Абайсызда кісі өлтіру
ЖОСПАР
Кіріспе
І.Қылмыстың түсінігі мен құрамы
1.1.Қылмыстың ұғымы мен белгілері
1.2.Қылмыстың құрамы мен элементтері
ІІ. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстық .құқықтың сипаттамасы
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
2.2. Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
2.2.2. Абайсызда кісі өлтірудің субъектісі және субъективтік жағы
2.3. Абайсызда кісі өлтірудің қасақана кісі өлтірудің айырмашылығы
Қортынды
Пайдаланған әдебиет тізімдері
Кіріспе
І.Қылмыстың түсінігі мен құрамы
1.1.Қылмыстың ұғымы мен белгілері
1.2.Қылмыстың құрамы мен элементтері
ІІ. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстық .құқықтың сипаттамасы
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
2.2. Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
2.2.2. Абайсызда кісі өлтірудің субъектісі және субъективтік жағы
2.3. Абайсызда кісі өлтірудің қасақана кісі өлтірудің айырмашылығы
Қортынды
Пайдаланған әдебиет тізімдері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Д.А. Қонаев атындағы университет
Қылмыстық құқық, криминалистика және
қылмыстық құқық қызметі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент Вареникова С.П.
-------------------------------
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Абайсызда кісі өлтіру
атты тақырыбына
Заңтану-050301
Орындаған: Мухаметкалиева С.Т.
Ғылыми жетекшісі: з.ғ.д.,профессор Табанов С. А.
Алматы, 2009 жыл
ЖОСПАР
Кіріспе
І.Қылмыстың түсінігі мен құрамы
1.1.Қылмыстың ұғымы мен белгілері
1.2.Қылмыстың құрамы мен элементтері
ІІ. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстық –құқықтың сипаттамасы
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
2.2. Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
2.2.2. Абайсызда кісі өлтірудің субъектісі және субъективтік жағы
2.3. Абайсызда кісі өлтірудің қасақана кісі өлтірудің айырмашылығы
Қортынды
Пайдаланған әдебиет тізімдері
Кіріспе
Бұл жұмыста Қазақстандағы абайсызда жасалған қылмыс үшін жазаның
тиімділігін арттыру мәселесін толық анықтауға және зерттеуге үмтылыс
жасалды.
Қазақстандағы қылмыстылықпен күрес тиімділігін арттырудың
көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету
шараларының тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін
қолданылатын қылмыстық жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін
ұғыну, анықтау және зерттеу арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсізда
жасалатын қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру
мәселелері келтірілді.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың
әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Елімізде жүргізіліп жатқан
реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін
қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де күрес
шараларын күшейтуді қажет етеді.1995жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 1бабында
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады [1,3б]. Қолданылып жатқан,
құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастаң еліміздегі қылмыстық ахуал
күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік
қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын
құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстылыққа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
"еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады",-деді [2,3б].
Қылмысты абайсыздық немесе салғырттықпен, жасалған қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерге әлеуметтік-құқықтық баға беру адамдардың қоғамдық
өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория
жүзіндеде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде қылмыстық құқық
ғылымының пайда болу уақытынан бері даулы болып
келе жатыр.
Қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазаның тиімділігін
арттырудың теориялық мәселелерін толық, жеткілікті зерттеу жалпы абайсызда
жасалатын қылмысқа бағытталған күрестің тиімділігін, сондай-ақ біздің
республикамызда абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалар
жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталғаны ғылыми ережелер, тұжырымдар
мен ұсыныстарды концептуалды түсіндіруде және дұрыс жолдарын табу үшін
мүмкіндік береді.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он бес жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны
мәлім. 1997 жылы шілденің 16-сында Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық
кодексі қабылданып,ол 1998 жылдың 1қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жеке адамға қарсы қылмыстар қылмыстық құқық пәнінің ерекше бөліміндегі
қарастырылған қылмыстардын ең ауыр түрі болып саналады.
Адамның жеке басының жағдайы қоғам, мемлекет
дамуының деңгейін білдіретін көрсеткіш. Адамның өмірі, жеке басының
бостандығы, қадір қасиеттері ешкімнің қол сұғуға болмайтын құқығы.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Конститутциясы, басқа да заңдар
азаматтардың жеке басының бостандығын қамтамасыз етуге ерекше назар
аударды.
Әркімнің өмір сұруге құқығы бар. Ешкімнің өзбетінше адам
өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең
ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім
жасау туралы арыздану құқығы беріледі [1,15-б]. Сонымен бірге азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын тану және мүлтіксіз сақтау әр мемлекеттің
ардақты міндеті екені Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында жарияланған. Осы
жарғы бойынша әр мемлекет өз аймағында тұратын және өзінің қарауына жататын
барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіп, қандай да
болсын алалаушылыққа жол бермеуі тиіс. Біріккен Ұлттар ҰйымыныңБҰҰ Бас
Ассамблеясында 1948 жылы қабылданған Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларациясында адамдардың табиғи және ажырамас құқықтары мен бостандықтары
көрсетілген. Олар өмір сүру құқығы, бас бостандығы, құлшылықтан бостандық
алу, азаптайтын, қадыр-қасиетін қорлайтын немесе қатал іс-әрекеттер мен
жаза қолдануға тыйым салу, заң алдында теңдік, адамның жеке басының өміріне
араласуға, ар-намысы мен қадір қасиетіне қол сұғуға тыйым салу. Өміріне,
денсаулығына, адамгершілік қасиетіне қауіп төнген жағдайда әр азамат
мемлекет органынан қорғаныш іздеуге, заңың көмегіне сүйенуге құқылы.
Азаматтардың жеке басының бостандығын,ар-намысын қадірлеу, құқықтарын
қорғау барлық мемлекетік органдарының, лауазым иелерінің міндеті. Мемлекет
органдары мен лауазым иелері азаматтардың бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды мемлекет бекіткен заңдарды қолдану арқылы жүзеге
асырады. Қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адам
мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғау қылмыстық заңның ең басты міндеттері болып
табылады.[1, 15б.].
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады.
Адамның құқықа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелге міндетін отындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді.Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған,жүзеге аспаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастаң, қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға қауып туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды.[3,56б.].
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, онын ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.[3, 57-58б.].
Қылмыстық белгілері
Қылмыстық құқыққа қайшылық
Қоғамға қауіптілік
кінәлілік
жазаланушылық.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы
бойынша яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге
де сонда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген
еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке
кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа
Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тайым салған іс-әрекееттерді
істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп айтамыз.Адамның қылмыстық заң тайым
салмаған, осы занда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Ісәрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті заңның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Керісінше, белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық норма
қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп саналмайды.
Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты Қылмыстық
кодекстен алып сатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып тасталды.
Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру, салық
төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа нормалар
пайда болды.[3, 58б.].
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын
түсіндіреді.Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік-қылмыстың объективтік белгісі.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипатаитын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы:тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экономикалық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап, 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынады ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымдық жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады.(335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтіруілі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауыпті болып.[3, 59-60б.].
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян калтіру (103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап),денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескереп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келті (142-бап), ірі
мөлшер (175-бап), ауыркелтіру (181-бап,3-бөлігі,б тармағы), т. б. деп
жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген мөлшерін
анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі. Қылмыстың
қоғамға қауптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның белгілеріне де
байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс істелді деп
көріну өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық мақсатпен
істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады. Кейбір
реттерде қоғамға қауптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне де
байланысты анықталады. Қайсібір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жабірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы жеткізілуі (102-бап). Кеиде субъектінің ерекше
жақдайы қылмыстын қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы; жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).[3, 70б.].
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстын 52-бабында жаза тағайын-даудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайымдауда істелген қылмыстың
сипатың және қоғамға қауптілік дәрежесін есепке алу қажеттілігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстын сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін-сандық
сипаттамасы деп түсінді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке қарсы қылмытар болы бөлінеді. Қоғамға қауітілік сипаты қылмыстын
объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-
бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстың Ерекше бөлімі топтық объектілері
белгілері боиынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмытық кодекстің Ерекше
бөлімінің жүйелері топтық объекті-лерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен
орналасқан. Қоғамға қауптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген
зиян болып табылады. Материалдық моральдық зияан күш қолдану, қорқыту
арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қаупті және зорлықпен
жасалатың қылмыстар деп бөлінеді.Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәнің
нысандары арқылы анықталады. Қасақанықпен жасалатың қылмыстардың
абайсыздықпен істелген қылмыстарға қарағанда қоғамға қауптілік сипаты
едәуір ауыр.Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10
жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәлкілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-
бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап,1-бөлігі) үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыстыңтағы бір белгісі кінә болып табылады.Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақана немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін,яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тарылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады .
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса,
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен қылмыс жанама ниетпен жасалған
деп танылады (20-бап).жасалған әрекет абайсызда жасалған қылмыс деп
танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті неіздерсіз
женілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады(21-
бап).
Қылмыстық зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол жауапқа
да, жазаға да тартылмайды.[3, 71-72б.].
1.2. Қылмыстың құрамы мен элементтері
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге
Ерекше бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстың кұрамы деп-
қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір кылмыстың
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін кылмыстың объективтік және
субъективтік жақтарынан кұралған элементтердің және олардың белгілерінің
жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субъективтік және
объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың
құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша
жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни
қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс
құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы
компоненттерді айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4 түрлі
элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы.
Мысалы, бөтен адамның[3,81б.].
Қылмыс құрамының элементтері
Қылмыстың объектісі
Қылмыстың объективтік жағы
Қылмыстың субъектісі
Қылмыстың субъективтік жағы
мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып
біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою
немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-
әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке толған адам жауапқа
тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс
құрамы болмайды. Егер адамбөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе
жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл
жерде 187-бапта көрсетілген кылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен
істеу жоқ.
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі-
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
кұрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген
қылмысқа тән белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс
құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін
маңызы болмайды. Мысалы, біреудін мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, кұжат т.б.)
немесе ол ұрлыктың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік
белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы
түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі оны жасырын ұрлау.
Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге
асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы тонау болады.[3,82-83б.].
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының
тікелей істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде
немесе қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа кылмыстың құрамының барлық
белгілері болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап
жыныстық қатынас жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге ақталғанда
кылмыстың зардабы — адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің
әрекеттерінде Ерекше бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың
барлық белгілерінің болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге
негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы
Ерекше бөлімнің, сол сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып
белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде
Қылмыстық кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының
белгілері бар. Қылмыс құрамының заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда
маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық кағидасын сақтау, жүзеге
асыру кұкык қорғау органнның қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтардың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың,
негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-
әрекетін қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар
бапқа дәлме-дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық
заңда керсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған
деп саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс кұрамының тиісті
баптары немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл
көрсету қажет: Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың кұрамы болса,
онда оның іс-әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардын бірнеше
бөліктері, тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болсада қылмысты
дұрыс сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс кұрамының, оның
белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, қылмыстық
заңда көрсетілген, коғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.[3, 83-84-
85б.].
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
Абайсызда жасалатын қылмысқа қарсы күрестің теориялық аспектілерін
жетілдіру шаралары қылмыспен күрес тиімділігі теориясына қатысты
концептуальды жағдайлар мен ілімдерге негізделуі тиіс. Өйткені, абайсызда
жасалатын қылмыс елімізде тіркелген басқа да қылмыстармен тікелей
байланысты. Сонымен қатар абайсызда жасалған қылмыстармен күрес тиімділігін
зерттеген уақытта оның жалпы қылмыс түрлерінде орын алатын ерекшеліктерін
ескеру керек. Осы ерекшеліктерін ескере отырып абайсызда жасалатын
қылмыстың әлеуметтік қауіптілігі мен зардаптарын жеке зерттеуге, оған қарсы
күрес шараларын жоспарлауға кең мүмкіндік беріп, тиімді әсер етеді.[6,159-
160б.].
Криминологиялық әдебиеттерде осы санаттағы қылмыстарға талдау
жасағанда оның әлеуметтік қауіптілігі мен әлеуметтік зардаптарын. көрсете
отырып, оған қарсы күреске айрыкща назар аудару керектігін керсетеді.
Абайсызда жасалатын қылмыстың өзектілігі, ғылым, мен техниканың дамыған
уақытында шегіне жетіп отыр. Қоғамымызда ғылым мен техниканың дамуы өзінің
сөзсіз артықшылықтарымен қатар, бір қатар теріс зардаптарын да ескере
отырып, бүгінгі танда одан қорғану шараларын қолдану мәселесі күн тәртібіне
қойылып отыр. Энергия көздерінің жаңа түрлері, соның ішінде атомдык
энергияның дамуы, барлық өндіріс саласындағы технологиялық процестердің
күрделеніп, механизмдердің шексіз көбеюі жоғары қауіптілік көздерінің де
үлғаюына әкеп соқтырды. Мысалға, Чернобыль атом электро станциясындағы,
сондай-ақ орын алып, отырған түрлі-түрлі темір жол, әуе жолдарындағы
апаттар мен ірі көлемдегі өрттерді атауға болады.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамыған заманында ғалымдарды
абайсызда жасалатын қылмыстардың зардаптары ғана емес, сондай-ақ, олардың
құрылымы мен даму үрдісі алаңдатуда. Сонымен қатар абайсызда жасалатын
қылмыстар қасақана жасалатын қылмыстармен, атап айтқанда: миллиондаған
теңгеге зиян келтірген мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті қорғау
мәселесіне немқұрайлы қарау, сондай-ақ қылмыстық салақтықпен тығыз
байланысты. Сондықтаң осы қылмыстардың көкейтестілігі, әлеуметтік
қауіптілігі мен әлеуметтік зардаптарын зерттеген уақытта, бірінші кезекте
міндетті түрде, осы абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестің тиімділігін
ескерген дұрыс.[7,393б.].
Абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестін тиімділігін арттыру мен
оған әсер ететін бағыттарды анықтау мақсатында ғылымның жетістіктерін де
пайдаланған жөн. Бұл жөнінде В. С. Зеленицкий "Қылмыспен күрестің жалпы
мәселері де өзінің сапалық және сандық жағынан жеке бір мәнді айқындылыққа
ие болса да, қылмыспен күрестің жалпы теориясында жеке дара зерттелуі
қажет. Аты аталған жалпы мәселелерді зерттеу өзінің жеке бірлігінде жаңа
ғылыми бағытты құрайды, яғни зерттеудің бағыты көгокоспарлы" деп жазады.
Біріншіден, бұрын зерттеуге түспеген мәселелерді ғылыми жағынан
талдау қажеттілігі теориялқы тұрғыда бағытты негіздемелермен бекітіліп,
солардың негізінде қылмыспен күрестің жалпы теориясын қалып -тастыруға
мүмкіндік беру.
Екіншіден, осы теориянын іргелі және келешегі бар ғылыми бағытгағы
концептуалды негіздерін жеке-дара жетілдіру.
Үшіншіден, жалпы қылмыспен күрестің іргелі және теориялы-қолданбалы
негіздерін одан әрі жан-жақты жетілдіруге ғалымдар қауымдастығын тарту.
Төртіншіден, жалғыз теоретиктердің ғана емес, құқық қорғау
органдарының да қылмыспен күрестің жалпы мәселелерін жетілдіру мен оны
терең зерттеудің қажеттілігі туралы, олардың атқарьш жатқан қызмет
саласында кәсіби шеберлікті арттыру туралы қоғамдык сананы қалыптастыру.
Бесіншіден, қылмыспен күрес тиімділігін арттыруда сонымен
айналысатын органдарға қажетті жағдайлар жасау. егер мүмкш болса, оларға
барынша көмек көрсету.
Алтыншыдан, қылмыспен күрес жүргізетін түлі мемлекеттік
органдардың бірлескен қызметін реттейтін қолданыстағы заңдарды жетілдіру
жөніндегі ұсыныстарды теориялық жағынан жетілдіруді қамтамасыз ету.
Жетіншіден, қылмыспен күрес жүргізетін құқық қорғау және басқа да
мемлекеттік органдардың барлық жүйесіне мамандар даярлаудың сапасын
арттыруға әсер ететін, еліміздің жоғарғы заң оқу орындарында, сондай-ақ
біліктілікті арттыру институттарында қылмыспен күрестін жалпы теорияларын
оқытудын қажеттілігін теориялық жағынан негіздеу,
Сегізіншіден, елміздеп жоғарғы заң оқу орындарында оқытылатын
арнаулы теориялық және оқу пәндері жүйесіндегі қылмыспен күрестің жалпы
теориясының орнын, олардың: өз ара қатынасы мен бір-біріне тәуелділігін
анықтау.
Тоғызыншыдан, елміздегі жоғарғы заң, құқық қорғау органдарының
арнаулы оқу орындарындағы. сондай-ақ біліктілікті жетілдіру
институттарындағы оқу процесстеріне қылмыспен күрестің жалпы теориялары
тақырыбындағы оқу бағдарламасын енгізу.[8,8-10б.].
Қылмыспен күрестің жалпы теориялары негіздерін теориялық жағынан
жетілдірудін нәтижелері ауқымында, қылмыстын жекелеген Қылмыспен күрес
жүргізетін түрлі мемлекеттік органдардың бірлескен қызметін реттейтін
қолданыстағы заңдарды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды теориялық жағынан
жетілдіруді қамтамасыз ету.
Қылмыспен күрес жүргізетін құқық қорғау және басқа да мемлекеттік
органдардың барлық жүйесіне мамандар даярлаудың сапасын арттыруға әсер
ететін, еліміздің жоғарғы заң оку орындарында, сондай-ақ біліктілікті
арттыру институттарында қылмыспен күрестін жалпы теорияларын оқытудын
кажеттілігін теориялық жағынан негіздеу,
Елміз деп жоғарғы заң оқу орындарында оқытылатын арнаулы теориялық
және оқу пәндері жүйесіндегі қылмыспен күрестің жалпы теориясының орнын,
олардың: өз ара қатынасы мен бір-біріне тәуелділігін анықтау. Елміздегі
жоғарғы заң, құқық қорғау органдарының
арнаулы оқу орындарындағы. Сондай-ақ біліктілікті институттарындағы оқу
процесстеріне қылмыспен күрестің жалпы теориялары тақырыбындағы оқу
бағдарламасын енгізу.
Қылмыспен күрестің жалпы теориялары негіздерін теориялық жағынан
жетілдірудін нәтижелері ауқымында, қылмыстын жекелеген ң тізімдері мен
оларды сипаттайтын белгілеріне байланысты қолданылады.
Қылмысты абайсыздық абайсызда жасалатын қылмыстардың қоғамдағы белгілі бір
кезең ішінде орын алған барлық қылмыстың жиынтығын құрайды.
Абайсызда жасалатын қылмыстарды. олардың орын алатын салаларына
байланысты төрт топқа бөлуге болады:
1) тұрмыста (техника күралдарын пайдаланбай);
2) адамның техникамен қарым-қатынас жасау барысында;
3) басқару функцияларын немесе техника кұралдары пайдаланылмайтын
кәсіби қызмет саласында. Бұл жерде қоғамға зиян келтіретін, адамның
өзінің кәсіптік қызметтерін тиісті түрде атқаруға қатысты жасалатын
қылмыс жатады;
4) лауазымдарды (басқарушылық) атқару саласында.[9, 389-390б.].
Абайсызда жасалатын қылмыстардың ішіндегі ең ауыр зардаптарға әкеп
соқтыратыны адамның техникамен қарым-қатынасы саласы.
Осы келтірілген абайсызда жасалатын қылмыстардың ерекшеліктерін
абайсызда жасалатын қылмыспен күрестің жалпы теориясынын тұжырымдамасын
жасағанда ескеру керек. Осы категориядағы қылмыстарға әсер ету шараларын
ұйымдастырғанда оның қоғамда орын алып отырған заңды құбылыс екенін. жалпы
қылмыстық кұрылымнын жеке элементі екенін ескеру керйс. "Қылмысты
абайсыздық түсінігінін өзі қылмыс заңдарынын жағдайына, абайсызда
жасалатын әрекет жауапкершілігінің реттелуіне тәуелді. Заң ғылымында
қабылданған абайсызда жасалатын қылмыстардың жіктелуін ескере отырып,
қылмысты абайсыздықпен күрес жүргізудін бағыттарын нактылауды да айта
кеткен жөн. Бұл бағыттарды абайсызда жасалатын қылмыс жіктеріне сәйкес:
1) тұрмыс саласында жасалатын абайсыз қылмыстарға;
2) адамның техникамен қарым-қатынасы кезінде орын алатын
абайсыз қылмыстарға;
3)басқар функцияларын немесе техника құралдары пайдаланылмайтын,
бірақ қоғамға зиян келтіретін, адамньщ өзінін кәсіптік қызметін атқару
барысында кәсіби қызмет саласындағы жасалатын абайсыз қылмыстарға;
4) лауазымдарды (басқарушылык) атқару саласындағы жасалатын абайсыз
қылмыстарға әсер ету шаралар деп жуйелендіруге болады.
Абайсыз қылмыстарды бұлай жүйелендіру абайсызда жасалатын
қылмыстармен күрестін тиімділігін арттырудағы жұмыстарды бір тәртіпке
келтіреді және оң жетістіктерге бастайды.
Қылмыс абайсыздығын теориялық жағынан жетілдіруге профессор П.С.
Дагель негізгі ғылыми еңбектерін арнаған. Ол абайсыз қылмысты қылмыс
түсінігінен қарауды жеткіліксіз деп санай отырып, оны кеңірек
бұдан басқа абайсыздықтын ауытқымалы мінез-құлкының бөлігі деп тануды
ұсынды. Ол:"Абайсыз қылмысты, басқа бір кеңірек абайсыздыктың ауытқымалы
мінез-құлкьшың бөлігі ретінде қарастыру керек. Абайсыздықтың ауытқымалы
мінез-құлқы деп біз қауіп сезімінсіз, зиян келтіру мүмкіндігін алдын ала
көріп-білмей немесе ондай зиян келтіруді болғызбау мүмкіндігін ескермей
жасалған қоғамға немесе әрекетгің осы әлеуметтік тобына (яғни оларға зиян
келтіретін немесе қауіп тудыратын) қауіпті әрекеттерді айтамыз. Мұнда
абайсыздық әрекетінің субъектісі өзінің іс-әрекетінін қауіпті екенін сезіне
отырып,болатын зиянды алдын ала болжау мүмкіндігі бола түра, мұндай
мүмкіндікті пайдаланбағанын айтады. Мінез-құлық субъектісінің қоғамда
немесе нақты әлеуметтік топта қабылданған қауіпсіздіктің алдын алу
ережелерінен ауытқитындықтан ол абайсыздық мінез құлық болып табылады.
Мұндай мінез-құлық:
1) тұрмыс саласында әрекет ететін азаматтың жазылмаған жалпы
тұрмыс нормаларын, қауіпсіздік ережелерін бұзудан;
2) кейбір әлеуметтік топтар немесе қоғамдық
ұйымдарда
қолданылатын арнаулы ережелерді бұзудан:
3) түрлі (азаматтық-құқықтық мүдделік, әкімшілік немесе тәртіптік)
құқық бұзушылық жасаудан;
4) қылмыс жасаудан;
5) халықаралық-құқықтық деликтіден тұруы мүмкін.[10, 8б.].
Осындай абайсыз ауытқымалы мінез-құлықтың әртүрлі нұсқалары
болғанымен де, онын жалпы ортақ қасиеті бар, ол әрекет етуші тұланың
(тұлғалардың) зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін тудыратын абайсыз
жасаған қателігінен туындайды. Сондьқтан - дейді П.С. Дагель одан әрі,-
абайсыздық және онымен күресу - бұл тек қылмыстық құқықтың мәселесі емес.
Бұл социологияның да мәселесі. Ал социология біздің ойымызша, абайсызда
ауыткымалы мінез-қүлықты зерттеуі тиіс П.С. Дагельдің келтірген бұл
тұжырымы абайсызда жасалатын кылмыспен күрес тиімділігш теорияльщ жағынан
жетілдіру барысында кұнды ой-пікірлер болып табылады.[10, 9б.].
Шынымен де, заң ғылымында қылмыспен күрес тиімділігі мәселесін
зерттеу тек қылмыстык құкықтың социологиясын зерттеу шецберінде ғана
калыптасқан. Сондыктан абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігш
арттыруда бірінші кезекте абайсызда ауытқымалы мінез-құлыққа пәрменді әсер
етуге ұмтылу керек.
Абайсызда ауытқымалы мінез-қүлық жиынтығы қылмысты абайсыздықтын
негізін қүрайды. Сондыктан абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігін
артгыру мәселесін шешуде абайсыз қылмыстардың социологиялық мәнін кеңінен
ашып көрсеткен дұрыс.
Профессор Л.И. Спиридонов қылмыстың социологиялық түсінігіне
қатысты мәселелерді аша келе, социологиялық түрғыдан алғанда қылмыстың
мазмүнын ашатын үш непзгі белгілерді атайды: "Біріншісі, логикалық
дәйектілік түрғыдан алғанда қылмыстың социологиялық Түсінігі онің құқықтық
анықтамасынан бұрын тұрадықалыптасқан социологиялық тәртіпке езіндік
тәсілдермен озбырлық
жасау. Бұл басты қоғамдык қатынастарды бүзады немесе бүзуы мүмкін
Қылмыстың социологиялық белгісі қоғамдық кауіпті іс-әрекет субъектісінің
ерекшеліктерін ашады. Бұл қылмыстың белгісі жекелеген адамның басты
қоғамдық қатынастарға карсы әрекет жасауын ажыратады."[11, 50-51б.].
Профессор Л.И. Спиридоновтың осы келтірген түжырымдарын басшылыкка
ала отырып, социологиялық мазмүндау жағынан қарағанда абайсызда ауыткымалы
мінез-күлық түсінігі оның қүқықтық анықтамасынан бүрын түрады деп айтуға
толык болады. Абайсыз қылмыстар коғамның өмір сүруі қалпына қарсы әсер
етеді, ал абайсыз іс-әрекеттің субъектісі қоғамның заңмен қорғалатын
катынастарына қарсы әрекет жасаған тұлға болып табылады.
Құқық тиімділігі мәселесі жөніндегі біркатар ғалымдардьщ
пікірлерін топтастыра келе Л.И. Спиридонов былай деп жазды: " ... бірқатар
авторлардың теорияны жетілдіру әрекеттері, бүндай қылмыстық-қүқықтык тыйым
салу шараларының тиімділігіне әкеп соқтыратын алғышарттарын жасайды, олар:
1) заңдарда қылмыс деп жарияланған, қоғамға қаушті іс-әрекеттердің мазмұнын
уақытылы, дүрыс және толык ашып көрсету, 2) қылмыстық заңның мазмұны
адамгершілік нормалары мен қүқыктык сана-сезімнің деңгейіне сәйкес келуі;
3) заң талаптарының қоғамның әлеуметтік-экономикалык және саяси даму
зандылықтарына сәйкес келуі:4)адамдардың әрекеттерін кылмыстық қүқықтың
тәсілдерімен реттеу процессінде адамның әрекет етуше әсер ететін әлеуметтік
(ең бастысы экономикалық) факторларды ескеру. 5) қылмыстык заңдардың
түрақтылығы және оны колданудың біркелкіліп; 6) қылмыстық-қүкықтык
санкцияның қоғамдык әсер ету шараларымен ұштасуы, 7) хадыктыд қылмыстық-
құқықтық заң нормаларының мазмұнымен, оньщ ішінде қылмыстык санкцияларынан
хабардар болуы,
8) адамдардың жасаған қылмысы үшін жазасыз калмайтындығын сезінуі,
9) қылмыстық саясаттың тұрактылығы.[11, 218-220б.].
Сондықтан осы профессор Л,И. Спиридонов осы құқық пәрмендшгінің
алғышарттарын қортыңдылай келе, "ғылыми түрғыдан алғанда зан нормалары тек
қоғам дамуының заңдылығы мен объективті жағдайларына, егер ол халықтың
қоғамдық сана-сезіміне, оның ішінде олардын құқықтық сана-сезімі мен
адмгершілік принциптеріне және кұқықтың бір саласындағы нормалар басқа да
қүкықтың нормаларымен сай болғанда ғана тиімді болмак-Сонымен қатар
социологтардың жүргізген эмпириялық зерттеулерімен хабардар болу адамның
мінез-құлқының (оның ішінде ауытқымалы мінез-құлқының) басқа да түрлерімен
қылмыстық құқық нормаларының бұзылғанын анықтап, соның негізінде теориялық
жағынан да, іс жүзінде де қылмыспен күрес тиімділігінің жаңа алғышарттарын
жасауға болады- деп жеткіземіз.[11, 220б.]
2.2 Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-
біріне ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да,
бағытыда әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің
9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және кұкыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы
өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы—бұл қылмысты іс-
әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың
заңды сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық
жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың кұрамына тән,
жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез-келген
қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Осы
белгілерге орай кез келген қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы
элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік,
субъективтік жақтарын, және – субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті
түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып
табылады, сондықтан да осы элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс
құрамының, мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін
көрсетеді. Қылмыстың құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән
осы төрт түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа
элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп
аталады. Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс
құрамының субьективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге
бағытталғанын, оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын
айтамыз. Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып
табылады. Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей
объект болып бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс
құрамының белгілерін дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты
мен дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.[3, 84б.].
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің
жиынтығы қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының
белгісіне ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі
— адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында
әр түрлі және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті
жағдайда қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет
немесе әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар)
көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),
екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден
қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының
көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал
көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау
арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне
қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі
өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс
құрамының субъективтік жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда
кылмыстың және қылмыскердің, қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза
мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша
қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген
адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-
ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар
жатады.[3, 85б.].
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы
белгілері болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар
саналады. Кайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден
бөтен қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай
қосымша белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін
шектейді. Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік
органдардың адамдары ғана, ал әскери қылмыстардын субъектісі болып әскери
кызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмысытың құрамының жалпы тусінігі, қылмыс құрамының кажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының кажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
тол
Қылмыс кұрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері
болып табылады. Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланысты.
Егер факультативтік белгі сол немесе баска бір кұрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның кажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ,
мұнда тонаудың тәсілі — мүлікті ашықтан ашық алу, осы кылмыстың белгісі.
Егер факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгілегенде есепке
алынады. Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда
оның қандай тәсілмен, қандай кұралмен істелгені есепке алынбайды (314-бап).
Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ ескеріледі.
Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда
және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну кажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс кұрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса кажетті сатысы болып табылады.[3, 86-87б.].
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
Қазакстан Республикасы Конституциясыньщ 1 бабы — адам, оның
өмipi, кукыктары мен бостандығы ең жоғары кұндылықтары деп жариялайды. 1961
жылы Каз ССР К,К-ше Қараганда бұл ҚР КХ-шде Жеке адамға қарсы қылмыстар
6ipiншi тұр, Қыдмыстық кодекстің Ерекше белімі содан басталады.
Адамнын өмipiнe жене денсаулығына, жыныстық тазалығына,
бостандығына, ар-намысы мен кадір-қасиетіне қастан-дық; жасауға бастталгш
Kayiптi ic-ерекеттер жеке адамға карсы кылмыстар дептанылады. Мундай
кылмыстар жасалғанда адамғa елеулі зиян келеді не онын өміріне,
денсаулығына, заңды құқықтары мен бостандығына қауш төнеді. Мұндай
қылмыстардын тектік (турлш) объектісі— жеке адам, ал тжелай объекте! — онын
өмірі ,денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті. Қылмыстық тікелей объектісіне
байланысты бұл тарауды мынадаи топтарға белуге болады:
1. өмipre қарсы қылмыстар (ҚК-тін 96-102 баптары);
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар (ҚK-тің 103-Ш, 114-116 баптары);
3.Өмipгe жене денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар
(ҚК-тің 112, 113, 117-119 баптары);
4. Адамның жыныстық тазальнына жене жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстар (ҚК-тщ 120-124 баптары);
5. Адамның жене азаматтың жеке басының бостандығына қарсы
қылмыстар (ҚK-тің 125-128 баптары);
Адамның жене азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қарсы қылмыстар (ҚК-тің 129, 130 баптары).[4, 3-4б.].
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың
объектісін анықтаудың маңызы ерекше.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар
оған берілген бір зиян келтіру қаупін туғызады, қылмыстык заң нормасымен
қылмысты қол сұғушылықтан объектісін дұрыс анықтаудың теориялық,
практикалық манызы ерекше.
Қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң боиынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз.Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық қатынастарға
зиян келтіреді немесе зиян келтіруі қаупін туғызад. Сондықтанда да
қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарға барлық қылмыстардың
жалпы объектісі деп таниды.Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастарды тізбегі. Қылмыстық кодекстін оның зандарының міндеттері
айқындай 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кезкелген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы мұрагерлікке байланысты мәселерде мұрагердің заңды құқығы бұзылуы
қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардын құқықтары азаматтық заңмен
реттеледі.Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та отбасылық
құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен еңбекшінің арасындағы еңбек
қатынастары еңбек туралы заңдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А. Қонаев атындағы университет
Қылмыстық құқық, криминалистика және
қылмыстық құқық қызметі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент Вареникова С.П.
-------------------------------
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Абайсызда кісі өлтіру
атты тақырыбына
Заңтану-050301
Орындаған: Мухаметкалиева С.Т.
Ғылыми жетекшісі: з.ғ.д.,профессор Табанов С. А.
Алматы, 2009 жыл
ЖОСПАР
Кіріспе
І.Қылмыстың түсінігі мен құрамы
1.1.Қылмыстың ұғымы мен белгілері
1.2.Қылмыстың құрамы мен элементтері
ІІ. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстық –құқықтың сипаттамасы
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
2.2. Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
2.2.2. Абайсызда кісі өлтірудің субъектісі және субъективтік жағы
2.3. Абайсызда кісі өлтірудің қасақана кісі өлтірудің айырмашылығы
Қортынды
Пайдаланған әдебиет тізімдері
Кіріспе
Бұл жұмыста Қазақстандағы абайсызда жасалған қылмыс үшін жазаның
тиімділігін арттыру мәселесін толық анықтауға және зерттеуге үмтылыс
жасалды.
Қазақстандағы қылмыстылықпен күрес тиімділігін арттырудың
көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету
шараларының тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін
қолданылатын қылмыстық жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін
ұғыну, анықтау және зерттеу арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсізда
жасалатын қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру
мәселелері келтірілді.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың
әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Елімізде жүргізіліп жатқан
реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін
қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де күрес
шараларын күшейтуді қажет етеді.1995жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 1бабында
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады [1,3б]. Қолданылып жатқан,
құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастаң еліміздегі қылмыстық ахуал
күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік
қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын
құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстылыққа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
"еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады",-деді [2,3б].
Қылмысты абайсыздық немесе салғырттықпен, жасалған қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерге әлеуметтік-құқықтық баға беру адамдардың қоғамдық
өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория
жүзіндеде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде қылмыстық құқық
ғылымының пайда болу уақытынан бері даулы болып
келе жатыр.
Қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазаның тиімділігін
арттырудың теориялық мәселелерін толық, жеткілікті зерттеу жалпы абайсызда
жасалатын қылмысқа бағытталған күрестің тиімділігін, сондай-ақ біздің
республикамызда абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалар
жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталғаны ғылыми ережелер, тұжырымдар
мен ұсыныстарды концептуалды түсіндіруде және дұрыс жолдарын табу үшін
мүмкіндік береді.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он бес жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны
мәлім. 1997 жылы шілденің 16-сында Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық
кодексі қабылданып,ол 1998 жылдың 1қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жеке адамға қарсы қылмыстар қылмыстық құқық пәнінің ерекше бөліміндегі
қарастырылған қылмыстардын ең ауыр түрі болып саналады.
Адамның жеке басының жағдайы қоғам, мемлекет
дамуының деңгейін білдіретін көрсеткіш. Адамның өмірі, жеке басының
бостандығы, қадір қасиеттері ешкімнің қол сұғуға болмайтын құқығы.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Конститутциясы, басқа да заңдар
азаматтардың жеке басының бостандығын қамтамасыз етуге ерекше назар
аударды.
Әркімнің өмір сұруге құқығы бар. Ешкімнің өзбетінше адам
өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең
ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім
жасау туралы арыздану құқығы беріледі [1,15-б]. Сонымен бірге азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын тану және мүлтіксіз сақтау әр мемлекеттің
ардақты міндеті екені Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында жарияланған. Осы
жарғы бойынша әр мемлекет өз аймағында тұратын және өзінің қарауына жататын
барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіп, қандай да
болсын алалаушылыққа жол бермеуі тиіс. Біріккен Ұлттар ҰйымыныңБҰҰ Бас
Ассамблеясында 1948 жылы қабылданған Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларациясында адамдардың табиғи және ажырамас құқықтары мен бостандықтары
көрсетілген. Олар өмір сүру құқығы, бас бостандығы, құлшылықтан бостандық
алу, азаптайтын, қадыр-қасиетін қорлайтын немесе қатал іс-әрекеттер мен
жаза қолдануға тыйым салу, заң алдында теңдік, адамның жеке басының өміріне
араласуға, ар-намысы мен қадір қасиетіне қол сұғуға тыйым салу. Өміріне,
денсаулығына, адамгершілік қасиетіне қауіп төнген жағдайда әр азамат
мемлекет органынан қорғаныш іздеуге, заңың көмегіне сүйенуге құқылы.
Азаматтардың жеке басының бостандығын,ар-намысын қадірлеу, құқықтарын
қорғау барлық мемлекетік органдарының, лауазым иелерінің міндеті. Мемлекет
органдары мен лауазым иелері азаматтардың бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды мемлекет бекіткен заңдарды қолдану арқылы жүзеге
асырады. Қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адам
мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғау қылмыстық заңның ең басты міндеттері болып
табылады.[1, 15б.].
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады.
Адамның құқықа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелге міндетін отындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді.Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған,жүзеге аспаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастаң, қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға қауып туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды.[3,56б.].
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, онын ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.[3, 57-58б.].
Қылмыстық белгілері
Қылмыстық құқыққа қайшылық
Қоғамға қауіптілік
кінәлілік
жазаланушылық.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы
бойынша яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге
де сонда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген
еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке
кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа
Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тайым салған іс-әрекееттерді
істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп айтамыз.Адамның қылмыстық заң тайым
салмаған, осы занда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Ісәрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті заңның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Керісінше, белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық норма
қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп саналмайды.
Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты Қылмыстық
кодекстен алып сатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып тасталды.
Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру, салық
төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа нормалар
пайда болды.[3, 58б.].
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын
түсіндіреді.Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік-қылмыстың объективтік белгісі.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипатаитын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы:тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экономикалық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап, 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынады ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымдық жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады.(335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтіруілі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауыпті болып.[3, 59-60б.].
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян калтіру (103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап),денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескереп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келті (142-бап), ірі
мөлшер (175-бап), ауыркелтіру (181-бап,3-бөлігі,б тармағы), т. б. деп
жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген мөлшерін
анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі. Қылмыстың
қоғамға қауптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның белгілеріне де
байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс істелді деп
көріну өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық мақсатпен
істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады. Кейбір
реттерде қоғамға қауптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне де
байланысты анықталады. Қайсібір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жабірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы жеткізілуі (102-бап). Кеиде субъектінің ерекше
жақдайы қылмыстын қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы; жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).[3, 70б.].
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстын 52-бабында жаза тағайын-даудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайымдауда істелген қылмыстың
сипатың және қоғамға қауптілік дәрежесін есепке алу қажеттілігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстын сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін-сандық
сипаттамасы деп түсінді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке қарсы қылмытар болы бөлінеді. Қоғамға қауітілік сипаты қылмыстын
объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-
бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстың Ерекше бөлімі топтық объектілері
белгілері боиынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмытық кодекстің Ерекше
бөлімінің жүйелері топтық объекті-лерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен
орналасқан. Қоғамға қауптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген
зиян болып табылады. Материалдық моральдық зияан күш қолдану, қорқыту
арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қаупті және зорлықпен
жасалатың қылмыстар деп бөлінеді.Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәнің
нысандары арқылы анықталады. Қасақанықпен жасалатың қылмыстардың
абайсыздықпен істелген қылмыстарға қарағанда қоғамға қауптілік сипаты
едәуір ауыр.Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10
жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәлкілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-
бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап,1-бөлігі) үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыстыңтағы бір белгісі кінә болып табылады.Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақана немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін,яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тарылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады .
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса,
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен қылмыс жанама ниетпен жасалған
деп танылады (20-бап).жасалған әрекет абайсызда жасалған қылмыс деп
танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті неіздерсіз
женілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады(21-
бап).
Қылмыстық зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол жауапқа
да, жазаға да тартылмайды.[3, 71-72б.].
1.2. Қылмыстың құрамы мен элементтері
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге
Ерекше бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстың кұрамы деп-
қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір кылмыстың
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін кылмыстың объективтік және
субъективтік жақтарынан кұралған элементтердің және олардың белгілерінің
жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субъективтік және
объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың
құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша
жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни
қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс
құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы
компоненттерді айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4 түрлі
элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы.
Мысалы, бөтен адамның[3,81б.].
Қылмыс құрамының элементтері
Қылмыстың объектісі
Қылмыстың объективтік жағы
Қылмыстың субъектісі
Қылмыстың субъективтік жағы
мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып
біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою
немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-
әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке толған адам жауапқа
тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс
құрамы болмайды. Егер адамбөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе
жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл
жерде 187-бапта көрсетілген кылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен
істеу жоқ.
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі-
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
кұрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген
қылмысқа тән белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс
құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін
маңызы болмайды. Мысалы, біреудін мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, кұжат т.б.)
немесе ол ұрлыктың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік
белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы
түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі оны жасырын ұрлау.
Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге
асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы тонау болады.[3,82-83б.].
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының
тікелей істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде
немесе қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа кылмыстың құрамының барлық
белгілері болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап
жыныстық қатынас жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге ақталғанда
кылмыстың зардабы — адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің
әрекеттерінде Ерекше бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың
барлық белгілерінің болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге
негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы
Ерекше бөлімнің, сол сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып
белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде
Қылмыстық кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының
белгілері бар. Қылмыс құрамының заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда
маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық кағидасын сақтау, жүзеге
асыру кұкык қорғау органнның қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтардың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың,
негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-
әрекетін қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар
бапқа дәлме-дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық
заңда керсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған
деп саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс кұрамының тиісті
баптары немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл
көрсету қажет: Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың кұрамы болса,
онда оның іс-әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардын бірнеше
бөліктері, тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болсада қылмысты
дұрыс сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс кұрамының, оның
белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, қылмыстық
заңда көрсетілген, коғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.[3, 83-84-
85б.].
2.1. Абайсызда кісі өлтірудің қылмыстың түсінігі мен белгілері
Абайсызда жасалатын қылмысқа қарсы күрестің теориялық аспектілерін
жетілдіру шаралары қылмыспен күрес тиімділігі теориясына қатысты
концептуальды жағдайлар мен ілімдерге негізделуі тиіс. Өйткені, абайсызда
жасалатын қылмыс елімізде тіркелген басқа да қылмыстармен тікелей
байланысты. Сонымен қатар абайсызда жасалған қылмыстармен күрес тиімділігін
зерттеген уақытта оның жалпы қылмыс түрлерінде орын алатын ерекшеліктерін
ескеру керек. Осы ерекшеліктерін ескере отырып абайсызда жасалатын
қылмыстың әлеуметтік қауіптілігі мен зардаптарын жеке зерттеуге, оған қарсы
күрес шараларын жоспарлауға кең мүмкіндік беріп, тиімді әсер етеді.[6,159-
160б.].
Криминологиялық әдебиеттерде осы санаттағы қылмыстарға талдау
жасағанда оның әлеуметтік қауіптілігі мен әлеуметтік зардаптарын. көрсете
отырып, оған қарсы күреске айрыкща назар аудару керектігін керсетеді.
Абайсызда жасалатын қылмыстың өзектілігі, ғылым, мен техниканың дамыған
уақытында шегіне жетіп отыр. Қоғамымызда ғылым мен техниканың дамуы өзінің
сөзсіз артықшылықтарымен қатар, бір қатар теріс зардаптарын да ескере
отырып, бүгінгі танда одан қорғану шараларын қолдану мәселесі күн тәртібіне
қойылып отыр. Энергия көздерінің жаңа түрлері, соның ішінде атомдык
энергияның дамуы, барлық өндіріс саласындағы технологиялық процестердің
күрделеніп, механизмдердің шексіз көбеюі жоғары қауіптілік көздерінің де
үлғаюына әкеп соқтырды. Мысалға, Чернобыль атом электро станциясындағы,
сондай-ақ орын алып, отырған түрлі-түрлі темір жол, әуе жолдарындағы
апаттар мен ірі көлемдегі өрттерді атауға болады.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамыған заманында ғалымдарды
абайсызда жасалатын қылмыстардың зардаптары ғана емес, сондай-ақ, олардың
құрылымы мен даму үрдісі алаңдатуда. Сонымен қатар абайсызда жасалатын
қылмыстар қасақана жасалатын қылмыстармен, атап айтқанда: миллиондаған
теңгеге зиян келтірген мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті қорғау
мәселесіне немқұрайлы қарау, сондай-ақ қылмыстық салақтықпен тығыз
байланысты. Сондықтаң осы қылмыстардың көкейтестілігі, әлеуметтік
қауіптілігі мен әлеуметтік зардаптарын зерттеген уақытта, бірінші кезекте
міндетті түрде, осы абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестің тиімділігін
ескерген дұрыс.[7,393б.].
Абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестін тиімділігін арттыру мен
оған әсер ететін бағыттарды анықтау мақсатында ғылымның жетістіктерін де
пайдаланған жөн. Бұл жөнінде В. С. Зеленицкий "Қылмыспен күрестің жалпы
мәселері де өзінің сапалық және сандық жағынан жеке бір мәнді айқындылыққа
ие болса да, қылмыспен күрестің жалпы теориясында жеке дара зерттелуі
қажет. Аты аталған жалпы мәселелерді зерттеу өзінің жеке бірлігінде жаңа
ғылыми бағытты құрайды, яғни зерттеудің бағыты көгокоспарлы" деп жазады.
Біріншіден, бұрын зерттеуге түспеген мәселелерді ғылыми жағынан
талдау қажеттілігі теориялқы тұрғыда бағытты негіздемелермен бекітіліп,
солардың негізінде қылмыспен күрестің жалпы теориясын қалып -тастыруға
мүмкіндік беру.
Екіншіден, осы теориянын іргелі және келешегі бар ғылыми бағытгағы
концептуалды негіздерін жеке-дара жетілдіру.
Үшіншіден, жалпы қылмыспен күрестің іргелі және теориялы-қолданбалы
негіздерін одан әрі жан-жақты жетілдіруге ғалымдар қауымдастығын тарту.
Төртіншіден, жалғыз теоретиктердің ғана емес, құқық қорғау
органдарының да қылмыспен күрестің жалпы мәселелерін жетілдіру мен оны
терең зерттеудің қажеттілігі туралы, олардың атқарьш жатқан қызмет
саласында кәсіби шеберлікті арттыру туралы қоғамдык сананы қалыптастыру.
Бесіншіден, қылмыспен күрес тиімділігін арттыруда сонымен
айналысатын органдарға қажетті жағдайлар жасау. егер мүмкш болса, оларға
барынша көмек көрсету.
Алтыншыдан, қылмыспен күрес жүргізетін түлі мемлекеттік
органдардың бірлескен қызметін реттейтін қолданыстағы заңдарды жетілдіру
жөніндегі ұсыныстарды теориялық жағынан жетілдіруді қамтамасыз ету.
Жетіншіден, қылмыспен күрес жүргізетін құқық қорғау және басқа да
мемлекеттік органдардың барлық жүйесіне мамандар даярлаудың сапасын
арттыруға әсер ететін, еліміздің жоғарғы заң оқу орындарында, сондай-ақ
біліктілікті арттыру институттарында қылмыспен күрестін жалпы теорияларын
оқытудын қажеттілігін теориялық жағынан негіздеу,
Сегізіншіден, елміздеп жоғарғы заң оқу орындарында оқытылатын
арнаулы теориялық және оқу пәндері жүйесіндегі қылмыспен күрестің жалпы
теориясының орнын, олардың: өз ара қатынасы мен бір-біріне тәуелділігін
анықтау.
Тоғызыншыдан, елміздегі жоғарғы заң, құқық қорғау органдарының
арнаулы оқу орындарындағы. сондай-ақ біліктілікті жетілдіру
институттарындағы оқу процесстеріне қылмыспен күрестің жалпы теориялары
тақырыбындағы оқу бағдарламасын енгізу.[8,8-10б.].
Қылмыспен күрестің жалпы теориялары негіздерін теориялық жағынан
жетілдірудін нәтижелері ауқымында, қылмыстын жекелеген Қылмыспен күрес
жүргізетін түрлі мемлекеттік органдардың бірлескен қызметін реттейтін
қолданыстағы заңдарды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды теориялық жағынан
жетілдіруді қамтамасыз ету.
Қылмыспен күрес жүргізетін құқық қорғау және басқа да мемлекеттік
органдардың барлық жүйесіне мамандар даярлаудың сапасын арттыруға әсер
ететін, еліміздің жоғарғы заң оку орындарында, сондай-ақ біліктілікті
арттыру институттарында қылмыспен күрестін жалпы теорияларын оқытудын
кажеттілігін теориялық жағынан негіздеу,
Елміз деп жоғарғы заң оқу орындарында оқытылатын арнаулы теориялық
және оқу пәндері жүйесіндегі қылмыспен күрестің жалпы теориясының орнын,
олардың: өз ара қатынасы мен бір-біріне тәуелділігін анықтау. Елміздегі
жоғарғы заң, құқық қорғау органдарының
арнаулы оқу орындарындағы. Сондай-ақ біліктілікті институттарындағы оқу
процесстеріне қылмыспен күрестің жалпы теориялары тақырыбындағы оқу
бағдарламасын енгізу.
Қылмыспен күрестің жалпы теориялары негіздерін теориялық жағынан
жетілдірудін нәтижелері ауқымында, қылмыстын жекелеген ң тізімдері мен
оларды сипаттайтын белгілеріне байланысты қолданылады.
Қылмысты абайсыздық абайсызда жасалатын қылмыстардың қоғамдағы белгілі бір
кезең ішінде орын алған барлық қылмыстың жиынтығын құрайды.
Абайсызда жасалатын қылмыстарды. олардың орын алатын салаларына
байланысты төрт топқа бөлуге болады:
1) тұрмыста (техника күралдарын пайдаланбай);
2) адамның техникамен қарым-қатынас жасау барысында;
3) басқару функцияларын немесе техника кұралдары пайдаланылмайтын
кәсіби қызмет саласында. Бұл жерде қоғамға зиян келтіретін, адамның
өзінің кәсіптік қызметтерін тиісті түрде атқаруға қатысты жасалатын
қылмыс жатады;
4) лауазымдарды (басқарушылық) атқару саласында.[9, 389-390б.].
Абайсызда жасалатын қылмыстардың ішіндегі ең ауыр зардаптарға әкеп
соқтыратыны адамның техникамен қарым-қатынасы саласы.
Осы келтірілген абайсызда жасалатын қылмыстардың ерекшеліктерін
абайсызда жасалатын қылмыспен күрестің жалпы теориясынын тұжырымдамасын
жасағанда ескеру керек. Осы категориядағы қылмыстарға әсер ету шараларын
ұйымдастырғанда оның қоғамда орын алып отырған заңды құбылыс екенін. жалпы
қылмыстық кұрылымнын жеке элементі екенін ескеру керйс. "Қылмысты
абайсыздық түсінігінін өзі қылмыс заңдарынын жағдайына, абайсызда
жасалатын әрекет жауапкершілігінің реттелуіне тәуелді. Заң ғылымында
қабылданған абайсызда жасалатын қылмыстардың жіктелуін ескере отырып,
қылмысты абайсыздықпен күрес жүргізудін бағыттарын нактылауды да айта
кеткен жөн. Бұл бағыттарды абайсызда жасалатын қылмыс жіктеріне сәйкес:
1) тұрмыс саласында жасалатын абайсыз қылмыстарға;
2) адамның техникамен қарым-қатынасы кезінде орын алатын
абайсыз қылмыстарға;
3)басқар функцияларын немесе техника құралдары пайдаланылмайтын,
бірақ қоғамға зиян келтіретін, адамньщ өзінін кәсіптік қызметін атқару
барысында кәсіби қызмет саласындағы жасалатын абайсыз қылмыстарға;
4) лауазымдарды (басқарушылык) атқару саласындағы жасалатын абайсыз
қылмыстарға әсер ету шаралар деп жуйелендіруге болады.
Абайсыз қылмыстарды бұлай жүйелендіру абайсызда жасалатын
қылмыстармен күрестін тиімділігін арттырудағы жұмыстарды бір тәртіпке
келтіреді және оң жетістіктерге бастайды.
Қылмыс абайсыздығын теориялық жағынан жетілдіруге профессор П.С.
Дагель негізгі ғылыми еңбектерін арнаған. Ол абайсыз қылмысты қылмыс
түсінігінен қарауды жеткіліксіз деп санай отырып, оны кеңірек
бұдан басқа абайсыздықтын ауытқымалы мінез-құлкының бөлігі деп тануды
ұсынды. Ол:"Абайсыз қылмысты, басқа бір кеңірек абайсыздыктың ауытқымалы
мінез-құлкьшың бөлігі ретінде қарастыру керек. Абайсыздықтың ауытқымалы
мінез-құлқы деп біз қауіп сезімінсіз, зиян келтіру мүмкіндігін алдын ала
көріп-білмей немесе ондай зиян келтіруді болғызбау мүмкіндігін ескермей
жасалған қоғамға немесе әрекетгің осы әлеуметтік тобына (яғни оларға зиян
келтіретін немесе қауіп тудыратын) қауіпті әрекеттерді айтамыз. Мұнда
абайсыздық әрекетінің субъектісі өзінің іс-әрекетінін қауіпті екенін сезіне
отырып,болатын зиянды алдын ала болжау мүмкіндігі бола түра, мұндай
мүмкіндікті пайдаланбағанын айтады. Мінез-құлық субъектісінің қоғамда
немесе нақты әлеуметтік топта қабылданған қауіпсіздіктің алдын алу
ережелерінен ауытқитындықтан ол абайсыздық мінез құлық болып табылады.
Мұндай мінез-құлық:
1) тұрмыс саласында әрекет ететін азаматтың жазылмаған жалпы
тұрмыс нормаларын, қауіпсіздік ережелерін бұзудан;
2) кейбір әлеуметтік топтар немесе қоғамдық
ұйымдарда
қолданылатын арнаулы ережелерді бұзудан:
3) түрлі (азаматтық-құқықтық мүдделік, әкімшілік немесе тәртіптік)
құқық бұзушылық жасаудан;
4) қылмыс жасаудан;
5) халықаралық-құқықтық деликтіден тұруы мүмкін.[10, 8б.].
Осындай абайсыз ауытқымалы мінез-құлықтың әртүрлі нұсқалары
болғанымен де, онын жалпы ортақ қасиеті бар, ол әрекет етуші тұланың
(тұлғалардың) зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін тудыратын абайсыз
жасаған қателігінен туындайды. Сондьқтан - дейді П.С. Дагель одан әрі,-
абайсыздық және онымен күресу - бұл тек қылмыстық құқықтың мәселесі емес.
Бұл социологияның да мәселесі. Ал социология біздің ойымызша, абайсызда
ауыткымалы мінез-қүлықты зерттеуі тиіс П.С. Дагельдің келтірген бұл
тұжырымы абайсызда жасалатын кылмыспен күрес тиімділігш теорияльщ жағынан
жетілдіру барысында кұнды ой-пікірлер болып табылады.[10, 9б.].
Шынымен де, заң ғылымында қылмыспен күрес тиімділігі мәселесін
зерттеу тек қылмыстык құкықтың социологиясын зерттеу шецберінде ғана
калыптасқан. Сондыктан абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігш
арттыруда бірінші кезекте абайсызда ауытқымалы мінез-құлыққа пәрменді әсер
етуге ұмтылу керек.
Абайсызда ауытқымалы мінез-қүлық жиынтығы қылмысты абайсыздықтын
негізін қүрайды. Сондыктан абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігін
артгыру мәселесін шешуде абайсыз қылмыстардың социологиялық мәнін кеңінен
ашып көрсеткен дұрыс.
Профессор Л.И. Спиридонов қылмыстың социологиялық түсінігіне
қатысты мәселелерді аша келе, социологиялық түрғыдан алғанда қылмыстың
мазмүнын ашатын үш непзгі белгілерді атайды: "Біріншісі, логикалық
дәйектілік түрғыдан алғанда қылмыстың социологиялық Түсінігі онің құқықтық
анықтамасынан бұрын тұрадықалыптасқан социологиялық тәртіпке езіндік
тәсілдермен озбырлық
жасау. Бұл басты қоғамдык қатынастарды бүзады немесе бүзуы мүмкін
Қылмыстың социологиялық белгісі қоғамдық кауіпті іс-әрекет субъектісінің
ерекшеліктерін ашады. Бұл қылмыстың белгісі жекелеген адамның басты
қоғамдық қатынастарға карсы әрекет жасауын ажыратады."[11, 50-51б.].
Профессор Л.И. Спиридоновтың осы келтірген түжырымдарын басшылыкка
ала отырып, социологиялық мазмүндау жағынан қарағанда абайсызда ауыткымалы
мінез-күлық түсінігі оның қүқықтық анықтамасынан бүрын түрады деп айтуға
толык болады. Абайсыз қылмыстар коғамның өмір сүруі қалпына қарсы әсер
етеді, ал абайсыз іс-әрекеттің субъектісі қоғамның заңмен қорғалатын
катынастарына қарсы әрекет жасаған тұлға болып табылады.
Құқық тиімділігі мәселесі жөніндегі біркатар ғалымдардьщ
пікірлерін топтастыра келе Л.И. Спиридонов былай деп жазды: " ... бірқатар
авторлардың теорияны жетілдіру әрекеттері, бүндай қылмыстық-қүқықтык тыйым
салу шараларының тиімділігіне әкеп соқтыратын алғышарттарын жасайды, олар:
1) заңдарда қылмыс деп жарияланған, қоғамға қаушті іс-әрекеттердің мазмұнын
уақытылы, дүрыс және толык ашып көрсету, 2) қылмыстық заңның мазмұны
адамгершілік нормалары мен қүқыктык сана-сезімнің деңгейіне сәйкес келуі;
3) заң талаптарының қоғамның әлеуметтік-экономикалык және саяси даму
зандылықтарына сәйкес келуі:4)адамдардың әрекеттерін кылмыстық қүқықтың
тәсілдерімен реттеу процессінде адамның әрекет етуше әсер ететін әлеуметтік
(ең бастысы экономикалық) факторларды ескеру. 5) қылмыстык заңдардың
түрақтылығы және оны колданудың біркелкіліп; 6) қылмыстық-қүкықтык
санкцияның қоғамдык әсер ету шараларымен ұштасуы, 7) хадыктыд қылмыстық-
құқықтық заң нормаларының мазмұнымен, оньщ ішінде қылмыстык санкцияларынан
хабардар болуы,
8) адамдардың жасаған қылмысы үшін жазасыз калмайтындығын сезінуі,
9) қылмыстық саясаттың тұрактылығы.[11, 218-220б.].
Сондықтан осы профессор Л,И. Спиридонов осы құқық пәрмендшгінің
алғышарттарын қортыңдылай келе, "ғылыми түрғыдан алғанда зан нормалары тек
қоғам дамуының заңдылығы мен объективті жағдайларына, егер ол халықтың
қоғамдық сана-сезіміне, оның ішінде олардын құқықтық сана-сезімі мен
адмгершілік принциптеріне және кұқықтың бір саласындағы нормалар басқа да
қүкықтың нормаларымен сай болғанда ғана тиімді болмак-Сонымен қатар
социологтардың жүргізген эмпириялық зерттеулерімен хабардар болу адамның
мінез-құлқының (оның ішінде ауытқымалы мінез-құлқының) басқа да түрлерімен
қылмыстық құқық нормаларының бұзылғанын анықтап, соның негізінде теориялық
жағынан да, іс жүзінде де қылмыспен күрес тиімділігінің жаңа алғышарттарын
жасауға болады- деп жеткіземіз.[11, 220б.]
2.2 Абайсызда кісі өлтірудің құрамы
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-
біріне ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да,
бағытыда әртүрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің
9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз
адамның әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және кұкыққа қайшы секілді
міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы
өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы—бұл қылмысты іс-
әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол — нақты қылмыстың
заңды сипаттамасы. Жеке нақты қылмыстың зандылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер — қоғамға Қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға Қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің Жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс кұрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың кұрамы қылмыстық
жауаптыдықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстык құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың кұрамына тән,
жиынтығында кылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез-келген
қылмыстар кұрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Осы
белгілерге орай кез келген қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы
элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс құрамында оның объектісін, объективтік,
субъективтік жақтарын, және – субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті
түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлігі болып
табылады, сондықтан да осы элементтердің біреуінің жоқ болуы қылмыс
құрамының, мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін
көрсетеді. Қылмыстың құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән
осы төрт түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа
элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс кұрамының элементтерін сипаттау деп
аталады. Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс
құрамының субьективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге
бағытталғанын, оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын
айтамыз. Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып
табылады. Қылмыстық кұқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей
объект болып бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс
құрамының белгілерін дұрыс анықтаудың коғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты
мен дәрежесін белгілеу үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.[3, 84б.].
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің
жиынтығы қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының
белгісіне ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі
— адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында
әр түрлі және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті
жағдайда қалдыру, т. б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет
немесе әрекетсіздіктен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен
себепті байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген коғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: касақа-налық және абайсыздық түрінде (20,21-баптар)
көрініс табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық),
екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден
қасақаналықпен де, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының
көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал
көрсетілмеген жағдайда олар қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау
арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне
қылмыстың ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдакорлық ниетпен кісі
өлтіру, басқа қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс
құрамының субъективтік жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда
кылмыстың және қылмыскердің, қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза
мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша
қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық жауаптылықка тартылуда кез келген
адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-
ға, кейбір қылмыстар үшін 14,18-ге толған (14, 15-бап) жеке адамдар
жатады.[3, 85б.].
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы
белгілері болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар
саналады. Кайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден
бөтен қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай
қосымша белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін
шектейді. Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік
органдардың адамдары ғана, ал әскери қылмыстардын субъектісі болып әскери
кызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмысытың құрамының жалпы тусінігі, қылмыс құрамының кажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының кажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
тол
Қылмыс кұрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері
болып табылады. Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланысты.
Егер факультативтік белгі сол немесе баска бір кұрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның кажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ,
мұнда тонаудың тәсілі — мүлікті ашықтан ашық алу, осы кылмыстың белгісі.
Егер факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгілегенде есепке
алынады. Мысалы, қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын саралауда
оның қандай тәсілмен, қандай кұралмен істелгені есепке алынбайды (314-бап).
Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ ескеріледі.
Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда
және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну кажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс кұрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса кажетті сатысы болып табылады.[3, 86-87б.].
2.2.1. Абайсызда кісі өлтірудің объектісі және объективтік жағы
Қазакстан Республикасы Конституциясыньщ 1 бабы — адам, оның
өмipi, кукыктары мен бостандығы ең жоғары кұндылықтары деп жариялайды. 1961
жылы Каз ССР К,К-ше Қараганда бұл ҚР КХ-шде Жеке адамға қарсы қылмыстар
6ipiншi тұр, Қыдмыстық кодекстің Ерекше белімі содан басталады.
Адамнын өмipiнe жене денсаулығына, жыныстық тазалығына,
бостандығына, ар-намысы мен кадір-қасиетіне қастан-дық; жасауға бастталгш
Kayiптi ic-ерекеттер жеке адамға карсы кылмыстар дептанылады. Мундай
кылмыстар жасалғанда адамғa елеулі зиян келеді не онын өміріне,
денсаулығына, заңды құқықтары мен бостандығына қауш төнеді. Мұндай
қылмыстардын тектік (турлш) объектісі— жеке адам, ал тжелай объекте! — онын
өмірі ,денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті. Қылмыстық тікелей объектісіне
байланысты бұл тарауды мынадаи топтарға белуге болады:
1. өмipre қарсы қылмыстар (ҚК-тін 96-102 баптары);
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар (ҚK-тің 103-Ш, 114-116 баптары);
3.Өмipгe жене денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар
(ҚК-тің 112, 113, 117-119 баптары);
4. Адамның жыныстық тазальнына жене жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстар (ҚК-тщ 120-124 баптары);
5. Адамның жене азаматтың жеке басының бостандығына қарсы
қылмыстар (ҚK-тің 125-128 баптары);
Адамның жене азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қарсы қылмыстар (ҚК-тің 129, 130 баптары).[4, 3-4б.].
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың
объектісін анықтаудың маңызы ерекше.
Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар
оған берілген бір зиян келтіру қаупін туғызады, қылмыстык заң нормасымен
қылмысты қол сұғушылықтан объектісін дұрыс анықтаудың теориялық,
практикалық манызы ерекше.
Қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң боиынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз.Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық қатынастарға
зиян келтіреді немесе зиян келтіруі қаупін туғызад. Сондықтанда да
қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарға барлық қылмыстардың
жалпы объектісі деп таниды.Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастарды тізбегі. Қылмыстық кодекстін оның зандарының міндеттері
айқындай 2-бабында атап көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кезкелген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы мұрагерлікке байланысты мәселерде мұрагердің заңды құқығы бұзылуы
қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардын құқықтары азаматтық заңмен
реттеледі.Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та отбасылық
құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен еңбекшінің арасындағы еңбек
қатынастары еңбек туралы заңдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz