылады.
Криминалистикалық техника занда керсетілген тергеу әре-кеттерінде қолданылады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінде қарастырылған - карау, тінту және басқа да тергеу әре-кеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, елшеу, үлгі алу, калып жасау және т.б.) кезінде колданылады.
Тергеу әрекеті барысында колданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі кажет. Кдрау хатгамасында кандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол кан-дай нүктеден және кандай әдіспен түсірілгендігі накты көр-сетілуі тиіс.
Криминалистикалық техниканы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тәртіп ережелерін сактамай кол-данылған жағдайларда, оның нәтижелері дәлелдемелік күшін жоғалтады.
Криминалистикалык. техниканын әдістері кылмыстық про-цесс шегінен тыс, баскд да, атап айтканда - аныктама органынын жедел-іздестіру кызметі кезінде, сондай-ак, қылмыстың алдын алу шараларын жүргізуде де колданылады.
Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен колданылуы криминалистикалык техниканын дамуы-на әкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары калыптаскан:
криминалистикалыктехниканыңжалпы ережелері;
криминалистикалык фотофафия, дыбыс- және бейнежазба;
трасология (іздер жөніндегі ілім);
криминалистикалыкбаллистика;
криминалистикалык қолжазбатану және автортану;
құжаттарды техника-криминалистикалык. зерттеу;
суык қаруды криминалистикалық зертгеу;
криминалистикалықжарылыстану;
заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу;
одорология;
фоноскопия;
адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша тендестіру (габитология);
:: криминалистикалык тіркеу және есепке алу.
Криминалистикалықтехникаәдістерімен зертгелетін: іздер, атыс карулары, күжаттар және басқа да заттай дәлелдемелер -- жоғарьща аталған сала тізімдері криминалистикалык. техника-ның жүйесі негізіндегі кағидалардан түрады.
Криминалистикалықтехниканы әдіс бойынша жүйелендіру мен мамандандыру оны кеңінен өндеп жетілдіруді қажет етеді.
Криминалистикалыктехниканы тағайындау әдістерін келесі-дей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1. Заттай дәлелдемелерді табу, бекіту және алудық әдістері мен тәсілдері. Бүл әдістемелердің тобы дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу әрекеттерін жүргізуде үлкен мағынаға ие болады, мысалы: қылмыс болған жерден колдың, аяқтың, көлік құралының, атыс қүралының іздерін, өзге де объектілер мен жерлерден микроіздер және бөлшектерді табу мен алу тәсілдері.
2. Заттай дәлелдемелердізерттеу әдістерімен тәсілдері. Бұл әдістер тобын тергеуші мен маман тергеу әрекетін жүргізу барысында колданулары мүмкін, бірақбүл әдіс-тәсілдер негізінен криминалистикалық сараптама жүргізу кезінде заттай дәлелде-мелерді лабораториялық зерттеу үшін арналған. Олардын ката-рына адамдарды, жануарларды, бүзу қүралдарын, ату қаруын, заттардын шығу тегін және т.б. идентификациялау әдісі жатады
Криминалистикалык, техниканын әдістері, олардың табиғи негізінде жатқан кұбылыстар мен кай ғылыми топка жататын-дығы бойынша жүйеленеді. Атап айтканда: а) физикалык; ә) химиялык; б) физика-химиялык; в) ботаникалык; г) физио-логиялык; д) математикалык; е) логикалык; ж) биологиялық.
Криминалистикалык техника жалпы ғылым, сондай-ак ар-найы әдіс ретінде кодданылады. Ғылым бөлімі ретінде крими-налистикалык техника жеке техникалык кұраддар мен крими-налистикалык техника әдісі мен тәсілдерін камтиды. Табиғи және техникалық ғылымның криминалистикалык жағдайдын интеграциясы, накты техникалык кұралдардың курделігі, сон-дай-ақ күрделі технологиялык операцияларды колдану әдіс-терінің өрлеуі мен дамуы тек қана криминалистикалык, техни-каны айтып кана коймайды, сонымен қатар технологияны да атап өтуін кажет етеді, әсіресе бұл әр түрлі кылмысты зерттеу кезіндегі әдіс тактикамен, техникамен байланысты сұрақтарды шешкенде байкалады.
Криминалистикалыктехниканын қүралы, әдісі мен тәсілінін қайнар көзі мен кылмыстык. сот өндірісіне кажеттілік кабілетінін дәрежесіне байланысты үш топка бөлінеді: бірінші топты басқа ғылым мен техникада қолданылатын кұралдар, әдіс пен тәсілдер кұрайды. Бүларға мысалы, фотоаппараттар, жалпы тұрғыдағы бейне- және дыбысжазба аппараттары, микроскоптар, спектро-метрлер, хроматографтар және баска да іздестіру және зерттеу күралдары.
Екінші топка -- баска ғылымда өндеп жетілдірілген кұрал-жабдыктар мен әдіс-тәсілдердің криминалистикаға бейімде-лінген тобы кір"еді. Олар кылмысты ашу және тексеру максаты-на арналған кұралдар. Оларға мысалы, суретке түсіру немесе фото қондырғыларының арнайы әдістері.
Ал үшінші топты қылмысты ашу және зерттеу максатында арнайы криминалистикамен өндеп жасалған күрал, әдіс пен тәсілдер құрайды. Оларға мысалы, салыстырмалы микроскоп-тар, дактилоскопиялық тіркеуді немесе суреттердің жинағын қүрайтын жүмыс орнын компьютерлендіру және т.б. жатады.
№4 лекция. Криминалистикалық фотография және бейнетаспаға жазу.
МАҚСАТЫ: Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болатын құралдар туралы түсінік беру.
Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.
фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.
бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.
Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болады. Бекітудің мұндай кең тараған әдістері мен кұрал-жабдықтарына криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбалары жатады. Осыған сәйкес аталған құрал-жабдықтар мен әдістердін жиынтығы, яғни фотография, бейне- және дыбысжазбалары криминалистикалыктехниканын бір топтык тарауларын кұрады. Аталған тараулардың ішінде криминалистикалык фотография бөлімі бұрынырақ пайда бо-лып калыптасқан. Ал бейнежазбалары кейіннен пайда болып колдана бастады. Тергеу барысында дыбысжазбаны қолданудың криминалистикалық аспектілері әлі жеке бөлім ретінде калып-таспаған. Ол бейнежазбамен бірге қарастырылады.
Криминалистикалык фотография - фототүсірілімдердін жалпы және арнайы турлерін қолданудын қүрал-жабдықтары мен әдістеріне, оларды криминалистикалық мақсатта колдану-дың ғылыми негізделген мәліметгеріне, сондай-ақ криминали-стикалык зерттеулердің сәйкес нәтижелеріне негізделеді. Кри-миналистикалыктехниканыңбөлімі ретінде, ол қылмысты ашу мен тергеуге байланысты әр түрлі криминалистикалык кызмет барысында қолданылатын фототүсірілім кұралдары мен әдіс-терінің жетілдірілген ғылыми жүйесін құрайды.
Осыған сәйкес фотографиялык күрал-жабдыктарға: крими-налистер ойлап тапкан барлык жаңа түсірілімдік және проек-циялықаппаратураларды, фото-жабдықтар мен фототүсірілім-дердің арнайы құрылғыларын, фотоматериалдарды және олар-ды өндеу үшін қолданьуіатын химиялык реактивтерді жатқыза-мыз. Аталған кұрал-жабдықтардын ішінде кейбір фотокұрыл-ғылар тек кана криминалистикалык мақсатта қолдануға арнал-ған. Мысалы: октың үстіңгі цилиндрлік қабатын фотоға түсіру үшін, фотографияға түсірудің осы берілген құрал-жабдықтарын криминалистикалық қызмет барысында қолдануға байланысты өндеп жетіддірілген ережелер мен ұсыныстардың жиынтығы фотографиялык әдіс болып табылады.
Криминалистикалық фототүсірілім жекеленген тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру шараларын, кей жағдайларда са-раптамалык зерттеулерді жүргізу барысы мен нәтижелерін көрнекі түрде бекітудің тиімді әдіс-күралы. Ол іс үшін маңызы бар қылмыстын іздерін, жеке заттарды және баска да материал-дық объектілер мен заттай дәлелдемелерді көрнекі түрде бейнелеудің сенімді әдіс-күралы болып табылады. Осыған сәйкес көрсетілген фототүсірілім тергеуші, жедел-іздестіру қызметкерлері, маман және сарапшылармен орындалуы мүмкін.
Криминалистикалық мәселелер мен криминалистикалык қызмет түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, сот фотогра-фиясын екі түрге бөліп көрсетуге болады:
сот-жеделдік фотография;
сот-зертгеу фотографиясы.
Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық құраддарды қол-данбай-ак кезге көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді бекіту мақсатында колданылатын әдіс]ал зерттейтін фототүсірілімдер көзге көрінбейтін іздер мен объектілердің бөлшектерін, түс айырмашылықтарын аныктап бекітуге негізделген әдіс болып табылады.] Криминалистикалық бейнежазба, бейнежазбаның кұралдары мен әдіс-тәсіддері тергеу барысындағы мәселелерді криминалистикалық мақсатта ғылыми талдап қорытындылау мен криминалистикалык-ғылыми жетістіктерге сәйкес пайда-лану негізінде қалыптасады. Аталған түсірілім және бейнежаз-ба түрлері криминалистикалык техниканың бір тарауы ретінде криминалистикалық әрекет жүргізу барысында дәлелдемелерді жинау мен бекіту үшін колданылатын бейнежазба кұралдары-нын ғылыми әдістемелік өнделіп жетілдірілген жүйесінен тұрады.
Фото- және бейнежазба құралдарына кдрағанда дыбысжаз-ба техникасының ерекшелігі -- ол жеке тергеу әрекеттерін жүргізу барысын дыбыстай көрнекі түрде бекіту кұралы ретінде ғана емес, сонымен катар тергеушінін кылмыстык, окиғаға бай-::ланысты алғашқы жедел акпараттарын бекіту жүмыстарын жеңілдететін техникалык, құрал болып табылады. Мысалы: құжатгарды толтыру кезінде (кейбір тергеу әрекеггерін жүргіз-генге дейінгі бағдарламалықакпаратты алу құралы ретінде, окиға болған жерді кдрау кезінде хаттамаға бекітетін ақпаратты ба-сып алу күралы ретінде, жауап алу барысын жазып алу кұралы ретінде) колданылады.
Дыбысжазба жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізу барысын-да да кеңінен қолданылады. Әсіресе ол тындалатын телефон-дағы және баска да сөйлесулерді жазып алу кезінде пайдаланы-лады. Осыған сәйкес жаңадан қалыптасып келе жаткан кри-миналистикалык техниканың бір бөлімі ретінде дыбысжазба-лары тергеулік және жедел-іздестірушілік деп шартты түрде екіге бөлінеді.
Бейнежазбаға түсіру көбівде тергеу әрекетін жүргізу бары-сында колданылады. Бейнежазба күрделі және әр түрлі жағдай-дағы зерттелетін оқиғаның жай-күйін, оның жекеленген затта-ры мен іздерінің байланысын көрсету қажеттілігі туындағанда, кандай да бір жүргізілетін тергеу әрекетін, сондай-ак, жеке әре-кеттер мен косымша процестерді, оқиғаның немесе қүбылыс-тындаму барысын толық бейнелеп көрсетіп бекіту мақсатында қолданылады. Мысалы: қылмысты жасау әдісі мен болған окиға-ның механизмін және т.б. анықтау үшін бейнежазбаға түсіріледі.
Бейнежазбаның өзіндік жетістіктері мен кемшіліктері де болады. Бейнежазбаның кино-түсірім әдісіне карағаңда ерек-шелігі түсіру кезінде магниттік лентаға дыбыс пен көріністі бір уакытга (синхрондык) бекітуге және оның сапасын колдануға мүмкіндік береді. Бейнежазба кинотүсірілім сияқты лаборато-риялық өңдеуді кджет етпейді. Сонымен қатар, кинотүсірілім-мен салыстырғанда бейнежазба жылдам ағымды оқиғаларды және олардың баяу көрінісін өндіріп жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Криминалистикалык. бейнежазбаның әдеттегі фототүсірі-лімге кдрағанда ерекшелігі оның алға койған мәселесі мен бекіту әдісін қолдану мақсатында. Бейнежазба көзделген мақсатка сәйкес, композициялық және техникалык жағынан дұрыс болу үшін міндетті түрде бейнежазбаға тұсіру жоспарын алдын ала кұрып алу қажет. Жоспарда мүмкіндігінше түсірілетін объекті-лерді және оларды бекіту мақсатын, колданып отырған күрал-дардың құрылым масштабын, түсіру нүктелерін, онын техни-калук тәсілдері мен қосымша жарықтандыру әдістерін көрсе-ту керек.
№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).
Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру
Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.
Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.
Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.
Трасология -- криминалистикалық техниканын дәстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Гра-новский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бер-гер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев, А.Г. Скоморохо-ва және т.б. Сонымен кдтар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Ши-кановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасо-логияның ғылыми негізде калыптасуының өзіндік тарихы бар.
Ең алғаш 1938 жылы трасология терминін И.Н. Якимов: Заттай дәлелдемелер мен іздерді оку, - деген атаумен трасо-логияны криминалистиканын жеке бір бөлімі ретінде бөліп карастыруды үсынған. Оның берген іздер жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, кылмыстардың барлык іздерін камтыған. Дегенімен де ізді ортак өндеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялык зерттеу объектілердің нақты аныктамасын талап етті.
1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы үғымдардын әр түрлі болуына байланысты іздіңтрасологиялыктүсінігін бөліп көрсе-туге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын кұбылыстардын матери-алдык. затгардан көрініс табатын белгілері. Мүнда С.М. Пота-пов із ұғымын аныктауда: ізді шлмыстың жалпы материал-дык жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді.
1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды заттардың баска да бір материаддық заттарға сырт кы көрініс бейнесін каддыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады -- деп толыктырады. Трасология үшін маңы-зы бар төмендегідей тәртіп ережелерін ұсынған:
Трасологияның объектісі болып кдтты денелердің табылуы;
Іздін -- активті және пассивті іздердің өзара байланыска түсуі аркылы пайда болуы;
Қатты денелердін сыртқы қүрылысының жекелілігі, олардың сырткы көрінісінін бедерінен тұрады, бұл катты дененің жалпы және кажетті касиетіне жатуы;
Объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардын -заттын өзіндік касиеті және коршаған ортадағы затгардың сырттай әсер етуі аркылы калыптасуы;
Объектінің сыртқы кұрылысы үздіксіз козғалыстағы және өзгерістегі касиеттер ретінде кдрастырылуы;
Трасологиялык идентификация процесі объектінің сырткы кұрылысының кайталанбайтын жеке белгілерінін жиынтығын аныктаудан түруы;
7. Із қалдырушы объектінін сырткы құрылысынын пайда болу процесін зерттеу және де оларды табу, бекіту, алу әдістерін типтендіру үшін, сондай-ак идентификациялау максатында зерттеу әдістемесі мен техникасын өндеу үшін топтастырулар жасалуы кажет.
Іздердің кәмегімен шешілетін мәселелерді идентификация-лык және идентификациялык емес деп екі топка белуге бола-ды. Іздер бойынша анықталатын идентификациялык емес сұрак-тарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман окиға бол-ған жерді карау, тінту кезінде шешеді. Идентификациялык си-паттағы мәселелер әдетте трасологиялык сараптама шеңберінде аныкталады. Іздердің кәмегімен аныкталынатын нақты жағдай-ларды (идентификациялык, және идентификациялык емес) төменде керсетеміз.
Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:
:: материалдык. дүниедегі объектілердін жекелілігі, соның ішінде объектінін сырткы кұрылысынын жекелілігі. Бір топтык объектілердің сыртқы күрылысы жалпы белгілері бойынша сәйкес келуі мүмкін, бірак олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі және т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялык. жеке белгілерге - іздін сырткы кабаты бедерінін (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің (суретінін) детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта кырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен каддырылған кыртыс пен көтерінкі шыккдн, арасы шұңкырланған сызыктардан тұрады; кол саусағынан қал-ған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары калады, автокөлік дөнгелектерінің протектрлерінен калған іздерде жекеленген акау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) калады;
объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы -- бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне -- із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;
:: пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.
Сонымен, трасологиялық зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект -- із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект -- із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар -- түйісу кабаттары деп аталады.
Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге түседі. Физикалык әсер ету механи-калык және жылулық болуы мүмкін.
Трасология -- механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін -- түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және ::осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.
Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.
Статикшіык, іздер дегеніміз -- із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі. Динамикалық іздер дегеніміз -- із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.
Көлемді іздер дегеніміз -- із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем -- терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.
Беткі қабатты іздер дегеніміз -- тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.
Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері -- із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.
Локальды іздер дегеніміз -- объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.
Перифериялык, іздер -- керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.
Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер -- із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады. Динамикалық іздер дегеніміз -- із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.
Көлемді іздер дегеніміз -- із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем -- терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.
Беткі қабатты іздер дегеніміз -- тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.
Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері -- із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.
Локальды іздер дегеніміз -- объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz