ASTANA MOTORS АҚ кәсіпорынның ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін және оны ұйымдастыруды талдау
Кіріспе
Қазіргі кезде экономиканың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
кәсіпорындардың еркіндігі, олардың экономикалық және құқықтық
жауапкершілігі жоғарылауда. Шаруашылық субъектілерінің қаржылық
тұрақтылығының жағдай тез өсуде. Бұнын бәрі кәсіпорындардың қаржы ағымдарын
рационалды басқару ролін көтереді.
Жалпыға мәлім болғандай, қазіргі жағдайда кәсіпорындардың қаржылық
өмірінде көптеген ауыртпашылық процестер болып жатады. Жаңа өмір
міндеттерімен кәсіпорын қаржыларының жаңа қызметтерімен қақтығысатын
ұйымның қаржылық жұмыстарының өткен іс-әрекеттері экономиканың нақты
секторындағы реформаларының тоқтатылуы негізгі себептерінің бірі болып
табылады.
Қандай да бір уақытта кәсіпорын басшылығы қаржы ағымдарын басқару
мәселелерімен қақтығысады: бұрын кәсіпорын қызметін жоспарлау үшін
қолданған көрсеткіштер мен проуцедуралар, мысалы, өнім өндіру көлемі,
өнімнің өзіндік құнының жоғары болуына байланысты табысты бәсекелесуге
мүмкіндік бермейді және бәсекелестердің пайда болуы әдеттегі алынған
табысқа кедергі жасап, табысты нольге әкеледі.
Кәспорындарда басқару жүйесін өзгерту, шығындарды төмендету, ақша
ағымдарын тиімді басқару мұнда аса маңызды мәселе. Оны қалай жүзеге асыруға
болады деген сұрақ туындайды. Өнім түрінің нақтылы өзінді құны қалай
есептеу керектігі, қолда бар қорлар жағдайында сатып алуларды қалай
жоспарлау керектігі, қандай процестер арқылы қаражаттарды инвестициялау
керектігі және т.б. мәселелер алға қойылады. Жұмыста осы мәселелер
қарастырылады.
Осы жұмыстың басты мақсаты – зерттелетін кәсіпорынның ақша ағымдарын
басқарудың тиімділігін және оны ұйымдастыруды талдау, қаржыны басқарудағы
негізгі мәселелерді анықтау, және ақша ағымдарын басқару бойынша ұсыныстар
беру.
Ұсыныстарды анықтаудағы стратегиялық міндеттерге: кәсіпорынынң пайдасын
жоғарылату, кәсіпорын құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық
тұрақтылығын жоғарылату, кәсіпорынынң инвестициялық тартымджылығын
қамтамасыз ету, ақша ағымдарын басқарудың тиімді механизмінм құру жатады.
Зерттеу объектісі ретінде “ASTANA MOTORS” АҚ алынған. Бұл кәсіпорын
автокөліктерді жеткізіп беру, сату және жалға берумен айналысады.
“ASTANA MOTORS” АҚ ақша ағымдарын басқаруды талдау бойынша, көлденең
және тікелей талдау, коэффициенттнрді талдау, салыстырмалы талдау сияқты
әдістер мен тәсілдер қолданды. Қаржылық талдаудың ақпараттық базасы ретінде
кәсіпорынның бухгалтерлік есебі болды, дәлірек айтқанда, бухгалтерлік
баланс (ОКУД бойынша №1форма), бухгалтерлік балансқа қосымша (ОКУД бойынша
№5 форма), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру (ОКУД бойынша №4
форма), табыстар мен шығындар туралы есеп беру (ОКУД бойынша №2 форма) және
т.б. Ақша ағымдарын басқарудың теориялық мәселелерін толығымен қарастыруда
түрлі оқу құралдары, кезеңдік басылым мақалалары, заңнамалық актілер
қолданылды.
1. АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша ағымдарының мәні мен түрлері
Ақша ағымдары мен капитал кәсіпорынның қаржыларының зерттеуінің
негізгі объектісін көрсетеді.
Ақша ағымдары анықтамасынан, яғни пайда болуына қарай олар ішкі және
сыртқы болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі нақты формада стандарттық
есептемеде таза пайда мен амортизация түрінде берілген, ол өзгеру
формасында – кәсіпорыннның қызметкерлері алдында міндеттемелері,
кәсіпорының табысының бі бөлігінің таза пайдасы түрінде, міндетті төлемдер
табысының жалпы сомасынан есептелгеннен кейінгі – салықтар, алымдар,
айыппұлдар, пениялар, проценттердің бір бөлігі және басқа да міндетті
төлемдерден құралады.
Таза пайда фирманың қарамағында және оның басқару органының шешімімен
бөлінеді.
Сыртқы немесе тартылған ақша ағымдары екі топқа бөлінеді: меншікті және
заемдық. Бұндай бөліну фирма капиталымен шартталған, яғни нақты бір
фирманың дамуына сыртқы қатысушылармен жинақтайды: кәіспкерлік немесе
ссудалық капитал түрінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капиталдың салымының
нәтижесі болып тартылған меншікті қаржылық ағымдардың пайда болуы табылады,
ал ссудалық капиталдың салымының нәтижесі – заемдық қаражаттар болып
табылады.
Фирма капиталы ұзақ мерзімге дейін ақшалай формада қала алмайды,
себебі, себебі ол жаңа табыстар табу керек. Ақшалай формада ақша
қаражаттарының қалдықтары түрінде фирманың кассасында немесе оны банктің
есеп шотында тұра берсе, олар фирмаға табыс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
формадан өндірістік формаға айналуы қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландыру екі формаға бөлінеді: сыртқы және ішкі. Бұндай бөліну
қаржы ағымдарының формалары арасында мықты байланыспен шартталған және
фирма капиталының қаржыландыру процесімен. Қаржыландыру мінездемесі мен
түрлері 1-ші кестеде көрсетілген.
Кәсіпорындарды құру кезінде материалдық активтерді, негізгі құралдарды,
айналым құралдарын қамтамасыз ету көзі жарғылық капитал болып табылады.
Соның есебінен кәсіпкерлік іс-әрекеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалынады. Жарғылық капитал кәсіпорынның жарғылық іс-әрекетін қамтамасыз
ету үшін меншік иелерінің ұсынған қаражаттар сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал категориясының құрамы кәсіпорынның ұйымдық –
құқықтық формасына байланысты:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылықты жүргізу құқығына ие
кәсіпорынның мемлекеттің бекіткен мүліктің құндық бағасы;
- ЖШС үшін – меншік иелерінің сомасының үлесі;
- Акционерлік қоғам үшін – барлық типтегі акциялардың жинақталған
номиналдық құны;
- өндірістік кооператив үшін – істі жүргізу үшін қатысушылардың ұсынған
мүліктің құндық бағасы;
- арендалық кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің салымдар
сомасы;
- басқа формадағы кәсіпорын үшін, құндық балансқа бөлінген, толық
шаруашылықты жүргізу құқығына ие кәсіпорынның мемлекеттің бекіткен мүліктің
құндық бағасы.
Кәсіпорынды құру үшін оның жарғылық капиталына салымдары ақшалаі
қаражаттар, материалдық және материалдық емес активтер болуы мүмкін.
Жарғылық капитал қаражаттарды бастапқы түрде инвестициялау кезінде
құрылады. Оның көлемі кәсіпорынды тіркеген кезде жарияланады, ал жарғылық
капиталдың мөлшерін өзгерту тек заңнамамен және учредительдермен
қарастырылған құжаттарда көрсетілген жағдайларда және тәртіпте рұқсат
етіледі.
Жарғылық капиталдың құрылуы қосымша қаражаттар көзінің құрылуымен бірге
жүруі мүмкін, яғни – эмиссиондық табыс. Бұл көз акция бастапқы эмиссиясы
кезінде номиналдан жоғары бағада сатылған жағдайда туады. Бұл сомаларды алу
кезінде олар қосымша капиталға қосылады.
Өнімді өндіру, жұмысты орындау, қызмет көрсету процесінде реализациядан
алынған пайда сомасымен анықталған жаңа құн пайда құрылады.
Реализациядан алынған пайда қаражаттарының өнім өндіруге, ақша
қаражаттары қорының құрылуына кеткен шығындарды жабуға кеткен негізгі көзі
болып табылады, оның уақтылы түсуі қаражат айналымының үздіксіздігін,
кәсіпорынның іс-әрекеті процесіндегі үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Уақытында түспеген пайда іс-әрекеттің іркілісін, табыстың төмендеуін,
келісімшарт міндеттемелерінің бұзылуын, айыппұл санкцияларын тудырады.
Пайданы қолдану таратушылық процестердің бастапқы кезеңдерін көрсетеді.
Алынған пайдадан кәсіпорын шикізатқа, материалдарға, отынға,
электрэнергияға, басқа еңбек құралдарға кеткен материалыдқ шығындарды
жабады, және де кәсіпорынға көрсеткен қызметтер үшін де. Пайданың ары
қарайғы бөлінуі амортизациялық аударымдардың негізгі қорлары мен
материалдық емес активтерінің құрылу көзі ретінде құрылуымен байланысты.
Пайданың қалған бөлігі – бұл жалпы табыс немесе еңбекақы төлеуге және
кәсіпорынның пайдасының құрылуына бағытталған қайта құрылған құн, және де
бюджеттік емес қорларға, салықтарға, басқа да міндетті төлемдерге
аударымдар.
Реализациядан түскен пайда қаражаттардың айналымының аяқталуын
куәландырады. Пайданың түсуіне дейін өндіріс шығындары мен айналымдар
қаражаттардың айналысының құрылу көзі есебінен қаржыландырылады.
Қаражаттардың жұмыс істеуіне салынған айналым нәтижесі – шығындарды жабу
және қаржыландырудың меншікті көзін құру: амортизациялық аударымдар мен
пайда.
Амортизациялық аударымдарды тағайындау – материалдық емес активтер мен
негізгі өндірістік қорлардың құрылуын қамтамасыз етеді. Амортизация
экономикалық мәні бойынша – негізгі қаражаттарының құнының бірте – бірте
тасымалдану процесі және материалдық емес активтердің өндіріліп жатқан
өнімге тозу мөлшері, реализация процесінде ақшалай формаға ауысуы және
амортизацияланатын келесі активтердің құрылуы үшін ағымдардың жиналуы. Бұл
инвестициялық процесті қаржыландырудағы мақсатты көзі.
Пайда экономикалық категория ретінде – бұл өсу еңбегінен құрылған таза
табыс. Пайда кәсіпкерлік іс-әрекеттің қаржылық нәтижесін көрсететін
экономикалық көрсеткіш болып табылады. Пайда кәсіпорын қарамағында қалады –
бұл оның қажеттіліктерін қаржыландыратын көп мақсатты көзі болып табылады,
бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттары жинақтау немесе тұтыну ретінде
анықтауға болады.
Пайда экономикалық мазмұны бойынша әртүрлі қажеттліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлуде мемлекет ретіндегі қоғамның мүдделері,
кәсіпорындардың кәсіпкерлік және жабдықтаушыларының мүдделері, жеке
жұмысшылардың мүдделері қиысып отырады. Амортизациялық аударымдардан
ерекшелігі пайда толығымен кәсіпорын пайдалануына қалмайды, оның көп бөлігі
бюджетке салық түрінде түседі, бұл таза табысты бөлудегі кәсіпорын мен
мемлекет арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың тағы бір сферасын
анықтайды.
Пайданың осы бөлінуден қалған бөлігі кәсіпорын иелігіне өтеді.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен пайданың бір
бөлігі кәсіпорынынң өндірістік және ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық
активтерді бағалы қағаздар сатып алу арқылы құруға пайдаланатын ақша
ағымдарын құрайды. Жинақтауға бағытталған пайданың басқа бөлігі
кәсіпорынның әлеуметтік дамуына жұмсалады. Пайданң тағы бір бөлігі тұтынуға
жұмсалады, соның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалар арасында қаржылық
қатынастар пайда болады.
Пайданы бөлу арнайы қорларды – жинақтау қоры, тұтыну қоры, резервтік
қорды құру арқылы жүргізілуі мүмкін немесе таза пайданы жеке мақсаттарға
жұмсау арқылы жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық
жоспарға қосымша ретінде тұтыну мен жинақтау қорларының шығындалу сметасы
құрылады. Екінші жағдайда пайданы бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақтау қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, құрылыстық және технологиялық
жұмыстарға, технологиялық процестер мен өнімнің жаңа түрлерін жасау мен
танысуға, технологиялық қарулану мен қайта құрумен байланысты шығындарға,
ұзақ мерзіді қарыздар мен олар бойынша пайыздар төлемін жабуға, өнімнің
өзіндік құнына байланысты қысқамерзімді қарыздар бойынша пайыздарды,
айналым қаражаттарының өсімін, табиғатты қорғау шараларына шығындарды,
басқа кәсіпорындардың жарғылық қорын құруға құрылтайшылардың салымы
ретіндегі жарналарды, егер кәсіпорын кеңес, ассоциация, концерн құрамына
кіретін болса, соларға жарналарды төлеуге қолданылады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен қажеттіліктерге жұмсалады. Оның есебіне
кәсіпорынның балансындағы әлеуметтік – тұрмыстық объектілерді жөндеу,
өндірістік емес объектілерді құру, сауықтыру және мәдени шараларды жүргізу
бойынша шығындар қаржыландырылады, кейбір арнайы сыйақыларды төлеу,
материалдық көмек көрсету, зейнетақыға қосымша төлемдер, асханадағы
тамақтану бағасының қымбаттауы бойынша өтемдер жүргізіледі.
Пайда – резервтік қор құрылуының негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтегі күтілмеген шығындар мен мүмкін болатын жоғалтулардың орнын
жабуға арналған. Резервтік капитал құрылу тәртібі кәсіпорын қызметін
реттейтін нормативті құжаттармен, сондай-ақ жарғылық құжаттармен
анықталады.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде кәсіпорындардағы амортизациялық
аударымда мен пайданы бөлу мен пайдалану арнайы ақша қорларын құруды
көбінесе талап етпейді. Амортизациялық қор құрылмайды, ал пайданы арнайы
қорлаға бөлу туралы шешім кәсіпорынға жүктеледі, бірақ бұл кәсіпорынның
ақша ағымдарын қолдануды көрсеттетін бөлу процестерінің мәнін өзгертпейді.
Кәспорын қаражаттарының көзі ретіндегі қосымша капитал негізгі қорлар
мен басқа материалдық құндылықтарды қайта бағалау нәтижесінде пайда болады.
Нормативтік құжаттар бойынша оны тұтыну мақсаттарына қолдануға тыйым
салынады.
Қаражаттардың ерекше көзі әлеуметтік арналымдағы және мақсаттаы
қаржыландыру қорлары болып табылады, яғни олар: қайтарусыз алынған
құндылықтар, сондай-ақ әлеуметтік –мәдени және коммуналдық тұрмыстық
объетілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға
бағытталаған қайтарылатын және қайтарылмайтын мемлекет қаражаттары, толық
бюджетпен қаржыландырылатын шығындарды қаржыландыру т.б.
Кәсіпорын қаржысы қатынастар сияқты шаруашылық қызметте пайда болатын
экономикалық қатынастардың бір бөлігі болып табылғандықтан, оларды
ұйымдастыру принциптері кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізімен
анықталады. Осыдан келе, қаржыны ұйымдастыру принциптерін келесі түрде
құруға болады: қаржылық қызметтегі тәуелсіздік, өзін-өзі қаржыландыру,
қаржылық –шаруашылық қызметтің нәтижелеріне мүдделі болуы, оның нәтижелері
үшін жауапкершілікте болу, кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық қызметін
бақылау.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сәтті шаруашылық қызметінің міндетті шарты. Бұл принцип өнім қндіріс
бойынша шығындардың толық қайтарылымы мен кәсіпорынның өндірістік
техникалық базасының кеңеюіне негізделеді, яғни әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және капитал шығындарын меншікті қаражат көздері арқылы жабады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті, шығыны көп және
пайдалылықтың жеткілікті деңгейін қамтамасыз етпейтін өнімді өндіретін
кәсіпорындарда қолданылмайды. Оларға тұрғын үй коммуналдық шаруашылық,
жолаушылар транспорты, бюджеттен қаржыландырылатын ауылшаруашылық және
басқа да кәсіпорындар жатады. Сондай-ақ шаруашылық қызметі кәсіпкерлік
болып табылмайтын және өнімді өткізуден алынған қаражаттар есебінен
қаржыландырылатын қорғаныс кәсіпорындары жатады.
Қаражаттардың уақытша жеткіліксіздігі жағдайында олар қарыздық ақша
ағымдарыесебінен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Фирманың тартылған қаыздық ақша ағымдары көбінесе төмендегідей
нысандарда кездеседі:
- банктік несиелер мен қарыздар;
- фирманың облигациясын шығару мен сатудан түскен қаражаттар;
- нарықтық банктік емес басқа субъектілерінен алынған қарыздар.
Отандық тәжірибе жағдайында банктік және банктік емес ұйымдардан
қайтарылатын негізде ақша ағымдарын тартудың маңызы зор. Қазақстанда
несиелер мен қарыздарды несиелік институттар – банктер бере алады. Банктік
емес ұйымдардан қайтарылатын негізде алынған қарыздар заңнамаға сәйкес
фирманың табысы ьолып табылады және салық салынады.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикады кәсіпорындар белгілі бір
жағдайларда банктің ұзақ мерзімді қарыздары түріндегі қосымша қаражаттарды
тарта алатын болады. Отандық кәсіпорындар банктік несиелерді қызметті қысқа
мерзімді қарыжландыру құралы ретінде пайдалануда тәжірибесі жеткілікті. Ал
капитал көзі ретіндегі банктермен қарым-қатынас тәжірибесі нашар. Оның
себебі көп – кәсіпорын мен банктер тарапынан тәжірибесі мен дәстүрлі
қалыптаспаған, жоғары инфляция және Орталық банктің есепке алу ставкаларын
жүргізу ұзақмерзімд несиелерді алуды төмендетеді және т.б.
Нарықтық экономикада ұзақмерзімде қарыз қаражаттарын тартудың кең
таралған нысаны акционерлік қоғам бір жылдан кем емес мерзімге шығаратын
облигациялық қарыз, сондай-ақ үлестікбағалы қағаздарды шығару болып
табылады. Нарық жағдайындағы қаржы менеджменті тәжірибесінде кәсіпорын
қызметін қаржыландырудың басқа да жолдары белгілі. Оларға опциондар,
қарзыдқы операциялар, лизинг, франчайзинг жатады.
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу
әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті көлемде
меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет атқаруы
тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңызды ақша қаражаттарының келіп түсуі мен
кетуін тиімджі басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын
жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын іс-әрекетінің басты
бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді,
меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымы жеделдетуді
қамтамасыз ететін қаржылыө тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын
нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық
циклдер мерзімін азайту және кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетіне қызмет
ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын
тиімді басқару арқылы капитал айгналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын
пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылған несиелерден
кәсіпорынның тәуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынынң тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі әрекет бойынша бөлінеді:
• Ағымдық;
• Инвестициялық;
• Қаржылық.
1-кесте. Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен
шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер Шығыстар
1.Өнімді өткізуден түскен1. жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттары
табыс ; бойынша шығыстар;
2.сатып алушылар мен 2. Еңбекақы төлеу;
тапсырыс берушілерден 3. әлеуметтік сақтандыруға және бюджеттен тыс
аванс алу; қорларға аударымдар;
3. басқа да түсімдер 4. салық бойынша бюджетпен есеп айырысу;
(жабдықтаушылардың ақша 5. несие бойынша пайыздар төлеу;
қаражаттарын қайтару) 6. аванстар.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық
қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке
бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен займдарды
өтеуге, сонымен бірге займдарды берушілерге пайыздарды төлеу.
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының
негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын
қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.
Тәжірибеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және
жанама.
Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең
қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп
регистрлерімен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша
қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу
үшін қолайлы. “Кәспорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы” атты
тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша,
бүкіл кәсіп орын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің
төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал,
төлемдердің түсімдерден артуы шығын болады.
Төменде қаражаттарының қолданылуын талдау кестесі көрсетілген. Кесте
ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-
ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды.
Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін
тікелей әдіс негізінде жасалған. Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша
ағымын тікелей есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді. Ал оперативті басқаруда тікелей әдісті қаржылық
міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына
қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық
нәтиже мен ақша қаражататрының абсолютті көлемнің өзгеруі арасындағы
байланыстың ескерілмеуі.
2-кесте. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік
Көрсеткіштер Базалық Есепті
жыл жыл
1. Кезең басына арналған ақша қаражаттарының қалдығы = =
I. Ағымдық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы. + +
Өнімді өткізуден түскен түсім (ақшалай және
ақшалай емес формада)
2. Мүлікті сатудан түскен түсім + +
3. Жеткізушілер шоттары бойынша төлемдер - -
4. Еңбекақы төлемдері - -
5. Бюджтке және мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс - -
қорларға жарналар
6. Банк ссудалары бойынша пайыздар төлеу -
7. Өзге де түсімдер мен төлемдер +,- +,-
8. Ағымдық қызмет нәтижесі (түсім +, шығын - ) = =
ІІ.Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттарының
қозғалысы
9. Негізіг құралдарды сатудан түскен түсім + +
10.Негізгі құралдарды алу - -
11.Өзге де баптар +,- +,-
12.Инвестициялық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын - ) = (+,-) =
(+,-)
ІІІҚаржылық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
.
13.Банктік несие + +
14.Бюджеттік несие + +
15.Несиелерді жабу - -
16.Бағытты қаржыландыру + +
17.Ұзақ мерзімді қаржыландыру + +
18.Өзге де баптар +,- +,-
19.Қаржылық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын - ) = (+,-) =
(+,-)
20.Түскен ақша қаражаттары, барлығы = =
21.Төленген ақша қаражаттары, барлығы = =
22.БАРЛЫҒЫ, ТҮСІМ(+) ШЫҒЫН (-) ақша қаражаттары =
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша
қаражаттарының арасындағы байланысты анықатуға мүмкіндік береді. Ақша
қаражатарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақта
ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жүргізіледі.
Сондай-ақ жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын
таладуға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін,
қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп,
есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар
арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттарының
шарттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі
айырмашылығын ашады.
Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түрлер қатары енгізіледі.
Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу
уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін
азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы
ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге
алмастырылған акция мен облигация эмиссиясы жатады немесе бір кпаиталдық
активтердің екіншісіне ауыстырылуы.
Шетел тәіжрибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты
бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама
әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай
түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер
келесідей:
• Негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған
амортизация;
• Запас қалдықтарының азаюы;
• Дебиторлық қарыздың қысқаруы;
• Болашақ кезең шығындарының азаюы;
• Жеткізушілер мен жабдықтаущылар арасындағы кредиторлық қарыздың
өсуі;
• Бюджет және мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсуі;
• Алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану
артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары
арасында байланысты орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын
қызметіндегі кемшщіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға
болады.
Аналиитикалық жұмыс жүргізуде екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті
кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты
түсінік береді.
1.3. Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару
Ұйымның ақша ағымдарын басқарудың басты мақсатына жету, яғни қысқа және
ұзақ мерзімді перспективада оның меншік иелерінің жағдайын максимизациялау
келесі негізгі міндеттерді шешумен байланысты:
1) Ұйымның жақсы шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қажет қаржылық
ресурстардың жетккілікті көлемін қалыптастыру;
2) Инвестициялау бағыты бойынша қалыптасқан қаржылық ресурстарды бөлуді
оңтайландыру;
3) Ұйымның қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесстерін
тиімді бпақылауды қамтамасыз ету.
Ұйымның ақша ағымдарын басқарудағы барлық аталған міндеттері өзара
өте тығыз байланысты және ұйымның қаржы менеджментінің 3 негізгі құрамдас
бөлігінің көрінісі болып табылады:
1. Оңтайлы қаржылық шешім қабылдау;
2. Оңтайлы инвестициялық шешім қабылдау;
3. қабылданған қаржылық және инвестициялық шешімдерді жүзеге асыруды
бақылау бойынша тиімді іс – шаралар жасау.
Ұйымның ақша ағымдарын басқару мазмұнын кезекті әрекеттер – басқару
функцияларының жиынтығы ретінде қарастырамыз. Бұл кезде, олардың құрамынан
басқару шешімін қабылдауды және қамсыздандыру функцияларын болжайтын,
басқару шешімін қабылдауды болжамайтын, бірақ қаржы ағымдарын басқарудың
негізгі функциялары бойынша шешім қабылдауда ақпараттық қамсыздандыруды
қалыптастыратын негізгі функцияларды ажыратуға болады.
Енді, ұйымның ақша ағымдарын басқарудың негізгі функцияларын
қарастырайық.
Алдағы кезеңге ақша ағымдарын жоспарлау ұйымның қаржы ресурстарын
пайдалану бойынша яғни инвестициялық шешімдер және қаржы көздерін таңдау
және қажетті қаржы ресурстарын тарту, яғни қаржылық шешімдер қабылдаумен,
сондай-ақ қабылданған шешімдерді орындауды тұрақты бақылау (мониторинг)
жүйесін жасаумен байланысты.
Ұйымның қаржы ресурстарын жоспарлау процесінде мыналар жүзеге асрылады:
1) Ұйымның инвестициялық мүліктерін және қаржыландыру мүмкіндіктерін
талдау;
2) Күтілмеген жағдайларды болдырмау және ағымдағы және болашақтағы
шешімдер арасындағы өзара байланысты түсіну үшін ағымдағы шешімдердің
нәтижелерін болжау;
3) Бірқатар шешімдерден таңдап алынған шешімді негіздеу (осы нұсқа
жоспардың соңында көрсетіледі);
4) Ұйымның қаржы жоспарында белгіленген мақсаттармен салыстырғанда
жеткен нәтижелерін бағалау.
Ақша ағымдарын жоспарлау обьектісі болып ұйымның ақша қаражаттарын
қорларын қалыптастыру және пайдалану табылады. Ал нәтижесі – табыстар мен
жинақталымдарды, яғни қаржылық жоспарларды құру және пайдалану.
Қаржылық жоспарды жекелеген қаржылық көрсеткіштер бойынша тапсырма
ретінде, қаржылық көрсеткіштермен көрсетілген бизнес – жоспар ретінде
немесе кәсіпорын дамуының көрсеткіштерінің өзара байланысын қамтамасыз
ететін баланстық құжат ретінде қарастыруға болады. Жекелеген көрсеткіштер
бойынша жоспарлы тапсырмалар барлық пайдаланылатын ресурстардың түрлерін
сәйкестендіруді талап етеді: материлдық, еңбектік, қаржылық.
Ақша ағымдарын жоспарлау әр түрлі көздер есебінен болжанған қаржы
ресурстарының түсімін бағалау, сондай-ақ қалыптастырылатын ақша
қаражаттарының қорларының құрамы мен құрылымын реттеу арқылы жүргізіледі.
Жоспарланатын құжаттарды дайындау үшін ақпараттың 3 түрі қолданылады:
1) Басшылардың, басқарушылардың бағалуы;
2) өткен кезеңдердің қаржылық көрсеткіштері;
3) алдағы қаржылық қызметтің күтілетін жай күйі.
Қаржылық жоспарларды жүзеге асырудың 2 негізгі әдісттемелік тәсілін
ажыратуға болады. Олардың біріншісі, басқарма бұрын таңдап алынған қаржылық
саясатты жалғастыратындығын күту. Қаржылық саясаттағы өзгерістерді
жақтаушылар қауіп төндіретін жағымсыз оқиғаларды ескерту және өзгеріс
енгізудің қажеттігін дәлелдеу үшін бұл тәсілді жиі пайдаланады. Қаржылық
жоспарлау қаржылық тәсілінің негізінде кәсіпорын басқармасының қаржылық
саясаты бірқатар өзгерістерге ұшырайтындығын болжау жатыр. Бұл жағдайда
қаржылық жоспарлаудың міндеті – ұйымның қаржылық қызметі мен қаржылық
жағдайына басқарманың жаңа бағытының мүмкін болатын әсерін көрсету.
Ақша ағымдарын жоспарлауда маңызды орын – нақты қажет болып табылатын
бірақ, қаржылық болжам оны бағалау мен қабылдаудан кейін ғана қаржылық
жоспар болатындықтан жеткіліксіз элемент болып табылатын оларды болжай
алады. Сондықтан, қаржылық болжауды қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамдас
бөлігі ретінде сипаттауға және кәсіпорынның болашақтағы қаржылық дамуының
мүмкін жолдарын зерттеу мен жасау ретінде анықитауға болады. Оның міндеті –
болджанаған кезеңде қажет қаржылық ресурстар көлемін анықтау оларды
қалыптастыру мен орын лаып жатқан тенденцияларды талдау негізінде және
оларға әр түрлі факторлардың әсерін ескерумен айтарлықтай тиімді пайдалану
бағытын табу. Болжау кәсіпорынның нарықтағы тұрақты жайы мен берік қаржылық
тұрақтылығына жетуді қамтамасыз ететін қаржылық саясатты жасаудың мүмкін
болатын баламаларын қарастыруға мүмкіндік береді. Қаржылық болжау көмегімен
қаржылық ресурстардың болуымен инвестицияға қажеттіліктерді үйлестіре
отырып, кәсіпорын қызметінің түрлі бағыттарын өзара анықтайды; ол әр түрлі
әдетте қарама қайшы мақсаттарды – мысалы, кәсіпорынның жалпы
ресурстарындағы қарыз қаражаттарының үлесін сату көлемінің арттырумен бір
уақытта төмендетуді сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Қаржылық болжау
кәсіпорынның қаржылық дамуының әр түрлі көріністерін салыстыруға және
алынған ақпаратты жүйелендіру және мәнін ашу негізінде олардың ішінен ең
оңтайлы нұсқаны таңдауға мүмкіндік береді. Қаржылық болжау кезінде
инфляциялық құрамдауыштар міндетті түрде ескерілуі және оған барлық
есептеулерді түзетулер жасалуы өте маңызды.
Ақша ағымдарының қозғалысын ұйымдастыру өз кезегінде оны құрайтын
қаржыны басқару жүйесінің бірі болып табылатын ақша қорларын басқару
механизмін қалыптастырумен байланысты, және екі аспектіні кіріктіреді:
Олардың қалыптасу көздерін анықтау мен оңтайландыру және жинақталатын ақша
қаражаттарын тиімді пайдалану. Отандық экономикалық әдебиеттерде ұйымның
қаржыларын басқару жүйесі “қаржылық механизмі” деп аталады, ол аталған
мақаланың авторларының пікірінше “бір бағытты” болып сипатталуы мүмкін
себебі, ұйымның қаржы ресурстарын пайдалануды қарастырмай, тек оларды
қалыптастыруға ғана мән береді. Сондықтан, “қаржылық механизмі” терминін
“қаржылық –инвестициялық механизм” терминіне өзгерту керек, себебі осы атау
ғана қаржы менеджментінде қабылданатын егізгі шешімдердің 2 негізгі
шешімдерін жүзеге асыру процессін көрсетеді: қаржылық және инвестициялық.
Ұйымның ақша ағымдарының қозғалысын реттеу қаржылық жоспарды жүзеге
асыру кезінде туындайтын, одан ауытқұуларды жою процессі ретінде
қарастырылуы мүмкін. Инвестициялық және қаржылық шешімдерді жүзеге асырумен
және осы шешімдерде негізге алынған мақсаттарға жету үшін олардың
тиімділігінің жетіспеуі жағдайында оларға сәйкес қаржы ағымдарының
қозғалысын орындаумен байланысты барлық ұйымдастырушылық – техникалық іс
шаралар реттелуі мүмкін. Мұндай іс шараларға мыналар жатады: инвестициялық
бағалау процессі; Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржылық ресурстарын
және оның құрамдас бөліктерін пайддалану процессі; Шаруашылық жүргізуші
субьектісінің негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз
қаражаттарын басқару бойынша нақты іс әрекеттер және т.б. Сонымен қатар,
бақылау іс- шаралары да реттелуі мүмкін, мысалы: қаржылық ақпарат
мониторингінің процессі немесе ішкі қаржылық тексерулер нәтижелері бойынша,
егер олардың тиімділігі аз болса, басқару шешімдерін жасау әдістері.
Ұйымның қаржы ағымдарын басқару бойынша шешім қабылдау мен жүзеге асыруға,
сондай – ақ сәйкес бақылау іс-шараларын жасау және жүзеге асыруға жауапты
қызметкерлерді мотивациялау (ынталандыру) яғни, сңғы нітижеде ұйымның
службасы жұмысшыларын мотивациялау да маңызды болып табылады. Аталған
жағдайда мотивациялау функциясы ұйымның қаржыгерлерінің айтарлықтай тиімді
жұмысын қамтамасыз ететін материалдық және моральдік ынталандыру жүйесін
жасау мен пайдалануға негізделуі тиіс.
Ұйымның қаржы ағымдарының қозғалысын бақылау (мониторинг) нақты қаржы
ағымдарының ұйымның жоспарланған ақша қаражаттары бюджетіне сәйкестігін
тексеруге, сондай-ақ тексеру нәтижелеріне сәйкес келетін басқару шешімдерін
жасауға бағытталған.
Ұйымның қаржы ағ,ымдарын басқаруды қамтамасыз ететін функциялар ретінде
бухгалтерлік есеп пен қаржылық талдау қарастырылуы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп – бұл белгілі бір ұйым туралы қаржылық ақпаратты
қадағалау, өлшеу, өңдеу және беруді жүзеге асыратын жүйе. Аталған жағдайда
оның негізгі міндеті – ұйымның осы ақпаратты оның қаржы ағымдарын басқару
бойынша шешім қабылдауға пайдалану мақсатын қамтамасыз ету. Бұл кезде ақша
қаражаттарының шоттары бойынша жатқызуға және ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы мәліметтерге ерекше көңіл бөлген жөн.
Қаржылық талдауды ұйымның қаржы ағымдарын басқару жүйесіндегі талдау,
яғни ұйымның нарықтық құнын арттыру резервтерін анықтау және тиімді
қалыптасуды қамтамасыз ету мақсатында оның қаржылық жағдайы мен қаржы
ағымдарын зерттеу ретінде қарастыруға болады.
Ақша ағымдарын басқаруды қамтылатын проблемалар шеңбері айтарлықтай
кең, солай бола тұра, олардың ішіндегі бірінші кезекитегісі – ұйымды өзінің
шаруашылық қызметін сәтті жүргізу үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жағдайда, ұйым нақты қанағаттандырылатын
сыртқы көздер есебінен қаржыландыруға қажеттілікті дұрыс есептеу ерекше
мәнге ие. Сондықтан, ұйымның қаржы ағымдарын басқару элементі ретінде
қаржылық талдау құрылымы 3 құрамдас элементтен тұрады:
1) Қаржылық жағдайды талдау;
2) Тәуекелді талдау;
3) Қаржыландыруға қажеттілікті талдау.
Қаржылық жағдайды талдау барысында ұйымның өз қызметін қаржыландыру
қабілеті, яғни қалыпты қалыптасуы үшін қажет қаржы ресурстарымен
қамсыздандырылғандығы, оларды орналастыру мақсаттылығы мен пайланау
тиімділігі зерттеледі. Талдаудың ақпараттық базасы – кәсіпорынның
бухгалтерлік қаржылық есеп беру мәлііметтері.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау 2 бағытқа бөлінеді: қаржылық
коэффициенттерді талдау және қаржылық ағымдарды талдау. Қаржыылқ
коэффициенттерді талдау ұйымның қаржылық жағдайын статистикалық бағалауға
мүмкіндік береді, ал қаржылық ағымдарды талдау – ұйымның қаржылық
динамикасын, яғни ұйымның қаржы ағымдарының қозғалысымен көрсетілген
қаржылық жағдайының өзгерісін бағалауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ,
пайданы талдауды қаржы ағымдарын талдаудың өзіндік элементі ретінде
қарастыруға болады.
Ұйымның мүліктік жағдайын бағалау процессінде оның активтерінің құрамы
, құрылымы және динамикасы (әдетте баланстық бағалауда) зерттеледі. Ұйым
активтері оның инвестициялары ретінде қарастырыла алғандықтан, ұйымның
мүліктік жағдайындағы өзгерістер оның инвестициялық саясатындағы
өзгерістермен шарттастырылуы мүмкін. Ұйымның мүліктік жағдайының бағасы
оның инвестициялық саясатындағы талдау құралының бірі ретінде де
қарастрылады.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау пассивтердің (ұйымның қаржыландыру
көздерінің) құрамын, құрылымын және динамикасын зерттеумен байланысты. Бұл
кезде міндеттемелер мен меншікті капиталдың қатынасына, олардың өсу
қарқынына ерекше мән беріледі. Ол ұйым басқармасының қаржылық шешім
қабылданғанда тәуекелге бару бармау бейімділігі туралы ақпарат алуға
мүмкіндік береді.
Төлем қабілеттілік пен өтімділікті баалау кезінде ұйымның өзінің барлық
міндеттемелер бойынша есеп айырысу қабілеттілігімен (төлемқабілеттілікпен
қатар, оның қысқа мерзімді міндеттерді өтеу және күтілмеген шығындарды
жүзеге асрыу бойынша мүмкіндігі (өтемділік) талданады. Сонымен қатар,
төлемқабілеттілікті талдау процессінде ұйымның активтерін қаржыландыру
әдісі (хеджирленген, консервативті немесе агрессивті) бекітілуі мүмкін.
Іскерлік белсенділікті талдау барысында көрсеткіштердің 3 тобы
талданады:
1) Ұйымның ресурстарын интенсивті пайдалануды сипаттайтын айналымдылық
көрсеткіштері;
2) Ұйым қызметінің немесе оның өз ресурстарын пайдалану тиімділігін
сипаттайтын рентабльділік көрсеткіштері.;
3) Бағалы қағаздар нарығында ұйымның акционерлік қоғам жағдайын
сипаттайтын нарықтық белсенділік көрсеткіштері.
Сонымен қатар, активтер мен меншікті капиталдың рентабльділігінің
үлгілері (Дьюпон үлгісі) және ұйымның қаржылық шаруашылық қызмет есебінен
меншікиті капиталды арттыруға қаржылық жағдайдың негізгі көрсетікіштерінің
әсерін бағалауға мүмкіндік беретін экономикалық өсудің тұрақты
коэффициентінің факторлы үлгісі пайдалануы мүмкін.
Қаржылық жағдайсыздықты бағалау процессінде Үкімет қаулысымен ұсынылған
критерийлер негізінде ұйымның баланс құрылымының қанағаттандырылғандығы
бағаланады, сондай–ақ экономикалық статистикалық факторлық үлгілерді
(Альтманның Z – шоты,т.б.) пайдаланумен ұйымның банкротқа ұшырау
ықтималдылығы болжанады.
Қаржылық жағдайдың рейтингтік бағасы әлеуетті инвесторлар үшін үлкен
маңызы бар үйымның ұқсас кәсіпорындар арасындағы нарықтағы орын анықтауға
мүмкіндік беретін қаржылық жағдайды кешенді бағалу ретінде қарастырылуы
мүмкін. Ұйымның қаржылық жағдайын рейтингтік бағалау жүйесін жасау 3
негізгі кезеңнен тұрады:
1) Рейтингті есептеу үшін пайдаланылатын көрсеткіштер жүйесін таңдау
және негіздеу;
2) Осы көрсеткіштердің экономикалық базасын жасау және экономикалық
негіздеу;
3) Ұйымды оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы дәрежесіне байланысты
топтарға бөлуге мүмкіндік беретін қаржылық жағдайды қорытынды рейтингтік
бағалу алгоритмін жасау.
Қаржы ағымдарын талдау процессінде ұйымның ағымдағы ақшалай
қаражаттарының ағымы (құйылым, ағылым, таза ақша ағымдары), инвестициялық
және қаржылық қызмет: көлем, ұзақтылық, кезеңділік, құрылым, динамика
сипаттамалары зерттеледі. Қаржылық ағымдарды трендтік талдау мәліметтері
ұйымның қаржылық жағдайының өзгеру перспективасын бағалауға мүмкіндік
береді.
Ұйымның қаржылық талдауының 2- ші элементі – тәуекелді талдау. Қаржы
менеджментінде тәуекел деп – табысты толық ала алмау ықтималдылығы
түсіндіріледі. Тәуекелдің көптеген түрі бар, бірақ қаржылық талдау
процессінде кез келген ұйымның қалыптасуы кезінде алдын алу мүмкін емес
айқынсыздық пен тұрақсыздықтың болуын көрсететін бизнес – тәуекелге
(іскерлік тәуекел) ерекше көңіл бөлінеді. Тәуекелді талдаудың ақпараттық
базасы – бухгалтерлік есеп мәліметтері және ұйымның қаржылық есеп беруі.
Бизнес тәуекелді талдау оның 3 негізгі құрамдас бөліктерінде жүргізіледі:
коммерциялық тәуекел, өндірістік (операциялық) тәуекел және қаржылық
тәуекел.
Коммерциялық тәуекел бүкіл өнеркәсіптік салалрға тән табыстардың
сенімсіздігінің көрінісі. Сонымен мысалы, алдыңғы қатарлы технология
кәсіпорны интенсивті кәсіпорын бәсекеге түседі және олардың өнімі бір
мезетте ескеруі мүмкін. Коммерциялық тәуекел өнеркәсіп салалрының
кредиторлары бекітетін проценттік ставкаларда көрініс табады және оны
потенциалды кредиторлармен және инвесторлармен келіссөздер жүргізгенде
міндетті түрде ескеру қажет.
Өндірістік (операциялық) тәуекел коммерциялық тәуекелге ұқсас. Бірақ,
ол жалпы салаға емес, кәсіпорын деңгейі үшін тән және ұйымның өз табыстары
мен қызметтеріне сұраныстың өзгеруіне тез әсер ету қабілеттігіне қатысы
бар. Өндірістік тәуекел өлшемі болып операциялық леверидж табылады.
Операциялық леверидж – бұл ұйымның тұрақты эксплуатациялық (өндірістік)
шығындарды басқару қабілеті. Операциялық леверидждің болуы өндірістік
қызмет көлемі белгілі бір аралықта өзгерсе де, осы қызметті жүргізудің
қазіргі уақытта шығындарының бір бөлігі тіркелмегендігін білдіреді. Өзіндік
құндағы тұрақты эксплуатациялық шығындардың үлесі жоғары сайын, операциялық
леверидж деңгейі де соншалықты жоғары, сәйкесінше ұйым қызметімен
байланысты өндірістік тәуекел де жоғары және кредиторлар ұсынатын
проценттік ставка да соншалықты жоғары болады.
Қаржылық тәуекел ұйымның активтерін қаржыландырумен байланысты басқару
шешімдерінен туындайды. Қаржылық тәуекелді бағалау құралдары болып қаржылық
тұрақтылық мен төлемқабілеттілік көрсеткіштері табылады, бірақ қаржылық
тәуекелді талдаудың айтарлықтай тиімді құралы болып қаржылық леверидж
есептеледі. Қаржылық леверидж және қаржылық тәуекел өлшемі ұйымның капитал
құрылымында қарыз міндеттемелері мен артықшылығы бар акциялар үлесі және
оларға қызмет етуге кететін шығындар жоғары болған сайын қаржылық леверидж
дәрежесі де жоғары болады, сәйкесінше ұйым қызметімен байланысты қаржылық
тәуекел соншалықты жоғары және кредиторлар ұсынатын проценттік ставка
соншалықты көп болады.
Ұйымның қаржыландыруға қажеттілігін талдау алдағы кезеңге қаржылық
болжау негізінде жүзеге асырылады. Талдау процессінде ақша қаражаттарының
керек бюджетінің түрлі нұсқаларын зерттеуге, әсіресе – оның қаржылық
бөлігін зерттеуге көп көңіл бөлінеді. Тлдау мақсаты – қаржы ресурстарына
сыртқы қажеттіліктерді және болжанған сыртқы қаржыландыру шығындарын
минимизациялау критерийлері бойынша жүзеге асырылатын ұйымның аұша
қаражаттарының бюджетін оңтайландыру .
Қаржылық талдаудың аталған 3 элементі ұйымның сыртқы қаржыландыруға
қажеттігін анықтау кезінде ескеріледі. Сондай-ақ, оларды кешенді түрде
қарастрыу керек. Алдағы кезеңде ұйымның шаруашылық қызметін сәтті жүргізуді
жалғастыру үшін қорлардың (ресурстар) талап етілетін көлемі көп болған
сайын қаржыландыруға жалпы қаржылық та елеулі болады. Жалпы, жаңа
акцияларды шығару қауіпсіздірек, себебі ол тартылған капитлға процент
төлеуді болжауды. Операциялық тәуекел дәрежесі жоғары ұйымға өзіне қосымша
қаржылық тәуекелді алмағаны жөн. Қаржыландыруды таңдау кезінде сонымен
қатар ұйымның жалпы қаржылық жағдайын бағалау керек. Өтімділік пен
рентабльділік жоғары болған сайын, қаржыландыру көзін таңдау кезінде үлкен
тәуекелге баруға болады. Сондықтан, жоғарыда аталған көрсеткіштер жақсы
болған сайын қарыздарды тиімдірек болады.
2. “ASTANA MOTORS” АҚ-Ң АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 “ASTANA MOTORS” АҚ қаржылық–экономикалық дамуы
“Астана - Моторс” компаниясы 1993 жылы ашылды, ол ресми авиомабиль
бизнесінде бірінші болды және елдегі өркениетті автомобиль нарығының
қалыптасуына негіз салды.
“Астана – Моторс” АҚ ресми президенті – Нұрлан Смағұлов.
Оңтүстік астанада “Toyota Motor corporation” бірінші дилерлік орталығын
- “Toyota Center Almaty” ашқанда, оны тұтынушылар мойындады және ол олардан
кейін нарыққа келгендермен қатаң бәсекелестік күресті ынталандырды. Қазіргі
күнге дейін Toyota автомобильшілердің барлық өспелі ресурстарна жауап беріп
отырып, Қазақстанда сату лидері болып қалуда. Нарық тек сандық емес,
сапалық жағынан да өсті Нарық арнайы толықпривадтық автомобильдер үшін де
жетілді – 2001 жылы Қазақстанға Subaru маркасы да келді.
Қымбат автомобильдер тапшылығын жаба отырып, 2003 жылы “Астана-Моторс”
Hyundai жаңа брендімен нарыққа шықты. Бірақ, компания сонда да өзінің
таңдаған бағытын – қызмет сферасын тұрақты кеңейту бағытын өзгертпеді. 2005
жылдың жазында компания брендінің потрфелі тағы да 3 әйгілі маркалармен
толықтырылды: B неміс BMW және жапондық Honda және Mitsubishi. Алматы,
Астана, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Павлодар,
Петропавл,Семей, Өскемен және Шымкенттегі жұмыс істеп тұрған
автоорталықтарынан басқа таяу болашақта олардың баламалардың республиканың
басқа да қалаларында ашу жоспарлануда.
Ресми дилерлердің сату қортындысы бойынша ол республиканың автомобиль
нарығының 30 % астамын алып жатыр. Қазіргі кездегі “АҚ” нарықта сатып
алынған әрбір үшінші автомобиль “Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық
компаниясынан сатып алынған. Меншікті аумақты жұмыс істей отырып және ең
жаңа құрал–жабдықтарды пайдалана отырып, біз өз клиенттерімізге кепілді
және кепілден кейінгі қызмет көрсету мен жөндеуді қамтамасыз етеміз.
Автомобиль нарығында компания орнын мойындау белгісі ретінде біз 2004
жылы “Қазақстандағы автомобильдер № 1” сияқты “Жыл таңдау” фестиваль
конкурсының жоғарғы жүлдесін алдық. “астана Моторстың” жоғары білікті
кәсіби мамандарының командасы алдағы уақытта да ел мүддесіне жұмыс істеуді
көздеуде.
1993 жылы маусымда алдын ала төлеу шарттарында Toyota автомобильдерін
тікелей жеткізу туралы бірінші келісім- шарттарға қол қойылады, ол қазан
айында Алматы қаласында мамандырылған бірінші авсалон ашылды.
1994 жылы Toyota автоорталығы ұйымы үшін “Металлист” зауытының 1
бөлігі сатып алынды. Мамыр айында ВАЗ, ГАЗ, КАМАЗ, УАЗ автомобильдерін
қамсыздандыру үшін қосымша бөлшектерді басқару қалыптасты , желтоқсанда
техникалық қызмет көрсету (ТҚ) және жапондық автомобильдерді жөндеу бойынша
бірінші мамандырылған техникалық қызмет көрсету сервисі (ТҚС) ашылды.
1995 жылы бірінші автомобиль көлігін сертификаттау сферасында
мемлекеттік емес компания “каз сертико” ЖШС құрвлды. OTYOL - IVECO және
FORD компанияларымен дилерлік келісім шарттар жасалды. Алматы қаласының
әкімшілігіне OTYOL - IVECO-ң 10 автобусы сатылды. Қазақстандағы бірінші
TASS (Toyota Autorised Service Station) ашылды. Mobil Oil компаниясымен
дистрибьютерлік келісім шартына қол қойылды.
2000 жылы Астана қаласында “Астана Моторс” КМК филиалының негізінде
“Toyota Center Astana” ЖШС құрылды. Астана қаласында Toyota автоорталығы
ашылды.
2001 жылы Қазақстан Республикасында SUBARU автокөлік маркасын тікелей
жеткәзу туралы Fuji Heavy Industries (Жапония) дистрибьютерлік келісім
шартына қол – қойылды, “Субару Центр Қазақстан” сауда маркасынан “Созвездие
авто” ЖШС құрылды.
2002 жылы келесі мекен жайлар бойынша автоорталықтар ғимараттары сатып
алынды: Сүйінбай даңғылы 151 (Баянауыл көшесінің қиылысы). “Toyota Center
Almaty” жаңа орынға көшті. SUBARU автоорталығы ашылды.
2003 жылы қалалық маршруттарда пайдалану үшін 50 Hyundai County
автобустар жеткізілді. “Алма – Ата, ART “ галереясы ашылды. Автокөліктерді
көрсету және сату үшін Outdoor display ашылды. “ Hyundai Motor Company” мен
дистрибьютерлік келісім шартқа отыру бойынша тендерді ұтты. “Hyundai Center
Kazakhstan” сауда ашылды.
2004 жылы Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Өскемен және Шымкент қалаларында
филиалдары ашылды. “Subaru Center Kazakhstan” сауда маркасымен “Созвездие
Авто” ЖШС және “Subaru” бөлімшесімен “Fuji Heavy industries” арасында
дистрибьютерлік келісім шарт жасалды. “Hyundai Motor Company” және “Hyundai
Center Kazakhstan” арасында дистрибьюетрлік келісім шарт жасалды. Бүкіл
Орта Азияда ең үлкен және заманға сай “Hyundai Motor Kazakhstan”–ға
өндірушілердің жоғары сенімділігін білдіреді. “Жыл таңдауы” фестиваль –
конкурсындағы жеңісі. “Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық Компанияның
“Қазақстандағы автомобильдер № 1 титулын алды. Қазақстандағы бірінші
автокөлік компанияларының клиенттерін ресми ұйымдастыру – “Астана Моторс”
Достар клубы” презентацияланды. 2400 Toyota, Subaru және Hyundai автокөлік
маркалары.
2015 жылы Компания “Subaru Sales award – 2014” беделді жүлдесін алды:
“Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық компаниясы сату динамикасы боойынша
әлемдегі Subaru ресми дистрибьюторынан 3 – орынды алды: өсу жылына 202 %
құрады.
Компания “BMW AG” неміс автокөліктерінің және жапондық “Honda Motor
Corporation” ресми импортері - “Бавария” автоорталығы акцияларының 100 %
иеленді, сондай-ақ Mitsubishi әйгілі брендінің автокөліктерін сату
басталды.
Қоғам ашық болып таьылады, шекителмеген мерзімге құрылады, коммерциялық
ұйым болып табылады. Қоғам ісін басқару мыналармен қамсыздандырылады:
1) Жоғарғы органмен – акционерлердің жалпы жиналысы;
2) Атқарушы органмен – билікпен. Оны қоғам президенті басқарады;
3) Директорлар кеңесімен;
4) Ревизиялық комиссияның бақылау органымен.
Қоғам қызметінің басты мақсаты – жарғыда қарастырылған қызметті жүзеге
асыру арқылы пайда табу.
Қоғамның жарғылық қоры 1 00000 теңгені құрайды.
Бух есеп жүргізу және қаржылық есеп беру “ASTANA MOTORS “ АҚ қабылдаған
есеп саясатты негізінде жүзеге асырылады.
“ASTANA MOTORS “ АҚ қызметін есепке алудың бүкіл жүйесі шартты түрде
келесі түрлерге бөлінеді:
- Қаржылық есеп;
- Өндірістік есеп;
- Статистикалық есеп;
- Кассалық есеп.
Бух есепті жүргізу әдісі:
- Синтетикалық және аналитикалық есептік реестрлер мен қаржылық есеп
берулерді жүргізу үшін ДҚ-де автоматтандырылған;
- Қағаздық тасымалдаушыларда автоматтандырылған - шаруашылық
операцияларының жасалу мезетінде алғашқы құжаттарды ресімдеу үшін.
Есептік - бухгалтерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кезде экономиканың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
кәсіпорындардың еркіндігі, олардың экономикалық және құқықтық
жауапкершілігі жоғарылауда. Шаруашылық субъектілерінің қаржылық
тұрақтылығының жағдай тез өсуде. Бұнын бәрі кәсіпорындардың қаржы ағымдарын
рационалды басқару ролін көтереді.
Жалпыға мәлім болғандай, қазіргі жағдайда кәсіпорындардың қаржылық
өмірінде көптеген ауыртпашылық процестер болып жатады. Жаңа өмір
міндеттерімен кәсіпорын қаржыларының жаңа қызметтерімен қақтығысатын
ұйымның қаржылық жұмыстарының өткен іс-әрекеттері экономиканың нақты
секторындағы реформаларының тоқтатылуы негізгі себептерінің бірі болып
табылады.
Қандай да бір уақытта кәсіпорын басшылығы қаржы ағымдарын басқару
мәселелерімен қақтығысады: бұрын кәсіпорын қызметін жоспарлау үшін
қолданған көрсеткіштер мен проуцедуралар, мысалы, өнім өндіру көлемі,
өнімнің өзіндік құнының жоғары болуына байланысты табысты бәсекелесуге
мүмкіндік бермейді және бәсекелестердің пайда болуы әдеттегі алынған
табысқа кедергі жасап, табысты нольге әкеледі.
Кәспорындарда басқару жүйесін өзгерту, шығындарды төмендету, ақша
ағымдарын тиімді басқару мұнда аса маңызды мәселе. Оны қалай жүзеге асыруға
болады деген сұрақ туындайды. Өнім түрінің нақтылы өзінді құны қалай
есептеу керектігі, қолда бар қорлар жағдайында сатып алуларды қалай
жоспарлау керектігі, қандай процестер арқылы қаражаттарды инвестициялау
керектігі және т.б. мәселелер алға қойылады. Жұмыста осы мәселелер
қарастырылады.
Осы жұмыстың басты мақсаты – зерттелетін кәсіпорынның ақша ағымдарын
басқарудың тиімділігін және оны ұйымдастыруды талдау, қаржыны басқарудағы
негізгі мәселелерді анықтау, және ақша ағымдарын басқару бойынша ұсыныстар
беру.
Ұсыныстарды анықтаудағы стратегиялық міндеттерге: кәсіпорынынң пайдасын
жоғарылату, кәсіпорын құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық
тұрақтылығын жоғарылату, кәсіпорынынң инвестициялық тартымджылығын
қамтамасыз ету, ақша ағымдарын басқарудың тиімді механизмінм құру жатады.
Зерттеу объектісі ретінде “ASTANA MOTORS” АҚ алынған. Бұл кәсіпорын
автокөліктерді жеткізіп беру, сату және жалға берумен айналысады.
“ASTANA MOTORS” АҚ ақша ағымдарын басқаруды талдау бойынша, көлденең
және тікелей талдау, коэффициенттнрді талдау, салыстырмалы талдау сияқты
әдістер мен тәсілдер қолданды. Қаржылық талдаудың ақпараттық базасы ретінде
кәсіпорынның бухгалтерлік есебі болды, дәлірек айтқанда, бухгалтерлік
баланс (ОКУД бойынша №1форма), бухгалтерлік балансқа қосымша (ОКУД бойынша
№5 форма), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру (ОКУД бойынша №4
форма), табыстар мен шығындар туралы есеп беру (ОКУД бойынша №2 форма) және
т.б. Ақша ағымдарын басқарудың теориялық мәселелерін толығымен қарастыруда
түрлі оқу құралдары, кезеңдік басылым мақалалары, заңнамалық актілер
қолданылды.
1. АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша ағымдарының мәні мен түрлері
Ақша ағымдары мен капитал кәсіпорынның қаржыларының зерттеуінің
негізгі объектісін көрсетеді.
Ақша ағымдары анықтамасынан, яғни пайда болуына қарай олар ішкі және
сыртқы болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі нақты формада стандарттық
есептемеде таза пайда мен амортизация түрінде берілген, ол өзгеру
формасында – кәсіпорыннның қызметкерлері алдында міндеттемелері,
кәсіпорының табысының бі бөлігінің таза пайдасы түрінде, міндетті төлемдер
табысының жалпы сомасынан есептелгеннен кейінгі – салықтар, алымдар,
айыппұлдар, пениялар, проценттердің бір бөлігі және басқа да міндетті
төлемдерден құралады.
Таза пайда фирманың қарамағында және оның басқару органының шешімімен
бөлінеді.
Сыртқы немесе тартылған ақша ағымдары екі топқа бөлінеді: меншікті және
заемдық. Бұндай бөліну фирма капиталымен шартталған, яғни нақты бір
фирманың дамуына сыртқы қатысушылармен жинақтайды: кәіспкерлік немесе
ссудалық капитал түрінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капиталдың салымының
нәтижесі болып тартылған меншікті қаржылық ағымдардың пайда болуы табылады,
ал ссудалық капиталдың салымының нәтижесі – заемдық қаражаттар болып
табылады.
Фирма капиталы ұзақ мерзімге дейін ақшалай формада қала алмайды,
себебі, себебі ол жаңа табыстар табу керек. Ақшалай формада ақша
қаражаттарының қалдықтары түрінде фирманың кассасында немесе оны банктің
есеп шотында тұра берсе, олар фирмаға табыс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
формадан өндірістік формаға айналуы қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландыру екі формаға бөлінеді: сыртқы және ішкі. Бұндай бөліну
қаржы ағымдарының формалары арасында мықты байланыспен шартталған және
фирма капиталының қаржыландыру процесімен. Қаржыландыру мінездемесі мен
түрлері 1-ші кестеде көрсетілген.
Кәсіпорындарды құру кезінде материалдық активтерді, негізгі құралдарды,
айналым құралдарын қамтамасыз ету көзі жарғылық капитал болып табылады.
Соның есебінен кәсіпкерлік іс-әрекеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалынады. Жарғылық капитал кәсіпорынның жарғылық іс-әрекетін қамтамасыз
ету үшін меншік иелерінің ұсынған қаражаттар сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал категориясының құрамы кәсіпорынның ұйымдық –
құқықтық формасына байланысты:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылықты жүргізу құқығына ие
кәсіпорынның мемлекеттің бекіткен мүліктің құндық бағасы;
- ЖШС үшін – меншік иелерінің сомасының үлесі;
- Акционерлік қоғам үшін – барлық типтегі акциялардың жинақталған
номиналдық құны;
- өндірістік кооператив үшін – істі жүргізу үшін қатысушылардың ұсынған
мүліктің құндық бағасы;
- арендалық кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің салымдар
сомасы;
- басқа формадағы кәсіпорын үшін, құндық балансқа бөлінген, толық
шаруашылықты жүргізу құқығына ие кәсіпорынның мемлекеттің бекіткен мүліктің
құндық бағасы.
Кәсіпорынды құру үшін оның жарғылық капиталына салымдары ақшалаі
қаражаттар, материалдық және материалдық емес активтер болуы мүмкін.
Жарғылық капитал қаражаттарды бастапқы түрде инвестициялау кезінде
құрылады. Оның көлемі кәсіпорынды тіркеген кезде жарияланады, ал жарғылық
капиталдың мөлшерін өзгерту тек заңнамамен және учредительдермен
қарастырылған құжаттарда көрсетілген жағдайларда және тәртіпте рұқсат
етіледі.
Жарғылық капиталдың құрылуы қосымша қаражаттар көзінің құрылуымен бірге
жүруі мүмкін, яғни – эмиссиондық табыс. Бұл көз акция бастапқы эмиссиясы
кезінде номиналдан жоғары бағада сатылған жағдайда туады. Бұл сомаларды алу
кезінде олар қосымша капиталға қосылады.
Өнімді өндіру, жұмысты орындау, қызмет көрсету процесінде реализациядан
алынған пайда сомасымен анықталған жаңа құн пайда құрылады.
Реализациядан алынған пайда қаражаттарының өнім өндіруге, ақша
қаражаттары қорының құрылуына кеткен шығындарды жабуға кеткен негізгі көзі
болып табылады, оның уақтылы түсуі қаражат айналымының үздіксіздігін,
кәсіпорынның іс-әрекеті процесіндегі үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Уақытында түспеген пайда іс-әрекеттің іркілісін, табыстың төмендеуін,
келісімшарт міндеттемелерінің бұзылуын, айыппұл санкцияларын тудырады.
Пайданы қолдану таратушылық процестердің бастапқы кезеңдерін көрсетеді.
Алынған пайдадан кәсіпорын шикізатқа, материалдарға, отынға,
электрэнергияға, басқа еңбек құралдарға кеткен материалыдқ шығындарды
жабады, және де кәсіпорынға көрсеткен қызметтер үшін де. Пайданың ары
қарайғы бөлінуі амортизациялық аударымдардың негізгі қорлары мен
материалдық емес активтерінің құрылу көзі ретінде құрылуымен байланысты.
Пайданың қалған бөлігі – бұл жалпы табыс немесе еңбекақы төлеуге және
кәсіпорынның пайдасының құрылуына бағытталған қайта құрылған құн, және де
бюджеттік емес қорларға, салықтарға, басқа да міндетті төлемдерге
аударымдар.
Реализациядан түскен пайда қаражаттардың айналымының аяқталуын
куәландырады. Пайданың түсуіне дейін өндіріс шығындары мен айналымдар
қаражаттардың айналысының құрылу көзі есебінен қаржыландырылады.
Қаражаттардың жұмыс істеуіне салынған айналым нәтижесі – шығындарды жабу
және қаржыландырудың меншікті көзін құру: амортизациялық аударымдар мен
пайда.
Амортизациялық аударымдарды тағайындау – материалдық емес активтер мен
негізгі өндірістік қорлардың құрылуын қамтамасыз етеді. Амортизация
экономикалық мәні бойынша – негізгі қаражаттарының құнының бірте – бірте
тасымалдану процесі және материалдық емес активтердің өндіріліп жатқан
өнімге тозу мөлшері, реализация процесінде ақшалай формаға ауысуы және
амортизацияланатын келесі активтердің құрылуы үшін ағымдардың жиналуы. Бұл
инвестициялық процесті қаржыландырудағы мақсатты көзі.
Пайда экономикалық категория ретінде – бұл өсу еңбегінен құрылған таза
табыс. Пайда кәсіпкерлік іс-әрекеттің қаржылық нәтижесін көрсететін
экономикалық көрсеткіш болып табылады. Пайда кәсіпорын қарамағында қалады –
бұл оның қажеттіліктерін қаржыландыратын көп мақсатты көзі болып табылады,
бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттары жинақтау немесе тұтыну ретінде
анықтауға болады.
Пайда экономикалық мазмұны бойынша әртүрлі қажеттліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлуде мемлекет ретіндегі қоғамның мүдделері,
кәсіпорындардың кәсіпкерлік және жабдықтаушыларының мүдделері, жеке
жұмысшылардың мүдделері қиысып отырады. Амортизациялық аударымдардан
ерекшелігі пайда толығымен кәсіпорын пайдалануына қалмайды, оның көп бөлігі
бюджетке салық түрінде түседі, бұл таза табысты бөлудегі кәсіпорын мен
мемлекет арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың тағы бір сферасын
анықтайды.
Пайданың осы бөлінуден қалған бөлігі кәсіпорын иелігіне өтеді.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен пайданың бір
бөлігі кәсіпорынынң өндірістік және ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық
активтерді бағалы қағаздар сатып алу арқылы құруға пайдаланатын ақша
ағымдарын құрайды. Жинақтауға бағытталған пайданың басқа бөлігі
кәсіпорынның әлеуметтік дамуына жұмсалады. Пайданң тағы бір бөлігі тұтынуға
жұмсалады, соның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалар арасында қаржылық
қатынастар пайда болады.
Пайданы бөлу арнайы қорларды – жинақтау қоры, тұтыну қоры, резервтік
қорды құру арқылы жүргізілуі мүмкін немесе таза пайданы жеке мақсаттарға
жұмсау арқылы жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық
жоспарға қосымша ретінде тұтыну мен жинақтау қорларының шығындалу сметасы
құрылады. Екінші жағдайда пайданы бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақтау қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, құрылыстық және технологиялық
жұмыстарға, технологиялық процестер мен өнімнің жаңа түрлерін жасау мен
танысуға, технологиялық қарулану мен қайта құрумен байланысты шығындарға,
ұзақ мерзіді қарыздар мен олар бойынша пайыздар төлемін жабуға, өнімнің
өзіндік құнына байланысты қысқамерзімді қарыздар бойынша пайыздарды,
айналым қаражаттарының өсімін, табиғатты қорғау шараларына шығындарды,
басқа кәсіпорындардың жарғылық қорын құруға құрылтайшылардың салымы
ретіндегі жарналарды, егер кәсіпорын кеңес, ассоциация, концерн құрамына
кіретін болса, соларға жарналарды төлеуге қолданылады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен қажеттіліктерге жұмсалады. Оның есебіне
кәсіпорынның балансындағы әлеуметтік – тұрмыстық объектілерді жөндеу,
өндірістік емес объектілерді құру, сауықтыру және мәдени шараларды жүргізу
бойынша шығындар қаржыландырылады, кейбір арнайы сыйақыларды төлеу,
материалдық көмек көрсету, зейнетақыға қосымша төлемдер, асханадағы
тамақтану бағасының қымбаттауы бойынша өтемдер жүргізіледі.
Пайда – резервтік қор құрылуының негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтегі күтілмеген шығындар мен мүмкін болатын жоғалтулардың орнын
жабуға арналған. Резервтік капитал құрылу тәртібі кәсіпорын қызметін
реттейтін нормативті құжаттармен, сондай-ақ жарғылық құжаттармен
анықталады.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде кәсіпорындардағы амортизациялық
аударымда мен пайданы бөлу мен пайдалану арнайы ақша қорларын құруды
көбінесе талап етпейді. Амортизациялық қор құрылмайды, ал пайданы арнайы
қорлаға бөлу туралы шешім кәсіпорынға жүктеледі, бірақ бұл кәсіпорынның
ақша ағымдарын қолдануды көрсеттетін бөлу процестерінің мәнін өзгертпейді.
Кәспорын қаражаттарының көзі ретіндегі қосымша капитал негізгі қорлар
мен басқа материалдық құндылықтарды қайта бағалау нәтижесінде пайда болады.
Нормативтік құжаттар бойынша оны тұтыну мақсаттарына қолдануға тыйым
салынады.
Қаражаттардың ерекше көзі әлеуметтік арналымдағы және мақсаттаы
қаржыландыру қорлары болып табылады, яғни олар: қайтарусыз алынған
құндылықтар, сондай-ақ әлеуметтік –мәдени және коммуналдық тұрмыстық
объетілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға
бағытталаған қайтарылатын және қайтарылмайтын мемлекет қаражаттары, толық
бюджетпен қаржыландырылатын шығындарды қаржыландыру т.б.
Кәсіпорын қаржысы қатынастар сияқты шаруашылық қызметте пайда болатын
экономикалық қатынастардың бір бөлігі болып табылғандықтан, оларды
ұйымдастыру принциптері кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізімен
анықталады. Осыдан келе, қаржыны ұйымдастыру принциптерін келесі түрде
құруға болады: қаржылық қызметтегі тәуелсіздік, өзін-өзі қаржыландыру,
қаржылық –шаруашылық қызметтің нәтижелеріне мүдделі болуы, оның нәтижелері
үшін жауапкершілікте болу, кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық қызметін
бақылау.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сәтті шаруашылық қызметінің міндетті шарты. Бұл принцип өнім қндіріс
бойынша шығындардың толық қайтарылымы мен кәсіпорынның өндірістік
техникалық базасының кеңеюіне негізделеді, яғни әрбір кәсіпорын өзінің
ағымдағы және капитал шығындарын меншікті қаражат көздері арқылы жабады.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті, шығыны көп және
пайдалылықтың жеткілікті деңгейін қамтамасыз етпейтін өнімді өндіретін
кәсіпорындарда қолданылмайды. Оларға тұрғын үй коммуналдық шаруашылық,
жолаушылар транспорты, бюджеттен қаржыландырылатын ауылшаруашылық және
басқа да кәсіпорындар жатады. Сондай-ақ шаруашылық қызметі кәсіпкерлік
болып табылмайтын және өнімді өткізуден алынған қаражаттар есебінен
қаржыландырылатын қорғаныс кәсіпорындары жатады.
Қаражаттардың уақытша жеткіліксіздігі жағдайында олар қарыздық ақша
ағымдарыесебінен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Фирманың тартылған қаыздық ақша ағымдары көбінесе төмендегідей
нысандарда кездеседі:
- банктік несиелер мен қарыздар;
- фирманың облигациясын шығару мен сатудан түскен қаражаттар;
- нарықтық банктік емес басқа субъектілерінен алынған қарыздар.
Отандық тәжірибе жағдайында банктік және банктік емес ұйымдардан
қайтарылатын негізде ақша ағымдарын тартудың маңызы зор. Қазақстанда
несиелер мен қарыздарды несиелік институттар – банктер бере алады. Банктік
емес ұйымдардан қайтарылатын негізде алынған қарыздар заңнамаға сәйкес
фирманың табысы ьолып табылады және салық салынады.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикады кәсіпорындар белгілі бір
жағдайларда банктің ұзақ мерзімді қарыздары түріндегі қосымша қаражаттарды
тарта алатын болады. Отандық кәсіпорындар банктік несиелерді қызметті қысқа
мерзімді қарыжландыру құралы ретінде пайдалануда тәжірибесі жеткілікті. Ал
капитал көзі ретіндегі банктермен қарым-қатынас тәжірибесі нашар. Оның
себебі көп – кәсіпорын мен банктер тарапынан тәжірибесі мен дәстүрлі
қалыптаспаған, жоғары инфляция және Орталық банктің есепке алу ставкаларын
жүргізу ұзақмерзімд несиелерді алуды төмендетеді және т.б.
Нарықтық экономикада ұзақмерзімде қарыз қаражаттарын тартудың кең
таралған нысаны акционерлік қоғам бір жылдан кем емес мерзімге шығаратын
облигациялық қарыз, сондай-ақ үлестікбағалы қағаздарды шығару болып
табылады. Нарық жағдайындағы қаржы менеджменті тәжірибесінде кәсіпорын
қызметін қаржыландырудың басқа да жолдары белгілі. Оларға опциондар,
қарзыдқы операциялар, лизинг, франчайзинг жатады.
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу
әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті көлемде
меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет атқаруы
тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңызды ақша қаражаттарының келіп түсуі мен
кетуін тиімджі басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын
жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын іс-әрекетінің басты
бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді,
меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымы жеделдетуді
қамтамасыз ететін қаржылыө тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын
нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық
циклдер мерзімін азайту және кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетіне қызмет
ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын
тиімді басқару арқылы капитал айгналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын
пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылған несиелерден
кәсіпорынның тәуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынынң тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі әрекет бойынша бөлінеді:
• Ағымдық;
• Инвестициялық;
• Қаржылық.
1-кесте. Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен
шығыстарының негізгі бағыттары
Түсімдер Шығыстар
1.Өнімді өткізуден түскен1. жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттары
табыс ; бойынша шығыстар;
2.сатып алушылар мен 2. Еңбекақы төлеу;
тапсырыс берушілерден 3. әлеуметтік сақтандыруға және бюджеттен тыс
аванс алу; қорларға аударымдар;
3. басқа да түсімдер 4. салық бойынша бюджетпен есеп айырысу;
(жабдықтаушылардың ақша 5. несие бойынша пайыздар төлеу;
қаражаттарын қайтару) 6. аванстар.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық
қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке
бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен займдарды
өтеуге, сонымен бірге займдарды берушілерге пайыздарды төлеу.
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының
негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын
қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.
Тәжірибеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және
жанама.
Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең
қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп
регистрлерімен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша
қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу
үшін қолайлы. “Кәспорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы” атты
тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша,
бүкіл кәсіп орын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің
төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал,
төлемдердің түсімдерден артуы шығын болады.
Төменде қаражаттарының қолданылуын талдау кестесі көрсетілген. Кесте
ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-
ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды.
Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін
тікелей әдіс негізінде жасалған. Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша
ағымын тікелей есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді. Ал оперативті басқаруда тікелей әдісті қаржылық
міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына
қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық
нәтиже мен ақша қаражататрының абсолютті көлемнің өзгеруі арасындағы
байланыстың ескерілмеуі.
2-кесте. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік
Көрсеткіштер Базалық Есепті
жыл жыл
1. Кезең басына арналған ақша қаражаттарының қалдығы = =
I. Ағымдық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы. + +
Өнімді өткізуден түскен түсім (ақшалай және
ақшалай емес формада)
2. Мүлікті сатудан түскен түсім + +
3. Жеткізушілер шоттары бойынша төлемдер - -
4. Еңбекақы төлемдері - -
5. Бюджтке және мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс - -
қорларға жарналар
6. Банк ссудалары бойынша пайыздар төлеу -
7. Өзге де түсімдер мен төлемдер +,- +,-
8. Ағымдық қызмет нәтижесі (түсім +, шығын - ) = =
ІІ.Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттарының
қозғалысы
9. Негізіг құралдарды сатудан түскен түсім + +
10.Негізгі құралдарды алу - -
11.Өзге де баптар +,- +,-
12.Инвестициялық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын - ) = (+,-) =
(+,-)
ІІІҚаржылық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
.
13.Банктік несие + +
14.Бюджеттік несие + +
15.Несиелерді жабу - -
16.Бағытты қаржыландыру + +
17.Ұзақ мерзімді қаржыландыру + +
18.Өзге де баптар +,- +,-
19.Қаржылық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын - ) = (+,-) =
(+,-)
20.Түскен ақша қаражаттары, барлығы = =
21.Төленген ақша қаражаттары, барлығы = =
22.БАРЛЫҒЫ, ТҮСІМ(+) ШЫҒЫН (-) ақша қаражаттары =
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша
қаражаттарының арасындағы байланысты анықатуға мүмкіндік береді. Ақша
қаражатарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақта
ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жүргізіледі.
Сондай-ақ жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын
таладуға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін,
қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп,
есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар
арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттарының
шарттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі
айырмашылығын ашады.
Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түрлер қатары енгізіледі.
Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу
уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін
азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы
ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге
алмастырылған акция мен облигация эмиссиясы жатады немесе бір кпаиталдық
активтердің екіншісіне ауыстырылуы.
Шетел тәіжрибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты
бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама
әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай
түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер
келесідей:
• Негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған
амортизация;
• Запас қалдықтарының азаюы;
• Дебиторлық қарыздың қысқаруы;
• Болашақ кезең шығындарының азаюы;
• Жеткізушілер мен жабдықтаущылар арасындағы кредиторлық қарыздың
өсуі;
• Бюджет және мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсуі;
• Алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану
артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары
арасында байланысты орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын
қызметіндегі кемшщіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға
болады.
Аналиитикалық жұмыс жүргізуде екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті
кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты
түсінік береді.
1.3. Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару
Ұйымның ақша ағымдарын басқарудың басты мақсатына жету, яғни қысқа және
ұзақ мерзімді перспективада оның меншік иелерінің жағдайын максимизациялау
келесі негізгі міндеттерді шешумен байланысты:
1) Ұйымның жақсы шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қажет қаржылық
ресурстардың жетккілікті көлемін қалыптастыру;
2) Инвестициялау бағыты бойынша қалыптасқан қаржылық ресурстарды бөлуді
оңтайландыру;
3) Ұйымның қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесстерін
тиімді бпақылауды қамтамасыз ету.
Ұйымның ақша ағымдарын басқарудағы барлық аталған міндеттері өзара
өте тығыз байланысты және ұйымның қаржы менеджментінің 3 негізгі құрамдас
бөлігінің көрінісі болып табылады:
1. Оңтайлы қаржылық шешім қабылдау;
2. Оңтайлы инвестициялық шешім қабылдау;
3. қабылданған қаржылық және инвестициялық шешімдерді жүзеге асыруды
бақылау бойынша тиімді іс – шаралар жасау.
Ұйымның ақша ағымдарын басқару мазмұнын кезекті әрекеттер – басқару
функцияларының жиынтығы ретінде қарастырамыз. Бұл кезде, олардың құрамынан
басқару шешімін қабылдауды және қамсыздандыру функцияларын болжайтын,
басқару шешімін қабылдауды болжамайтын, бірақ қаржы ағымдарын басқарудың
негізгі функциялары бойынша шешім қабылдауда ақпараттық қамсыздандыруды
қалыптастыратын негізгі функцияларды ажыратуға болады.
Енді, ұйымның ақша ағымдарын басқарудың негізгі функцияларын
қарастырайық.
Алдағы кезеңге ақша ағымдарын жоспарлау ұйымның қаржы ресурстарын
пайдалану бойынша яғни инвестициялық шешімдер және қаржы көздерін таңдау
және қажетті қаржы ресурстарын тарту, яғни қаржылық шешімдер қабылдаумен,
сондай-ақ қабылданған шешімдерді орындауды тұрақты бақылау (мониторинг)
жүйесін жасаумен байланысты.
Ұйымның қаржы ресурстарын жоспарлау процесінде мыналар жүзеге асрылады:
1) Ұйымның инвестициялық мүліктерін және қаржыландыру мүмкіндіктерін
талдау;
2) Күтілмеген жағдайларды болдырмау және ағымдағы және болашақтағы
шешімдер арасындағы өзара байланысты түсіну үшін ағымдағы шешімдердің
нәтижелерін болжау;
3) Бірқатар шешімдерден таңдап алынған шешімді негіздеу (осы нұсқа
жоспардың соңында көрсетіледі);
4) Ұйымның қаржы жоспарында белгіленген мақсаттармен салыстырғанда
жеткен нәтижелерін бағалау.
Ақша ағымдарын жоспарлау обьектісі болып ұйымның ақша қаражаттарын
қорларын қалыптастыру және пайдалану табылады. Ал нәтижесі – табыстар мен
жинақталымдарды, яғни қаржылық жоспарларды құру және пайдалану.
Қаржылық жоспарды жекелеген қаржылық көрсеткіштер бойынша тапсырма
ретінде, қаржылық көрсеткіштермен көрсетілген бизнес – жоспар ретінде
немесе кәсіпорын дамуының көрсеткіштерінің өзара байланысын қамтамасыз
ететін баланстық құжат ретінде қарастыруға болады. Жекелеген көрсеткіштер
бойынша жоспарлы тапсырмалар барлық пайдаланылатын ресурстардың түрлерін
сәйкестендіруді талап етеді: материлдық, еңбектік, қаржылық.
Ақша ағымдарын жоспарлау әр түрлі көздер есебінен болжанған қаржы
ресурстарының түсімін бағалау, сондай-ақ қалыптастырылатын ақша
қаражаттарының қорларының құрамы мен құрылымын реттеу арқылы жүргізіледі.
Жоспарланатын құжаттарды дайындау үшін ақпараттың 3 түрі қолданылады:
1) Басшылардың, басқарушылардың бағалуы;
2) өткен кезеңдердің қаржылық көрсеткіштері;
3) алдағы қаржылық қызметтің күтілетін жай күйі.
Қаржылық жоспарларды жүзеге асырудың 2 негізгі әдісттемелік тәсілін
ажыратуға болады. Олардың біріншісі, басқарма бұрын таңдап алынған қаржылық
саясатты жалғастыратындығын күту. Қаржылық саясаттағы өзгерістерді
жақтаушылар қауіп төндіретін жағымсыз оқиғаларды ескерту және өзгеріс
енгізудің қажеттігін дәлелдеу үшін бұл тәсілді жиі пайдаланады. Қаржылық
жоспарлау қаржылық тәсілінің негізінде кәсіпорын басқармасының қаржылық
саясаты бірқатар өзгерістерге ұшырайтындығын болжау жатыр. Бұл жағдайда
қаржылық жоспарлаудың міндеті – ұйымның қаржылық қызметі мен қаржылық
жағдайына басқарманың жаңа бағытының мүмкін болатын әсерін көрсету.
Ақша ағымдарын жоспарлауда маңызды орын – нақты қажет болып табылатын
бірақ, қаржылық болжам оны бағалау мен қабылдаудан кейін ғана қаржылық
жоспар болатындықтан жеткіліксіз элемент болып табылатын оларды болжай
алады. Сондықтан, қаржылық болжауды қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамдас
бөлігі ретінде сипаттауға және кәсіпорынның болашақтағы қаржылық дамуының
мүмкін жолдарын зерттеу мен жасау ретінде анықитауға болады. Оның міндеті –
болджанаған кезеңде қажет қаржылық ресурстар көлемін анықтау оларды
қалыптастыру мен орын лаып жатқан тенденцияларды талдау негізінде және
оларға әр түрлі факторлардың әсерін ескерумен айтарлықтай тиімді пайдалану
бағытын табу. Болжау кәсіпорынның нарықтағы тұрақты жайы мен берік қаржылық
тұрақтылығына жетуді қамтамасыз ететін қаржылық саясатты жасаудың мүмкін
болатын баламаларын қарастыруға мүмкіндік береді. Қаржылық болжау көмегімен
қаржылық ресурстардың болуымен инвестицияға қажеттіліктерді үйлестіре
отырып, кәсіпорын қызметінің түрлі бағыттарын өзара анықтайды; ол әр түрлі
әдетте қарама қайшы мақсаттарды – мысалы, кәсіпорынның жалпы
ресурстарындағы қарыз қаражаттарының үлесін сату көлемінің арттырумен бір
уақытта төмендетуді сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Қаржылық болжау
кәсіпорынның қаржылық дамуының әр түрлі көріністерін салыстыруға және
алынған ақпаратты жүйелендіру және мәнін ашу негізінде олардың ішінен ең
оңтайлы нұсқаны таңдауға мүмкіндік береді. Қаржылық болжау кезінде
инфляциялық құрамдауыштар міндетті түрде ескерілуі және оған барлық
есептеулерді түзетулер жасалуы өте маңызды.
Ақша ағымдарының қозғалысын ұйымдастыру өз кезегінде оны құрайтын
қаржыны басқару жүйесінің бірі болып табылатын ақша қорларын басқару
механизмін қалыптастырумен байланысты, және екі аспектіні кіріктіреді:
Олардың қалыптасу көздерін анықтау мен оңтайландыру және жинақталатын ақша
қаражаттарын тиімді пайдалану. Отандық экономикалық әдебиеттерде ұйымның
қаржыларын басқару жүйесі “қаржылық механизмі” деп аталады, ол аталған
мақаланың авторларының пікірінше “бір бағытты” болып сипатталуы мүмкін
себебі, ұйымның қаржы ресурстарын пайдалануды қарастырмай, тек оларды
қалыптастыруға ғана мән береді. Сондықтан, “қаржылық механизмі” терминін
“қаржылық –инвестициялық механизм” терминіне өзгерту керек, себебі осы атау
ғана қаржы менеджментінде қабылданатын егізгі шешімдердің 2 негізгі
шешімдерін жүзеге асыру процессін көрсетеді: қаржылық және инвестициялық.
Ұйымның ақша ағымдарының қозғалысын реттеу қаржылық жоспарды жүзеге
асыру кезінде туындайтын, одан ауытқұуларды жою процессі ретінде
қарастырылуы мүмкін. Инвестициялық және қаржылық шешімдерді жүзеге асырумен
және осы шешімдерде негізге алынған мақсаттарға жету үшін олардың
тиімділігінің жетіспеуі жағдайында оларға сәйкес қаржы ағымдарының
қозғалысын орындаумен байланысты барлық ұйымдастырушылық – техникалық іс
шаралар реттелуі мүмкін. Мұндай іс шараларға мыналар жатады: инвестициялық
бағалау процессі; Шаруашылық жүргізуші субьектісінің қаржылық ресурстарын
және оның құрамдас бөліктерін пайддалану процессі; Шаруашылық жүргізуші
субьектісінің негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз
қаражаттарын басқару бойынша нақты іс әрекеттер және т.б. Сонымен қатар,
бақылау іс- шаралары да реттелуі мүмкін, мысалы: қаржылық ақпарат
мониторингінің процессі немесе ішкі қаржылық тексерулер нәтижелері бойынша,
егер олардың тиімділігі аз болса, басқару шешімдерін жасау әдістері.
Ұйымның қаржы ағымдарын басқару бойынша шешім қабылдау мен жүзеге асыруға,
сондай – ақ сәйкес бақылау іс-шараларын жасау және жүзеге асыруға жауапты
қызметкерлерді мотивациялау (ынталандыру) яғни, сңғы нітижеде ұйымның
службасы жұмысшыларын мотивациялау да маңызды болып табылады. Аталған
жағдайда мотивациялау функциясы ұйымның қаржыгерлерінің айтарлықтай тиімді
жұмысын қамтамасыз ететін материалдық және моральдік ынталандыру жүйесін
жасау мен пайдалануға негізделуі тиіс.
Ұйымның қаржы ағымдарының қозғалысын бақылау (мониторинг) нақты қаржы
ағымдарының ұйымның жоспарланған ақша қаражаттары бюджетіне сәйкестігін
тексеруге, сондай-ақ тексеру нәтижелеріне сәйкес келетін басқару шешімдерін
жасауға бағытталған.
Ұйымның қаржы ағ,ымдарын басқаруды қамтамасыз ететін функциялар ретінде
бухгалтерлік есеп пен қаржылық талдау қарастырылуы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп – бұл белгілі бір ұйым туралы қаржылық ақпаратты
қадағалау, өлшеу, өңдеу және беруді жүзеге асыратын жүйе. Аталған жағдайда
оның негізгі міндеті – ұйымның осы ақпаратты оның қаржы ағымдарын басқару
бойынша шешім қабылдауға пайдалану мақсатын қамтамасыз ету. Бұл кезде ақша
қаражаттарының шоттары бойынша жатқызуға және ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы мәліметтерге ерекше көңіл бөлген жөн.
Қаржылық талдауды ұйымның қаржы ағымдарын басқару жүйесіндегі талдау,
яғни ұйымның нарықтық құнын арттыру резервтерін анықтау және тиімді
қалыптасуды қамтамасыз ету мақсатында оның қаржылық жағдайы мен қаржы
ағымдарын зерттеу ретінде қарастыруға болады.
Ақша ағымдарын басқаруды қамтылатын проблемалар шеңбері айтарлықтай
кең, солай бола тұра, олардың ішіндегі бірінші кезекитегісі – ұйымды өзінің
шаруашылық қызметін сәтті жүргізу үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жағдайда, ұйым нақты қанағаттандырылатын
сыртқы көздер есебінен қаржыландыруға қажеттілікті дұрыс есептеу ерекше
мәнге ие. Сондықтан, ұйымның қаржы ағымдарын басқару элементі ретінде
қаржылық талдау құрылымы 3 құрамдас элементтен тұрады:
1) Қаржылық жағдайды талдау;
2) Тәуекелді талдау;
3) Қаржыландыруға қажеттілікті талдау.
Қаржылық жағдайды талдау барысында ұйымның өз қызметін қаржыландыру
қабілеті, яғни қалыпты қалыптасуы үшін қажет қаржы ресурстарымен
қамсыздандырылғандығы, оларды орналастыру мақсаттылығы мен пайланау
тиімділігі зерттеледі. Талдаудың ақпараттық базасы – кәсіпорынның
бухгалтерлік қаржылық есеп беру мәлііметтері.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау 2 бағытқа бөлінеді: қаржылық
коэффициенттерді талдау және қаржылық ағымдарды талдау. Қаржыылқ
коэффициенттерді талдау ұйымның қаржылық жағдайын статистикалық бағалауға
мүмкіндік береді, ал қаржылық ағымдарды талдау – ұйымның қаржылық
динамикасын, яғни ұйымның қаржы ағымдарының қозғалысымен көрсетілген
қаржылық жағдайының өзгерісін бағалауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ,
пайданы талдауды қаржы ағымдарын талдаудың өзіндік элементі ретінде
қарастыруға болады.
Ұйымның мүліктік жағдайын бағалау процессінде оның активтерінің құрамы
, құрылымы және динамикасы (әдетте баланстық бағалауда) зерттеледі. Ұйым
активтері оның инвестициялары ретінде қарастырыла алғандықтан, ұйымның
мүліктік жағдайындағы өзгерістер оның инвестициялық саясатындағы
өзгерістермен шарттастырылуы мүмкін. Ұйымның мүліктік жағдайының бағасы
оның инвестициялық саясатындағы талдау құралының бірі ретінде де
қарастрылады.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау пассивтердің (ұйымның қаржыландыру
көздерінің) құрамын, құрылымын және динамикасын зерттеумен байланысты. Бұл
кезде міндеттемелер мен меншікті капиталдың қатынасына, олардың өсу
қарқынына ерекше мән беріледі. Ол ұйым басқармасының қаржылық шешім
қабылданғанда тәуекелге бару бармау бейімділігі туралы ақпарат алуға
мүмкіндік береді.
Төлем қабілеттілік пен өтімділікті баалау кезінде ұйымның өзінің барлық
міндеттемелер бойынша есеп айырысу қабілеттілігімен (төлемқабілеттілікпен
қатар, оның қысқа мерзімді міндеттерді өтеу және күтілмеген шығындарды
жүзеге асрыу бойынша мүмкіндігі (өтемділік) талданады. Сонымен қатар,
төлемқабілеттілікті талдау процессінде ұйымның активтерін қаржыландыру
әдісі (хеджирленген, консервативті немесе агрессивті) бекітілуі мүмкін.
Іскерлік белсенділікті талдау барысында көрсеткіштердің 3 тобы
талданады:
1) Ұйымның ресурстарын интенсивті пайдалануды сипаттайтын айналымдылық
көрсеткіштері;
2) Ұйым қызметінің немесе оның өз ресурстарын пайдалану тиімділігін
сипаттайтын рентабльділік көрсеткіштері.;
3) Бағалы қағаздар нарығында ұйымның акционерлік қоғам жағдайын
сипаттайтын нарықтық белсенділік көрсеткіштері.
Сонымен қатар, активтер мен меншікті капиталдың рентабльділігінің
үлгілері (Дьюпон үлгісі) және ұйымның қаржылық шаруашылық қызмет есебінен
меншікиті капиталды арттыруға қаржылық жағдайдың негізгі көрсетікіштерінің
әсерін бағалауға мүмкіндік беретін экономикалық өсудің тұрақты
коэффициентінің факторлы үлгісі пайдалануы мүмкін.
Қаржылық жағдайсыздықты бағалау процессінде Үкімет қаулысымен ұсынылған
критерийлер негізінде ұйымның баланс құрылымының қанағаттандырылғандығы
бағаланады, сондай–ақ экономикалық статистикалық факторлық үлгілерді
(Альтманның Z – шоты,т.б.) пайдаланумен ұйымның банкротқа ұшырау
ықтималдылығы болжанады.
Қаржылық жағдайдың рейтингтік бағасы әлеуетті инвесторлар үшін үлкен
маңызы бар үйымның ұқсас кәсіпорындар арасындағы нарықтағы орын анықтауға
мүмкіндік беретін қаржылық жағдайды кешенді бағалу ретінде қарастырылуы
мүмкін. Ұйымның қаржылық жағдайын рейтингтік бағалау жүйесін жасау 3
негізгі кезеңнен тұрады:
1) Рейтингті есептеу үшін пайдаланылатын көрсеткіштер жүйесін таңдау
және негіздеу;
2) Осы көрсеткіштердің экономикалық базасын жасау және экономикалық
негіздеу;
3) Ұйымды оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы дәрежесіне байланысты
топтарға бөлуге мүмкіндік беретін қаржылық жағдайды қорытынды рейтингтік
бағалу алгоритмін жасау.
Қаржы ағымдарын талдау процессінде ұйымның ағымдағы ақшалай
қаражаттарының ағымы (құйылым, ағылым, таза ақша ағымдары), инвестициялық
және қаржылық қызмет: көлем, ұзақтылық, кезеңділік, құрылым, динамика
сипаттамалары зерттеледі. Қаржылық ағымдарды трендтік талдау мәліметтері
ұйымның қаржылық жағдайының өзгеру перспективасын бағалауға мүмкіндік
береді.
Ұйымның қаржылық талдауының 2- ші элементі – тәуекелді талдау. Қаржы
менеджментінде тәуекел деп – табысты толық ала алмау ықтималдылығы
түсіндіріледі. Тәуекелдің көптеген түрі бар, бірақ қаржылық талдау
процессінде кез келген ұйымның қалыптасуы кезінде алдын алу мүмкін емес
айқынсыздық пен тұрақсыздықтың болуын көрсететін бизнес – тәуекелге
(іскерлік тәуекел) ерекше көңіл бөлінеді. Тәуекелді талдаудың ақпараттық
базасы – бухгалтерлік есеп мәліметтері және ұйымның қаржылық есеп беруі.
Бизнес тәуекелді талдау оның 3 негізгі құрамдас бөліктерінде жүргізіледі:
коммерциялық тәуекел, өндірістік (операциялық) тәуекел және қаржылық
тәуекел.
Коммерциялық тәуекел бүкіл өнеркәсіптік салалрға тән табыстардың
сенімсіздігінің көрінісі. Сонымен мысалы, алдыңғы қатарлы технология
кәсіпорны интенсивті кәсіпорын бәсекеге түседі және олардың өнімі бір
мезетте ескеруі мүмкін. Коммерциялық тәуекел өнеркәсіп салалрының
кредиторлары бекітетін проценттік ставкаларда көрініс табады және оны
потенциалды кредиторлармен және инвесторлармен келіссөздер жүргізгенде
міндетті түрде ескеру қажет.
Өндірістік (операциялық) тәуекел коммерциялық тәуекелге ұқсас. Бірақ,
ол жалпы салаға емес, кәсіпорын деңгейі үшін тән және ұйымның өз табыстары
мен қызметтеріне сұраныстың өзгеруіне тез әсер ету қабілеттігіне қатысы
бар. Өндірістік тәуекел өлшемі болып операциялық леверидж табылады.
Операциялық леверидж – бұл ұйымның тұрақты эксплуатациялық (өндірістік)
шығындарды басқару қабілеті. Операциялық леверидждің болуы өндірістік
қызмет көлемі белгілі бір аралықта өзгерсе де, осы қызметті жүргізудің
қазіргі уақытта шығындарының бір бөлігі тіркелмегендігін білдіреді. Өзіндік
құндағы тұрақты эксплуатациялық шығындардың үлесі жоғары сайын, операциялық
леверидж деңгейі де соншалықты жоғары, сәйкесінше ұйым қызметімен
байланысты өндірістік тәуекел де жоғары және кредиторлар ұсынатын
проценттік ставка да соншалықты жоғары болады.
Қаржылық тәуекел ұйымның активтерін қаржыландырумен байланысты басқару
шешімдерінен туындайды. Қаржылық тәуекелді бағалау құралдары болып қаржылық
тұрақтылық мен төлемқабілеттілік көрсеткіштері табылады, бірақ қаржылық
тәуекелді талдаудың айтарлықтай тиімді құралы болып қаржылық леверидж
есептеледі. Қаржылық леверидж және қаржылық тәуекел өлшемі ұйымның капитал
құрылымында қарыз міндеттемелері мен артықшылығы бар акциялар үлесі және
оларға қызмет етуге кететін шығындар жоғары болған сайын қаржылық леверидж
дәрежесі де жоғары болады, сәйкесінше ұйым қызметімен байланысты қаржылық
тәуекел соншалықты жоғары және кредиторлар ұсынатын проценттік ставка
соншалықты көп болады.
Ұйымның қаржыландыруға қажеттілігін талдау алдағы кезеңге қаржылық
болжау негізінде жүзеге асырылады. Талдау процессінде ақша қаражаттарының
керек бюджетінің түрлі нұсқаларын зерттеуге, әсіресе – оның қаржылық
бөлігін зерттеуге көп көңіл бөлінеді. Тлдау мақсаты – қаржы ресурстарына
сыртқы қажеттіліктерді және болжанған сыртқы қаржыландыру шығындарын
минимизациялау критерийлері бойынша жүзеге асырылатын ұйымның аұша
қаражаттарының бюджетін оңтайландыру .
Қаржылық талдаудың аталған 3 элементі ұйымның сыртқы қаржыландыруға
қажеттігін анықтау кезінде ескеріледі. Сондай-ақ, оларды кешенді түрде
қарастрыу керек. Алдағы кезеңде ұйымның шаруашылық қызметін сәтті жүргізуді
жалғастыру үшін қорлардың (ресурстар) талап етілетін көлемі көп болған
сайын қаржыландыруға жалпы қаржылық та елеулі болады. Жалпы, жаңа
акцияларды шығару қауіпсіздірек, себебі ол тартылған капитлға процент
төлеуді болжауды. Операциялық тәуекел дәрежесі жоғары ұйымға өзіне қосымша
қаржылық тәуекелді алмағаны жөн. Қаржыландыруды таңдау кезінде сонымен
қатар ұйымның жалпы қаржылық жағдайын бағалау керек. Өтімділік пен
рентабльділік жоғары болған сайын, қаржыландыру көзін таңдау кезінде үлкен
тәуекелге баруға болады. Сондықтан, жоғарыда аталған көрсеткіштер жақсы
болған сайын қарыздарды тиімдірек болады.
2. “ASTANA MOTORS” АҚ-Ң АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 “ASTANA MOTORS” АҚ қаржылық–экономикалық дамуы
“Астана - Моторс” компаниясы 1993 жылы ашылды, ол ресми авиомабиль
бизнесінде бірінші болды және елдегі өркениетті автомобиль нарығының
қалыптасуына негіз салды.
“Астана – Моторс” АҚ ресми президенті – Нұрлан Смағұлов.
Оңтүстік астанада “Toyota Motor corporation” бірінші дилерлік орталығын
- “Toyota Center Almaty” ашқанда, оны тұтынушылар мойындады және ол олардан
кейін нарыққа келгендермен қатаң бәсекелестік күресті ынталандырды. Қазіргі
күнге дейін Toyota автомобильшілердің барлық өспелі ресурстарна жауап беріп
отырып, Қазақстанда сату лидері болып қалуда. Нарық тек сандық емес,
сапалық жағынан да өсті Нарық арнайы толықпривадтық автомобильдер үшін де
жетілді – 2001 жылы Қазақстанға Subaru маркасы да келді.
Қымбат автомобильдер тапшылығын жаба отырып, 2003 жылы “Астана-Моторс”
Hyundai жаңа брендімен нарыққа шықты. Бірақ, компания сонда да өзінің
таңдаған бағытын – қызмет сферасын тұрақты кеңейту бағытын өзгертпеді. 2005
жылдың жазында компания брендінің потрфелі тағы да 3 әйгілі маркалармен
толықтырылды: B неміс BMW және жапондық Honda және Mitsubishi. Алматы,
Астана, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Павлодар,
Петропавл,Семей, Өскемен және Шымкенттегі жұмыс істеп тұрған
автоорталықтарынан басқа таяу болашақта олардың баламалардың республиканың
басқа да қалаларында ашу жоспарлануда.
Ресми дилерлердің сату қортындысы бойынша ол республиканың автомобиль
нарығының 30 % астамын алып жатыр. Қазіргі кездегі “АҚ” нарықта сатып
алынған әрбір үшінші автомобиль “Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық
компаниясынан сатып алынған. Меншікті аумақты жұмыс істей отырып және ең
жаңа құрал–жабдықтарды пайдалана отырып, біз өз клиенттерімізге кепілді
және кепілден кейінгі қызмет көрсету мен жөндеуді қамтамасыз етеміз.
Автомобиль нарығында компания орнын мойындау белгісі ретінде біз 2004
жылы “Қазақстандағы автомобильдер № 1” сияқты “Жыл таңдау” фестиваль
конкурсының жоғарғы жүлдесін алдық. “астана Моторстың” жоғары білікті
кәсіби мамандарының командасы алдағы уақытта да ел мүддесіне жұмыс істеуді
көздеуде.
1993 жылы маусымда алдын ала төлеу шарттарында Toyota автомобильдерін
тікелей жеткізу туралы бірінші келісім- шарттарға қол қойылады, ол қазан
айында Алматы қаласында мамандырылған бірінші авсалон ашылды.
1994 жылы Toyota автоорталығы ұйымы үшін “Металлист” зауытының 1
бөлігі сатып алынды. Мамыр айында ВАЗ, ГАЗ, КАМАЗ, УАЗ автомобильдерін
қамсыздандыру үшін қосымша бөлшектерді басқару қалыптасты , желтоқсанда
техникалық қызмет көрсету (ТҚ) және жапондық автомобильдерді жөндеу бойынша
бірінші мамандырылған техникалық қызмет көрсету сервисі (ТҚС) ашылды.
1995 жылы бірінші автомобиль көлігін сертификаттау сферасында
мемлекеттік емес компания “каз сертико” ЖШС құрвлды. OTYOL - IVECO және
FORD компанияларымен дилерлік келісім шарттар жасалды. Алматы қаласының
әкімшілігіне OTYOL - IVECO-ң 10 автобусы сатылды. Қазақстандағы бірінші
TASS (Toyota Autorised Service Station) ашылды. Mobil Oil компаниясымен
дистрибьютерлік келісім шартына қол қойылды.
2000 жылы Астана қаласында “Астана Моторс” КМК филиалының негізінде
“Toyota Center Astana” ЖШС құрылды. Астана қаласында Toyota автоорталығы
ашылды.
2001 жылы Қазақстан Республикасында SUBARU автокөлік маркасын тікелей
жеткәзу туралы Fuji Heavy Industries (Жапония) дистрибьютерлік келісім
шартына қол – қойылды, “Субару Центр Қазақстан” сауда маркасынан “Созвездие
авто” ЖШС құрылды.
2002 жылы келесі мекен жайлар бойынша автоорталықтар ғимараттары сатып
алынды: Сүйінбай даңғылы 151 (Баянауыл көшесінің қиылысы). “Toyota Center
Almaty” жаңа орынға көшті. SUBARU автоорталығы ашылды.
2003 жылы қалалық маршруттарда пайдалану үшін 50 Hyundai County
автобустар жеткізілді. “Алма – Ата, ART “ галереясы ашылды. Автокөліктерді
көрсету және сату үшін Outdoor display ашылды. “ Hyundai Motor Company” мен
дистрибьютерлік келісім шартқа отыру бойынша тендерді ұтты. “Hyundai Center
Kazakhstan” сауда ашылды.
2004 жылы Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Өскемен және Шымкент қалаларында
филиалдары ашылды. “Subaru Center Kazakhstan” сауда маркасымен “Созвездие
Авто” ЖШС және “Subaru” бөлімшесімен “Fuji Heavy industries” арасында
дистрибьютерлік келісім шарт жасалды. “Hyundai Motor Company” және “Hyundai
Center Kazakhstan” арасында дистрибьюетрлік келісім шарт жасалды. Бүкіл
Орта Азияда ең үлкен және заманға сай “Hyundai Motor Kazakhstan”–ға
өндірушілердің жоғары сенімділігін білдіреді. “Жыл таңдауы” фестиваль –
конкурсындағы жеңісі. “Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық Компанияның
“Қазақстандағы автомобильдер № 1 титулын алды. Қазақстандағы бірінші
автокөлік компанияларының клиенттерін ресми ұйымдастыру – “Астана Моторс”
Достар клубы” презентацияланды. 2400 Toyota, Subaru және Hyundai автокөлік
маркалары.
2015 жылы Компания “Subaru Sales award – 2014” беделді жүлдесін алды:
“Астана Моторс” Қазақстандық Моторлық компаниясы сату динамикасы боойынша
әлемдегі Subaru ресми дистрибьюторынан 3 – орынды алды: өсу жылына 202 %
құрады.
Компания “BMW AG” неміс автокөліктерінің және жапондық “Honda Motor
Corporation” ресми импортері - “Бавария” автоорталығы акцияларының 100 %
иеленді, сондай-ақ Mitsubishi әйгілі брендінің автокөліктерін сату
басталды.
Қоғам ашық болып таьылады, шекителмеген мерзімге құрылады, коммерциялық
ұйым болып табылады. Қоғам ісін басқару мыналармен қамсыздандырылады:
1) Жоғарғы органмен – акционерлердің жалпы жиналысы;
2) Атқарушы органмен – билікпен. Оны қоғам президенті басқарады;
3) Директорлар кеңесімен;
4) Ревизиялық комиссияның бақылау органымен.
Қоғам қызметінің басты мақсаты – жарғыда қарастырылған қызметті жүзеге
асыру арқылы пайда табу.
Қоғамның жарғылық қоры 1 00000 теңгені құрайды.
Бух есеп жүргізу және қаржылық есеп беру “ASTANA MOTORS “ АҚ қабылдаған
есеп саясатты негізінде жүзеге асырылады.
“ASTANA MOTORS “ АҚ қызметін есепке алудың бүкіл жүйесі шартты түрде
келесі түрлерге бөлінеді:
- Қаржылық есеп;
- Өндірістік есеп;
- Статистикалық есеп;
- Кассалық есеп.
Бух есепті жүргізу әдісі:
- Синтетикалық және аналитикалық есептік реестрлер мен қаржылық есеп
берулерді жүргізу үшін ДҚ-де автоматтандырылған;
- Қағаздық тасымалдаушыларда автоматтандырылған - шаруашылық
операцияларының жасалу мезетінде алғашқы құжаттарды ресімдеу үшін.
Есептік - бухгалтерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz