КЕМЕЛ КІСІ ІЛІМІ
0
КЕМЕЛ КІСІ ІЛІМІ
Қобдабай Қабдыразақұлы
Кемел кісі ілімі
ҚАРАҒАНДЫ 2020
Көшпенділердің педагогикалық мұрасын зерттеу орталығы
Пікір жазғандар: Б.Бор(академик)
М.Қаусылғазы ( д-р.проф.)
Ж.Шекен (канд.фил.наук)
Жауапты редактор Д.Л.Нурпейісова (пед.магистрі)
Қобдабай Қабдыразақұлы
КЕМЕЛ КІСІ ІЛІМІ
ТӨГС ХҮНИЙ ТУХАЙ СУРГААЛ
Белгілі ғалым Қ.Қобдабайдың бұл кітабы кемел адам туралы ілімнің қазақ топырағында қалай дамып,бүгіндері қайтып салтанат құрып отырғандығын және оның заманауи кемел адавм қалыптастыру бағытын көрсеткен танымдық еңбек. (Жұмыстың алғашқы нұсқасы Монголия Педагогикалық Ғылыми Зерттеу Институтында орындалған. Толықтырылып, өңделіп қайта ұсынылып отыр.)Адам тәрбиесімен айналысатын барша жұртқа арналған ғылыми әдебиет. (редактор)
Дереккөздер:
1. Кемел кісі ілімі Ұланбатыр 2007
2.Кемел кісі ілімі referatikz.ru›kemel_kisi
3. Кемел кісі ілімі infourok.ru›prezentaciya-
4.Кісі қалыптастыру қазақ жолы - collegy.ucoz.ru›Каталог статей›9-1-0-24720
5.EduLife.kz - Кемел кісі ілім і bagut.nio.kz›documentkemel-ks-lm
6.Кемел кісі ілімі -kznews.kz›bilimkemel-kisi-ilimi
7. Кісі қалыптастыру қазақ ілімі -- bilimger.kz›кісі-қалаптастыру-қазақ -амалы
8. Адамның кемелдену жолдары lektsii.org›5-77438.html
9. Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі massaget.kz›Блогтар›23160
10. Текті тұлға тәрбиелеу жолы -- ADISTEME.KZ
11. Текті тұлға тәрбиелеу теориясының мәні bilimainasy.kz
12. Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі - aqiqat.kazgazeta.kz›?p=8874
13. Текті жан Тәңір сыйы, Кісі-тәрбие жеңісі sabaqtar.kz›bayandama16631
Толықтырулар автордың осы еңбектері негізінде жасалды.Баспаға дайындаған Күннур Қайрат.
Бұл еңбектің электрондық нұсқасын мына жерден тегін алыңыз.
+7 708 128 64 12 E-mail:sufer.chabdrazakh2017@gmail. ru: kabdirazakh23@yandex.kz:Abaiagahobd @yandex.ru
3
КЕМЕЛДІК ІЛІМ
1.1§.Текті тұлға тәрбиелеу теориясының мәні
Зерттеуші ғалымдардың (М.Әуезов,Қ.Мұқамедханов, М.Мырзахметов) пікіріне сүйенсек Абай атамыздың Толық адам ілімі мына екі жағдайға байланысты туындаған көрінеді.
Бірінші.Абай дана өмірінің соңғы кезеңі - отарлаушы Орыс хандығының қазақ даласына толық иелігін орнатып,өз қалауына сай қоғамдық құрылысын реформалап, басқару жүйесін басы -байлы момақан құлға толыққанды үстемдік жүргізуге әбден ыңғайлап үлгерген шағы сәйкес келеді. Екінші.Қазақтың аты тұрғой затын толық өзгертіп,мінезін бұзып,рухын мұқалтып, намысын таптап қана қоймай ішкен асын,киген киімін,ата-баба кәсібіне дейін жаңалауды мақсат етіп,оны жүзеге асыра бастаған мерзімі болатын.Міне осының бәрін өз көзімен көріп,жанымен ұғып таныған дананың көкірегі мұңға, көзі шерге толып,толғану,тебірену, мұңаю, зарлану тәрізді жан қиналысынан туған, жүрекжарды даналық шешім болып Толық адм ілімі өмірге келген.Бұл ілімнің негізгі мұраты-қараңғы,надан ел-жұртын, жаны жарлы,ақылы азайған жас ұрпағын,жан сарайы дертке шалдыққан қауымды қалай құтқарудың жолын көрсетіп бағыт бағдарын беру болатын.Абай дана бұл ілімнің өзегін орнықтырып, формуласын қорытқанымен толық тиянақтай алмады. Алайда, дананың даңқты шәкірттері, ізбасарлары ол ілімді дамытып ғылыми өресін биік-тетіп,тұғырын мықтап бекітіп, аяулы жұртына асыл мұра етіп табыстағаны баршаға аян. Бұл ілім жерден шыққан жоқ,аспаннан түскен жоқ,ғайыптан пайда болған жоқ.Оның өмірге келуіне қажетті алғы шарттар мен тірек болар тәрбиелеу ілімі Қазақ педагогикасында бұрын да болған.Ал, дана атамыздың осы тектес батыс-шығыс күллі ілімдерін оқып біліп,танысып көріп, сараптап қорытып,өз танымымымен талғам шанағында қайта жаңғырту нәтижесінде туған ілім еді.Бүгінгі біздің өмір сүріп отырған дәуірімізде-қазақтың қоғамдық құрылыс-құбылысында, салт-санасында, мінез бітісінде қаншалықты өзгеріс болып жатыр? Келешекте қалай болатынымызды елестете аламыз ба?Бұл турасында жазып, зерттеп,саралап жатқан ғалым-ғұламалар,ойшыл-даналар, ақыл-ман-білгірлер, тәубә делік, баршылық.Барлығы да, өзгерген, дамыған, өскен, өркен жайған, таңқаларлық табысқа жеткен.Абай дәуірінде тіршілік еткен,текті де, есті бір қазақ, зәудеғалам ол дүниеден бұл дүниеге келе қалса, біздің қазақ екенімізді танымайтын халге жетіппіз!Енді таяу он-жиырма жылда,кешегі өмірден өткен аталар-ымыздың аруағы, бүгінгі ұрпағын қаншама жебеп, демеп күнделікті араласып біліп жүрсе де, танымай қалатын түрі бар.Өзгергенімізде өлшем жоқтың бір белгісі осы болар. Сонда, кешегі қазақ танымай-тындай, біздің неміз өзгеріпті?Ең әуелі,ауыз екі сөйлеу тіліміз өзгер-гендіктен, тәрбиеміз түбірлі өзгеріске ұшыраған. Кәзіргі біздің сөйлеу ырғақ мәнерімізде, әр өлкелік диалект, шет-жұрттық(орыс,қытай, араб, монғол, түрік т.б.)сөз -сөйлем, тіркес тым көбейіп кеткен.Бұл тіліміздің байығанын көрсететін бір өлшем болумен қатар,тіл шұбарлығын танытар көрсеткіш.Ортамызда қазақ бола тұрып, қазақша сөйлей алмайтынымыз тағы бар.Педагогика классигі атанған К.Д.Ушинскийдің мына бір сөзі бар еді:ана тілі халықты әлі де кітаптар, мектептер болмаған кезде де оқытқан және өркениет пайда болғаннан кейінде оны оқытуды жалғастырған ұлы халықтық тәлімгер болып табылады"[21;22] Тәлімгеріміз шұбарланған соң тәрбиеміз де шұбарланбай қалай қалсын!Ол-олма адам тәрбиесі еркіндік алып, жалпы ұлттық сипа-тынан айырылып қалған.Шұбарлану бүгінгі қазақтың тілінде ғана емес,ішкен-жеген асында да,киген киімінде де,сырт пішін тұрқында да,керек десеңіз аман-сәлемінде де бар. Балалардан бастап, әйелдерге дейін,ерлерден тартып қарттарға дейін алашұбар киім-киеді,қыз-келіншектер:сары,күл гін басты,басы -көзін көкала етіп бояйтын болды.Ұлдар терісіне-етіне оймыштап жазу жазатынды шығарды. Амандасса еріндерін түйістіріп, иіскейтін,жаласатынды шығарды. Өздеріне ұнаған соң басқаның шаруасы не?Мен де, әйтеу, өзгерістерді атаған болмаса оларға билік айтпақ ой жоқ.Мөнке бидің айтқаны рас болды ..Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады,Ит пен мысықтай ырылдасқан,Еркек пен қатының болады.Кер заманның кезінде Ертеңіне сенбейтін күнің болады, Бетіңнен ала түсетін інің болады.Алашұбар тілің болады Дүдәмалдау дінің болады.Еркегің қазаншы болады, Әйелің базаршы болады.Ішінде шынтақ айналмайтын Ежірей деген ұлың болады,Ақыл айтсаң ауырып қалатын, Бедірей деген қызың болады.Ас-суымыз да шұбарала. Ән-жырымыз да шұбарала.Мінез-құлқымыз да алабөтен. Бұрындары естіп білмеген хаиуани құлықтар, ұятты қылықтар, арсыз амалдар, азғындық,жауыздық әрекеттер қаумалап тұр... Жағдай осылай бола тұра,ұлтымыздың, ұрпағымыздың тәрбиесінің келешегіне алаңдап, толғанып,Абай атамыздай іргелі ілім тудырмасақ та,қалып-тасқан тәрбиелеу қазақ ілімін қолданысқа мықтап енгізе алмадық. Тұрмысқа түптеп тұрақтандырмадық.Тиіп қашып,үзіп жалап,артық-кемді керектенген болып келеміз.Сол іргелі ілімге жетер,оны өмірімізге тиянақ болдырып, толық қолдану үшін де баспалдақ қажет екендігіне көз жетті. Сондықтан: Текті тұлға тәрбиелеу теориясын ұсынып отырмын. Тектілік-адам бойындағы асыл қасиеттердің, өнердің, пара-саттылықтың үлгісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа рухани азық беретін қабылет ретінде танылған, кең мағыналы ұғым.Бұл ұғым генетика, родология, нумерелогия ғылымдырында кеңірек қолданылады.Біз бұл жерде тектілік ұғымын қазақ танымы аясында, генетикалық мәніне сүйеніп қолданамыз. Тектілік құбылысы жақсы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, психо-логиялық т.б. бейімділіктері болуға тиістілігін көрсетеді. Тектілік гендік түрде берілетін биологиялық қасиет қана емес. Нағыз тектілік ұрпақтың ақыл-парасатынан,мінез-құлқынан, адами қасиетінен аңғарылып тұр-ады.Текті жан деген кім? Қазақ біреудің білік-бітімін, мінез-болмысына, хам-харекетіне, ақыл-парасатына риза болса, Апыр ай, бұл текті жан екен ғой! Тектен нәр алған тозбайды деп сүйінеді.Демек, тектілік дегеніміз-қасиетті ұғым.Тектілік ұрпаққа ата-бабадан дарып,ана сүтімен, әке тәрбиесімен бойға қонып, бірте-бірте өмірді тани келе, біле келе кемелдене түседі. Қазақ тегі жақсы деген бір ауыз сөз арқылы адамды өсіріп, тексіз, жаман деген бір ауыз сөз арқылы өшіре де салады. Сол тексіз немені қойшы деп кей жаннан үмітін үзетіні де бар.Бұл теория үшін тектілік ұғымы неге қажет болды?Бүгінгі жас ұрпақтың әлеміне,олардың әлеуметтік қатпарына зер салып көрсеңіз:А).Көзі жәудіреген,мұң мен зардың табы сыртқа анық қөрініп тұратын ата-ананың аялы алақаны,жүрек мейірім жылуына зәру біршамалы ұрпақ біздің қоғамда өсіп келеді.Оларды тастанды, не тұлдыр жетімдер деп атайтын адамдар да бар. Иә,олардың зәрүлігі шындық, жетімдігі де рас.Олай болса оларды адам ретінде бағалап, қолдап қорғап,сыйлап құрметтеудің сыртында,олардың ата-бабалар-ынан ұласқан өнердің, ақыл-парасаттың,ерекше қасиеттің бар екеніне сеніп, тектіліктің көзін ашып,бақытқа жетелеп жеткізу кез-келген тәрбиеші ұстаздың парызы, ересектердің азаматтық міндеті, мемлекеттің борышы.Ә)Көңілінде үрей,көкірегінде шер,есінде зомбылық ұялаған, әке-шешеден тірідей алшақтаған тірі жетімдер де әжептәуір пайыз иеленеді.Олардың әке-шешесі, ішімдікке салынған, нашақорлыққа берілген,ауыр-жұқпалы дер-тке шалдыққан, қылмысқа ұрынған ұрпағын тәрбиелей алмайтын халге келген.Әке-шешесі осындай болғанымен олардың жеті атасынан жалғасқан дерт дербез, жаман әдет-дағды жоқ, болған да емес!.Бұл балалардың да жеті атасынан бері ұласқан тектілігі жоқ деп ешкім де айта алмас.Сондықтан,олардың тектілігінің көзін текті тұлға болдырып тәрбиелеу арқылы ашу керек.Екінші жағынан әке-шешесінің ауыру-сырқауы, жаман әтет-дағдысы тұқымқуалаушылық жолмен жалғасып кетуіне тосқауыл қою керек. Бұл дағы тектілік тұлға қалыптастырудың бір амалы.Біздің әке,ата- бабамыздың басынан кешкен, аштық, соғыс, құрбандық, қуғын-сүргін, тентіреп хабар ошарсыз безіп кету сияқты зорлық зобалан,нәубат қатарлының бүгінгі ұрпақ бойынан аз да болса,өздері ол жайында ештеме білмесе де,көрініс беруі үлкен ойға қалтырады.Тектік тәрбиенің қажеттілігін еріксіз мойындатады.Б).Әке-шешенің қолында тұрып,тәрбиесінде жүргенімен, олардың уысынан шығып бара жатқан,ана тілін толық меңгермеген,ұлттық әдеп-ғүр-ыпта шаруасы жоқ еркін тәрбиеленген, шылым-араққа жуық,адал мен арамды онша талғай қойматын жас өспірімдер тобы тағы бар. Бұларға ең әуелі ата-бабалары иманды,жомарт,текті адам болғандығын түсін-діріп,ұлттық намыс,ата-тектік мақтаныш сезімін ояту ең дұрыс жол болмақ.Қазақ ұлтында тек мәселесі сүйекке сіңген ұғым. Баланы жай ғана осы өзінде бар артықшылықтарға үйірсек етуді мақсат тұтамыз. Неге? Мысалы, репрессия мен ашаршылық, соғыс пен атом бомбасының зардаптары секілді зұлматтар сол кезеңдегі ұрпақтың басын жұтып қана қойған жоқ, одан кейінгі өмірге келген ұрпақтарға да зардабын тигізіп отыр. Мысалы, бүгінгі ұрпақ өз басында туындаған көптеген ауру-лардың, агрессия мен депрессияның, тұйықтық пен оқшауланудың, тіл мен дінді ұмыту себептерін, рухсыздық пен тарихи зердесіздіктің себептерін түсіне алмайды. Тіпті, бұлардың қайдан келгенін де ойланбайды. Ал барлық мәселе осы текте жатыр. Ата-баба бойындағы барлық қиыншылықтар мен қарғыстар, күнәлар мен дерттер ұрпаққа айналып келіп соғуда.Егер сіздің атаңыз 18 жасында соғысқа қатысқан болса, сізде дәл сол 18 бен 20 жас аралығында ерекше бір агрессия болады. Сіздің қолыңызға қару ұстағыңыз келеді. Адамдарға деген кектенушілік және өзгелерді жау көрушілік сезіле бастайды. Оның себебі тағы да сол, сіздің атаңыздың сол жаста сол сезімдерді кешкендігі. Тек мәдениетін білу, дұрыс түсіну сізге тамырды сезінуді, кез келген мәселені түп-төркінінен қарастыруды үйретеді. Ал тегін жоғалтқан әулеттің ұрпағы өзінің отбасын да жоғалтады. Бұл- нақты статистикалық дерек. Яғни репрессия кезінде атаның айдауға кетуі, яғни отбасынан ажырауы, ұрпағында белгі береді. Дәл сол атасының айдауға кеткен жасында оның ұрпағы да отбасынан кетуге бейім келеді. Өйткені ол оның түпкі себебін түсінбейді.Түсінсе, ол соған қарсы, яғни қандағы қасіретке қарсы күресер еді. Бұл бір ұрпаққа дейін емес, бірнеше ұрпаққа дейін, мұны саналы түрде тоқтатқанға дейін жалғаса береді. Әулеттегі бір ер адамның кетуі, басқа да сол әулеттің ер адамдарының кетуіне алып келіп соғады. Яғни Кетуге бейімділік моделі қалыптасады. Сол кезеңде ер адамдар айдауға я болмаса соғысқа кеткен болса, бүгінгі жағдайда ұрпақтың отбасынан кетуіне, белгілі бір істі тастап кетуіне, туысқандардан кетуіне итермелейді. Тіпті, нашақорлық пен ішімдікке, қылмысқа итермелейді.Әйтеуір бір қалыпты нормадан кетуі керек болады. Атасы 45 жасында өмірден өтсе,45 жас немересі үшін сынамалы кезең. Бұл немересі де сол жасында өледі деген сөз емес, сол жаста немере басында белгілі бір қиындықтар туады. Қазақтарда мүшел жас деген ұғым бар емес пе, осы мүшелмен атасының басына жағдай туған жас сәйкесіп жаста, бұл тіпті қиындықтар тудырады. Ал өз тегінің арғы-бергі тарихы мен әулет басынан кешірген жағдаяттарды жетік білген адам бұлардың алдын алуға қабілетті келеді.Е-е-е! балаларым.Мен әкем жасынан астым, енді атам жасына жететін шығармын! деген,ата сөзінде үлкен мән бар.В).Әке-шешенің қолында өсіп келеді.Алайда әке-шешесі де,өзі де ана тілінде сөйлей алмайды.Бұл балада қандай кінә бар?.Тілі басқа тілде(орыс,қытай,неміс,ағылшын) шыққаны рас болға-нымен қазақшаға ниеті дұрыс.Шүлдірлесе де,былдырласа да тырмысып жүр.Оларға не көмек бар,қандай мүмкіндік бар бәрін жаса.Ағайын-туыс,жолдас-құрбылары ең алдымен солар қол созу керек.Нағыз тектілікті соларға таныту керек. Ал,дәл осындай санаттағы біраз жеткіншектердің,әке-шешесі де қазақша білмейді, өзінің де қазақша сөйлеуге ниеті шамалы , баласын қазақша оқытып тәрбиелуді тым қолдай қоймайтын әке-шешелі жеткіншектердің бір тобы өсіп келеді.Оларға не дейміз. Біздің даңқты, дарынды, дана ғұламаларымыз көп тілді үйреніп, тамаша табысқа жеткен. Сен де көптеген шет тілін еселеп үйрене бер дейміз.Өз ұлтыңнан достарың, жолдастарың құрбыластарың, андаларың көп болсын дегенді айтамыз . Г).Әке-шеше,ата-әженің тәрбиесін көрген, өнерден өзіндік үлесін алуға ұмтылып жүрген,ғылымның негізін ұғып түсіну амалын игерген,ана тілін айтарлықтай меңгерген, шет тілінің екеу-үшеуін үйреніп талпынып жүр.Жас өрендердің мұндай тобы желкілдеп өсіп келеді.Тіл-көз,сұқ-қарғыстан алла сақтап, аруақ қолдасын..Бұларға тілерім; Өркенің өссін, өнерің үстем болсын құлынм!Бірақ тапсырарым бар.Сенің текті-лігің жұғысты боларына сеніп,В) тобындағы балалармен таныс, достас,олардан шет тілін ұқ, оларға ана тілін ұқтыр, қалқам!.Менің қолымнан олар үшін дәнеңе де келмеді.Тек саған ғана сенім арту қалып тұр-деп өтінер едім. Себебі, тәрбиелеу қазақ ілімінде Өзімізді.өзіміз тәрбиелейміз-деген қағида бар.Осылай алғашқы сөздің мәнін ашқан болдым. Ал,тұлға сөзіне келсек,қазақтың кісі ұғымына мәндес, көп айтылып,көп жазылып талданған ұғым.Оны қазбалауды осы жолы хош көрмедік.Тәрбие мәңгілік,әрі тарихи ұғым. Тәрбиелеу-көне түріктік игдірілген сөзінен туындаған,оны қазақ баулу деген ұғымда ұзақ уақыт қолданған. (А.Байтұрсынов) М.Жұмабаев төрт түрлі тәрбие бар деп атап,басқасын баулу деп алған.Осы күнде тәрбиенің түрі өте көп.Біз мұнда адами қасиетке баулу мағынасында алған едік. Теория сөзіне тоқталайық. ҚР - ның Білім заңында оқытып тәрбиелеу ісі тек ғылыми негізде жүрілетіндігі көрсетілген.Кәзіргі дәуірде диалектикалық материализм,жауынгер атеизм негізінде талдан-ған пайымдаулар ғылыми білімге жатқызылады. Сондықтан біздің ұсынысымыз заң шеңберінде болу үшін теория деп отыр-мыз. Және бір сөзді де,генетика,родология ғылымдарынан асып қолданбадық.
1.2§А.Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі
Қазақ әр нәрсенің "арғы тегін", "шыққан тегін" білуге үлкен мән берген-ді. Көшпелі үшін тұтас нәрсе-құдіретті күш, қастерлі құбылыс, құпиялы тылсым дүние, әсерлі де әдемі әлем.Осыдан арғы текке деген-Тәңірге,Ұмайға, Жер-Суға табынушылық (культтық өмір сүру), олардың арақатынасына ритуалдық (ғұрыптық) рәсім-салттар қалыптасты. Көшпелі жер кезіп, ел кезіп жүріп, бұрынғымен бүгінгінің бөгде мен жаңаның кәрімен жастың, көргенмен ойдағының арақатынасын білуге тәнті болған. Неге? Өйткені ол дүниені тұтас қабылдаған. Өмірге тура жолды іздеген. Адам болмысында оның жан дүниесі мен рухының ықпалын жоғары қойған. Адамның қабілет-қасиетін жетілдіруді ашық арна ретінде қарастырған.Аруақ пен адам рухын тіршіліктің мәңгі, лаулап тұрған қос қайнар көзіндей қабылдаған. Содан қазақ табиғатпен әр түрлі үндестікте болды.Осыдан "қазақтың ата-тегінің болмыс шындығына тікелей жақын болуы-олардың бақылайтын, қабылданатын, дүниеге сезімдік тұрғыдан жақын болуы, бұл болмыспен тамырластығы уақытты, кеңістікті, адамның ішкі дүниесі, тіршілік етудің басқа да жақтарын, болмыс мәнін, ар-ождан бастауларын түсінуінен өз көрінісін тапты.Мұның бәрінің нақты өмірде нақты түп тамыры бар, осыдан келіп басқа ешбір дүние түсінігімен шатыстыруға болмайтын дүниенің ұлттық образы, дүниетанымы пайда болады ".(Т.Әбжанов,Ә.Нысанбаев,) Ал,тектанудың пайда болуына,көне замандағы тайпа,топ,ата өз ішінен тұрмыс құрып,оның соңы олардың ұрпақтарының ортасында неше түрлі ауыру-сырқау,кем-кетік жандардың дүниеге келуі,тіптен кейбіреу-лерінің мүлдем құрып кетуге жетуі басты себеп болған.Тек- адамның түп нәсілін, арғы атасын білдіретін тарихи ұғым.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде текті сөзіне келесідей анықтамалар берілген: 1) шыққан тегі бір, тұқымдас, тектес; 2) тегі, шыққан жері жақсы. Текті жер- үлгілі, өнегелі ел, ауыл. Демек, қазақта тектің физиологиялық тұқым жалғаудан бөлек, адам ұрпағының сапалық белгілерін айқындайтын индикатор екендігін аңғаруға болады.Ежелден, ата-баба-ларымыз тектіліктің деңгейлерін тұқым мен қан тектілігі, азаматтың өз басының тектілігі, халықтың тектілігі деп ажыратқан.Ұлан-байтақ жерде туған көшпелі қазақ текті халық:-мінезі кең, көреген, сезгіш, естігіш,ақылы терең,күш қуаты мығым,рухы асқақ,намысы зор да өткір әрі басқаға таптатып, мұқалтып,ұрлатып төменшіктеуді ешқашан қаламаған,еңсесі биік жұрт.Текті ғылыми тұрғыда, тірі ағзалардағы тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарын анықтайтын генетика ілімі зерттейді. Тұқым қуалаушылық дегеніміз организмдердің келесі ұрпақтарында ата-бабаларына ұқсас белгілердің сақталу қабілеті және осы қасиеттің негізінде түрдің біртектілігінің сақталынуы болса, ал, өзгергіштік-организмдердің өз аталық-аналықтарынан басқа, жаңа белгілерге немесе қасиеттерге ие болу қабілеттілігі.Тектің әлеуеті генетикада тұқым қуалаушылықты зерттеуде кеңінен қолданылады.Адамның бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалауын тегіне қарап анықтауға болатынын ғылым ХХ ғасырда ғана байқады. Белгілердің тұқым қуалаудағы әртүрлі типтері мен заңдылықтары анықталғаннан кейін, ғалымдар адамның ата тегін мұқият зерттеудің артықшылықтарын сезінді.Белгі ата-аналарында кездеспегенімен, ұрпақтарында көрінуі әбден мүмкін екендігі дәлелденді Ресейде, тектану ғылымымен айналысатын (родология) ғалымдардың айтуы бойынша, тіпті психо-логиялық-физиологиялық ерекшеліктер, әдет-қылықтар, дүние-таным мен ойлау жүйесі тұқым қуалау арқылы беріледі дегенді айтуда. Ағылшын ғалымдары бақытты сезіну адамның тегінен берілетіндігін зерттеп, нәтижесінде бақыттылық деңгейін адамның мінез-құлқы анықтайды, ал, ол көп жағдайда тектен беріледі деген тұжырымға келген.Тектану ұғымдары мен түйіндері, пайымдаулары, қорытын-дылары барлық ұлтта дерлік бар.Европада ол ғылыми жүйеге ерте айналған.Ал, қазақ; тұқымында белгілі бір дарын иелері болса, ол қан арқылы келесі ұрпаққа берілетінін ұзақ жылдар бойы бақылау,пайымдау арқылы танып білген.Қазақ халқында әр дәуірде әрқили қарқынмен дамып,адамтану қазақ ілімінің құрамдас бөлігі,айшықты бір саласы болып келген. Сонымен қатар назардан тыс,ұмыт болуға шақ қалған кезі де болған .Сондығынан болар, іргелі,тіректі шоқтықты ғылым болып қалыптаса алмай келеді. Алайда, қазақ жұрты, тектану амалын тереңдетіп, жетілдіріп күні бүгінге дейін тіршілігінде дұрыс пайда-ланумен келеді.Тұқым тектілігінің организмдік-биологиялық түбір-түйіні барын ХІV-XV ғасырларда өмір сүрген ғұлама, шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы дәлелдеген. Адам заты, тіршілігі, тоғалығы, мінсіз бітістігі әуелде ата-анада жаралмақ, одан туылған ұрпаққа жалғаспақ...Алланың адам затын жаратқандағы берген ең зор бағы, бақыты, дәулеті-тек қана мінсіз бітістік. Міне, бұл-тұлғалық, мүшелік мінсіздік. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ніл-қан. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ширама - арқау. Міне, бұлар - тұлғалық бітістік, мінсіздік толықтық. Олайы, тұлғалық бітісте кемістік болмаса, арқандай мүшелерінде сырқаттық зақым қалдырған зардап болмаса, науқастық бейнет тартпаса, одан артық бақ қайдан болмақ. Сондықтан бұрынғылар: Ауыз дәулет - мінсіз бітіс. Көз дәулет - жұптылық іс.Көз, мұрын дәулет-малдық толыс, - деп ғақлиялық тұжырыммен түйіндеген (Ө. Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. Алматы, 1996.) Адамның бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалауын тегіне қарап анықтауға болатынын-қазақтың ойшылдары мен ғұламалары, ақылмандары мен адамтанушыары халықтың талай ғасырлық тәжірибесіне негіздей отырып,тамаша тұжырым жасап, адамтанудың қарапйым ережелерін өмірге келтірген . Жақсыдан жаман ұл туар, бір аяқ асқа алғысыз, Жаманнан жақсы ұл туар, адам айтса нанғысыз деген даналықтың ғылыми мәні тереңде жатыр Жал құйрығы қаба деп, Жабыдан айғыр салмаңыз.Қалың малы арзан деп,Жаман қатын алмаңыз.Жабыдан айғыр салсаңыз, Жауға шабар ат тумас,Жаман қатын алсаңыз,Топқа кірер ұл тумас.Жақсыдан жаман туса да,Жаманнан жақсы туса да, Тартпай қоймас негізге!-деп Бұқар жырау тектің әлеуметтің өміріне әсерін дәл айта білген.Тілі жоқтың тегі жоқ, Тегі жоқтың елі жоқ.Тектен нәр алған тозбайды. Көргені жақсы көш бастар Дөңгелектің шегі жоқ.Көргенсіздің тегі жоқ Өлгенді қадірлемесең де, жәбірлеме. Тексізді төрге шығарма. Көп беріп көргендініңдің қызын алсаң, Тік тұрып мейманыңа қызмет етер.Аз беріп көргенсіздің қызын алсаң, Қойныңа бір жатқанын міндет етер,-деген көптеген мақалдар арқылы ата-бабаларымыз: тектілік ұлы адамдық қасиет екенін өз перзенттеріне жан-жақты ұғындырып, басқа бақ қонса таситын, бақ тайса жаситын тексіз адам болмауды ерекше ескертіп отырған. ХV ғасырлардың өзінде тектілік тұлғалық феноменге айналды, тұлғалық дәстүрдің негізі тектілікпен зерделеніп отырған:Бай баласы байға ұқсар, Байлаулы тұрған тайға ұқсар. Би баласы биге ұқсар,Алты қанат үйге ұқсар.Хан баласы ханға ұқсар,Биік-биік шыңға ұқсар.Құл баласы құлға ұқсар,Мал таптаған гүлге ұқсар.Ханның ұлы қарауыл,Бидің ұлы шыңдауыл... Тектілік тек рухы, ата тектен қан арқылы, тәрбие арқылы беріліп отыратын қасиет, сол қасиеттің тұлғаның тарихи қызметі арқылы игілікке айналуы:Құбыладан жылы жел есер,Арқадан суық жел есер.Анаға қарап қыз өсер,Атаға қарап ұл өсер. Тоқтамыстың уағында Құлға билік тиген соң,Жесір қатын, жетім ұл Қайтіп қана күн кешер?.. Дала ғұламасы Майқы би: Тұлпардан тұлпар туады, Сұңқардан сұңқар туады,Асылдан асыл туады,Сараңнан бермес туады,Соқырдан көрмес туады, Мылжыңнан езбе туады, Қыдырмадан кезбе туады - деген екен.ХV ғасырларда өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларынан да қазақы тектіліктің мәнін ұғына аламыз:Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз, Қайран саланың жатқан аңғары-ай,Ақ шалмалы пірлердің, Мешітке жаққан шамдары-ай!Менің бүйтіп қозғалақтап жүргенім, Аузы түкті кәпірдің, Күшті болған салдары-ай!Кәпірден теңдік алуға, Қайта келер деймісің.Мұсылманның баяғы, Шыңғыстан туған хандары-ай?!Бұл қоныстан кетпесең,Мұны талақ етпесең,Атаңа нәлет кәпірдің, Пайдасына қалмаса игі еді.Ноғайлы, қазақ жұртымның, Кейінгі туған балдары-ай!Қазақ ұғымында тек-ата-бабадан ұрпаққа берілетін физиологиялық-психологиялық белгі-ерекше қасиет. Тектілік-осы қасиеттің ұрпақтан білінген көрінісі.Ал мұны дамытып, тәрбиелеп жеріне жеткізу ата-ана,ұстаздардың басты міндеті.Текпен берілетін қасиеттерге: өнеге-үлгі, инабаттылық, кішіпейілділікті жатқызуға болады. Себебі, баланың бойындағы бұл қасиеттер әке-шешеден бастау алады. Адамгершілік, азаматтық, қайраткерлік, қолбасшылық, зиялылық, діншілдік,әділеттілік те адам бойына текпен дарыса керек-ті.Тектілік-адам бойындағы асыл қасиеттердің, парасаттылықтың үлгісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа рухани азық береді. Тектілік құбылысы жақсы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, психологиялық т.б. бейімділікері болуға тиістілігін көрсетеді.Тектілік гендік түрде берілетін биологиялық қасиет қана емемс.Нағыз тектілік сыпайылықтан, кешірімпаздықтан, мейірбандықтан көрініп, осы ізгі ниетпен ешкімді төмендетпей, шеттетпей биіктеуге мүмкіндік береді. Тұқым қуалау-шылық қасиеттері: 1) сыртқы белгілері (денесі, шаштың түсі, т. б.)
2) жүйке жүйесінің ерекшеліктері, қан аурулары, ергежейлік, т.б. Адам дамуының заңдылықтарын педагогикалық тұрғыдан зерттеу үш басты проблеманы -интеллектуалдық, арнайы және моралдық сапалардың тұқым қуалау арқылы берілуін қамтиды. Адам әлеуметтік процесте ғана, яғни басқа адамдармен қарым-қатынас, өзара іс-әрекет барысында жеке тұлға болып қалыптасады. Адамның дамуы күрделі процесс, оған табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайларының адам тұрмысына, қызметіне ықпал жасауы. Әлеуметтік орта - жеке тұлғаның дамуына ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік қатынас, адамдар, олардың іс-әрекеттері. Сонымен бірге әлеуметтік орта ұғымына қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің жылжу сипаты, т.б. енеді (алыс орта). Адамға жақын орта - оның отбасы, туысқандары, достары. Адамның дамуында отбасы үлкен роль атқарады, әсіресе адамгершілік және әлеуметтік сапалар балалық кезде қалып-тасады.Тұлға -жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.Тұлға философиялық тұрғыда адамды "адам" ретінде тануға, яғни оның рухани-адамгершілік, ділдік, мәдени қырларына баса назар аударумен пайымдалады. Психология тұлғаның өзіне тән күш-жігерін, мінез-құлқын, психо-физиология ерекшеліктерін зерттейді. Социологияда тұлға қоғам мүшесі ретінде қарастырылып, оның әлеуметтік қырлары, саналы қоғамдық әрекеті жан-жақты зерттеледі. Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласының қай-қайсында болсын адам орталық мәселе болғандықтан олар тұлға ұғымын ортақ қолданып, әрқайсысы әр қырынан зерттеп-таниды және осы ғылым салаларының зерттеу нәтижелерінің өзара ықпалдастығы мен бір-біріне әсері бар. Әр ғылым саласы тұлға сөзіне өзіне тән танымдық-ұғымдық мағына сый-ғызады.Тұлға психологияда өзінің өмір жолын белгілей алатын, қайталанбас даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұлға адам ұғымынан гөрі нақты мағынаға ие. Өйткені адам тұлғалық сипатты иелену үшін өз "менің" өзге "меннен" ажыратып, есейіп, өз бетінше дербес әрекет ету мүмкіндігін ашуы керек. Яғни, белгілі бір мәнді іспен айналысатын, азды-көпті білімі, өмірлік тәжірибесі, дүниетанымы мен сенімі бар адамды тұлға деп атайды. Қазақ ұғымында бала мұндай азаматтық атқа бозбалалық шақта ие бола бастайтынын "Он үште отау иесі" деген мақалдан көруге болады. Халықта өзінің өнегелі істерімен, имандылығымен ерекшеленген адамды ерекше қастерлеп, кісілігі бар тұлға дейді. Тұлға бойындағы адамгершіліктің көрінісі ар-ұятқа кір келтірмеуінен, намысын жоғары ұстауынан байқалады. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдынала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың біртобы- преформистер.Преформизм-XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы филосо-фиялық ағым. Преформистер ересек адамдардың барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында пайла болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады. Сондайақ, Биохевризмдік,педагогиялық тұжырымдар, К.Дьюбайстің модальды тұлғасы,тұлғаның интеракционды теориясы ( У.Майшел) т.б.бізге жат емес. Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты. Анықтауыш қасиеттер- жеке адамның әлеуметтік сипат-тамасы, оның себептері, мүдделері, мақсаттары.Жеке адам болу үшін психикалық дамудың белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс. Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін тұлға қалыптасу деп атайды.Тұлғаның қалыптасуы-күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді( тектік және табиғи т.б.), мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс. Тұлғаның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.Адам болып дүниеге келгеннен кейін адамға тән қасиеттер мен қабілеттерді игеріп қалыптастыру табиғи заңдылық.Бұл - тәрбие ісі. Тәрбиелеуде,біз неге,баланың ата-бабадан ұласқан, ерекше белгілерін ескеріп-елемейміз, оның көрініс белгілерін анықтап білуге ұмтылмаймыз?Бұл бүгінгі дәуірде қолдан келмейтін, ұстаздарға, тәрбиешілерге,тәлімгерлерге,ата-ана ға басы артық,қажеті жоқ шаруа ма? Ал, ғылыми педагогикада баланы жан-жақты тәрбиелегің келсе, оны толық таны дейтіні тек теориялық қиял ғана ма? Егер бала бойындағы текті сапалар мен дарын-қабылет ұшқындарын білсек, адами қасиет негіздерін анықтай алсақ оны арықарай дамытып тәрбие-леуге,оқытып білім беруге анағұрлым жеңілдік болар еді. Генетикада тұқым қуалаушы мінез-құлық, ақыл-ой пайымдылық, өнер-дарын негіздері 75-80 пайыз аумағында болады дейді. Ал,қалғаны тәрбиелеу, дамыту,толыстырудың үлесіне тиеді екен.Бүгінгі таңда ауыру-сырқау,дерт-дербез,ақыл-ойдың ауытқуы,сезімнің әлсіздігі, күш-қуаттың кемдігі,әр жаста білінетін оқыс мінез құлық, асқын-артық іс-әрекеттердің текке қатысты екені анықталып, олардың тектік жолмен таралып,жалғасын табу мүмкіндігіне тосқауыл қойылып жатқанын бәрімізде естіп біліп, кейбіреуіміз көріп те жүрміз Осы ойлардың негізінде текті тұлға тәрбиелеу теориясын ұсынған едік.Оның ғылыми негізіне демеу боларлық зерттеуші шетелдік ғалымдар мен адамтану қазақ ілімінде концепсиялар мен көзқарастар,ілімдік тұжырымдамалар көп-ақ. Солардың қатарынан Э.Эриксонның эпигенетикалық даму теориясы мен қазақтың балатану баспалдақтарын қатар қойып қысқаша талдап көрелік.Тұлғаның даму мәселесін қарастырған позициялар мен теориялардан басқа интеграцияланған, тұлғаны тұтастық ретінде қарастыратын әртүрлі теориялар мен ықпалдар тұрғысынан анықтайтын бағыт та бар. Осындай ықпалдың аясында бірнеше концепциялар қалыптасты, олар даму барысында тұлғаның жан жақты өзара байланысқан өзгерулері деп орнықты .Осындай даму туралы осы бағытты ұстаған теориялардың бірі американдық психолог Э.Эрик-сонның концепциясы, яғни эпигенетикалық принцип: адам туғанынан өмірінің соңына дейін міндетті түрде өзінің тұлғалық дамуында өтетін сатылардың генетикалық негізін анықтады.Э.Эриксон адам өз өмірінде басынан сегіз психологиялық дағдарысты өткізеді деп көрсетті:1.Сену-сенбеу дағдарысы (өмірдің бірінші жылы)2.Ұялуға қарсы автономия (2-3 жас айналасы)3.Кінә сезіміне қарсы бастамашыл-дықтың көрінуі (шамамен 4-6 жас аралығы)4. Өзін толық қанды сезінбеу комплексіне қарсы еңбексүйгіштік(7-12 дейін)5.Конформизм, сұр индивидуал-дылыққа қарсы жеке бастық өзіндік анықталу (12-18 жас).
6. Жасқа байланысты психологиялық изоляцияға қарсы көпшілдік және интим (20 жас шамасы).7. Өзіне кетуге қарсы жаңаұрпақты тәрбиелеу қамқорлығы (30-60 жас аралығы).8. Өкіну сезіміне қарсы өміріне қанағаттану (60 жастан жоғары). Э.Эриксонның концепциясында тұлғаның даму сатылары алмасу арқылы адамның ішкі әлемінде сапалы өзгерулер, қоршаған адамдармен қатынас радикалды өзгерістерден өтеді. Соның нәтижесінде тұлға дамудың сол сатысына тән жаңа сапаларды игереді. Оның пікірінше тұлғалық қырлар алдыңғы даму негізінде пайда болады.Тұлға ретінде дамып және қалыптасып адам тек жағымды сапаларды ғана емес кемшііктерді де меңгереді.Бір теорияда әрі жағымды әрі жағымсыз өзгерулердің үйлесу варианттарын келтіру мүмкін емес. Сондықтанда Э.Эриксон өзінің концепциясында тек тұлғаның екі даму шегін көрсетті: нормалды және аномалды. Әрине олар дәл сондай болып таза күйде өмірде кездеспейді, алайда нақты көрсетілген ол жағдайлардан аралық варианттарды адамның тұлғалық дамуында көруге болады.Адамтану қазақ ілімінде текті жан - толықсыған кісі болып тумайды.Кісі болып қалыптасу үшін дамудың көптеген сатыларын басып,кезеңдерінен өтуі тиіс.Мысалы кіндігі түсе бесікке салынып,мойны беки қырқынан шығарылып, құйрығын басса, құйрық басар жасап, еңбектеуге айналғанда,бауыр аяқ жасап,қадам басарда тұсауын қиған. Бесікке саларда бөлеу әнін орындайды. Бесік жыры үнемі айтылады. Сылап сипауды әнмен өңдеп орындайды.Алғаш тілі сөйлеуге келе тілашар жасайды.Бір жас аумағында- шарана, шақа-лақ, нәресте атаулары қоланылады.Бір мен екі аумағында ,қыз баланы бөпе, ұл баланы бөбек дейді.Екіден үш аралығын-бүлдіршін деп жалпылай атаумен қатар бірден үш жас арасында өбектеген,еркелеткен атаулар өте көп. Шаранадан аяғын басып тік тұратын халге жетіп,сөйлей алуы-бұл нақтылы Текті жан болғандығы.Текті жан болғанға дейінгі шағы адамтану қазақ ілімінде жанды бақа аталады.Жанды бақадан текті жанға өту кезеңі психологиядағы алғашқы дағдарыс-дамудың ең үлкен белесі.Қазақ танымы бойнша бұл шақта қойылатын негізгі талаптар: осы кезеңде бала әкесінен гөрі анасына көбірек тәуелді келеді. Қажеттілігі жақсы қамтамасыз етілмеген бала кейін өскенде маңайынан шу кетпейтін бақытсыз бала болып өседі. Бұл кезде ананың ең басты міндеті баланы құшағына қысуы мен емізуі де үлкен мәнге ие. Анасының махаббаты мен мейіріміне қанып өскен бала өзіне сенімі мол, айналасындағылармен тез тіл табысып, қоян-қолтық араласып кетуі оңай, сүйкімді болып өседі. Өзіне қажетті ана махаббатынан екі жыл мақұрым қалған бала басқалармен тіл табысып, басы қосылып ойнауы қиын, адамға жұғымсыздау болып өседі. Үштен бес жас аралығында балдырған(ұл), балауса(қыз) атанады. 6-7-8 жас бала(ұл), балақай(қыз), 3-12 жас арасы ойын баласы,7-13 жас жасөспірім,13-15 жас арасы ересек бала,жас жеткіншек,15-19 арасы бозбала, бойжеткен 20-30 арасы жігіт,қыз аталады. Қазақ қызы, қазақ жігіті деген атаулар өте ұлағатты атаулар. Бала дамуы дегеніміз оның бойында,ойында,қимыл - қозға-лысындағы өзгерісті, жаңалықты айтады.Айталық. нәрестенің, кіндігі түсуі,ана үнін ажыратуы, әке-шешесін тануы, күліп-жымиуы,аунай алуы, талпынуы,құйрығын басуы, еңбектеуі,қаз тұруы-қадам басуы, сөйлеуге икемделуі (гуілдеу,ызылдау сияқты сәбиге тән ерекше үн- дыбыс шығару),сөйлеуі,аяқ-қолын ербеңдету алақан ұруға икемделуі т.б. Міне осы қатарлы бала дамуын ерекше бақылаған ұлтымыз,оның даму кезеңдерін мұқият қадағалап,әр кезеңіне айрықша мән беріп,ерекше танымдық-тәрбиелік іс-әрекеттер ұйымдастырып,тамаша сабақтар өткізген.Бүгінгі педагогика мен психологияда айтылатын даму кезең-дерін,қазақ жұрты тым ерте танып білген,осы кезеңдердің әрбіріне ат беріп,атап өтіп отырған.Осы кезеңдерде жасалатын бағым- күтім, көрсететін үлгі-өнеге,игерілетін машық дағдылар мұқият дараланып,өте орынды тәсілмен жүзеге асырылған.Міне осылардан бастап қарттық жасқа дейінгі Кісіні қалыптастыру амал айласы-ғылыми негізі тәрбиелеу қазақ ілімінде толық қаланған.айқын анықталған,көрнекі көрсетілген.Дүние жүзіне танымал болған тұлға қалыптастыру озық теория-эпигенетикалық іліммен иық тіресе алады.Мұнда көрсетілген балалық шақтың сапалық өзгеру,дамыту,жетілдіру жолы сол теория-лардан да терең екенін аңғарылып тұр емес пе? Біз бүгінгі таңда,олай болса,Текті жанды-Кісі болдырып толығымен,сенімді түрде тәрбиелей аламыз.
1.2§Ә.Текті жан-Тәңір сыйы,Кісі -тәрбие жемісі
Алла сөзін жеткізуші Інжіл (Библия) мен Құранда ерлі-зайыптылардың қосылуынан бөлінген ұрық негізінде пайда болған ана жатырындағы бейнеге 40 күннен кейін жан салынатыны айтылса, ғылымда 42 күннен кейін нәрестенің түрлі қимыл жасай бастайтыны дәлелденген. Енді оны қарапайым пендеге ұғынықты етіп түсіндіру үшін, моторсыз машинаның дүрілдеп орнынан қозғала алмайтыны тәрізді жансыз тәннің қимыл жасауға дәрменсіздігі ойға оралады. Сонда 40 күннен кейін іште жатқан шаранаға періште жан салса, адам өлерінде сол салынған жанды екінші бір періштенің көзге көрінбей келіп алатыны шығады. Жан алуға келген Әзірейілді бәтін көзі бар, демек әдеттегі адамда жоқ, ерекшені көру қабілеті бар әулиелер, немесе өлгелі жатқан адамның өзі ғана көре алады. Ендеше, өлгелі жатқан адам: "Әне келді!" деп, біз көрмейтінге қол созса, біз оны: "Сандырақтап жатыр" демеуіміз керек. Адам өлгелі жатқанда мысықтың үрейленіп мияулауы, сол үйден кетуге асығып, есікке ұмтылуы, сыртта үйшігінде жатқан иттің ұлуы оларда "бәтін" көз бар екенін, тек олардың не сезгенін бізге адам тілімен жеткізе алмайтынын зерделеген жөн. "1917 жылға дейін қазақ халқының пәлен пайызы ғана сауатты болған"-дегендерге айтарымыз: "Сауаттылық тек кітап оқи білумем өлшенбейді" Оған дәлел, бұрынғы "оқымады" делінген қазақтың өзі біреуді "өлді" деп айтпай, "қайтты" деуінің, кісі жерлеуге әйелдерді апармауының мәнісі: "Алла өзі берген жанын өзі алдырды, демек жан Алладан келіп, қайта қайтты. Ал, бейіт басына әйелдер барса, жылауы мүмкін, ол Алла ісіне қарсылық, өлген адамның сол күнге дейінгі өмірін қанағат етпеу" дегенге тіреледі. Сондықтан да данышпан Абай:Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес."Мені" мен "менікінің" айрылғанын."Өлді" деп ат қойыпты өңкей білмес. Ақыл мен жан -мен өзім, тән -менікі, "Мені" мен "менікінің" мағынасы-екі."Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, "Менікі" өлсе өлсін, оған бекі,-деді ғой.Бұдан шығатын түйін: Алладан берілген жан, яғни "мен" дегені өлмейді, не жұмақта,не тозақта о дүниеде мәңгі өмір сүреді(Қ.уандық Мәшһүр Жүсіп.)Абай адам болмысын:Адам үғылы екі нәрсеменен: бірі - тән,бірі-жан.Ол екеуі орталарында болған нәрселердің қайсысы жибили(еріксіз тілек), қайсысы кәсіби(еңбекпен табылған нәрсе) - оны білмек керек. Ішсем, жесем демектің басы - жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Азба, көппе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, булардың да басы - жибили. Ақыл, ғылым - бұлар - кәсіби, - деп көрсетеді . Сондай-ақ , ...құдайтағала бұл ғаламды ақыл жетпейтін келісіммен жаратқан, онан басқа, бірінен бір пайда алатұғын қылып жаратыпты. Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуан-дарды жаратып, жанды хайуандардан пайдаланатұғын ақылды инсанды жарат-ыпты. Хайуандарды асырайтұғын жансыздарды еті ауырмайтын қылып, жан иесі хайуандарды ақыл иесі адам баласы асырайтын қылып, һәм олардан махшарда сұрау бермейтұғын қылып, бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан. Мұнда жанның үш түрлі болатындығы, адам жаны олардың асқар шыңы екендігі көрсетілген.Шәкәрім:...ар-ұждан адам жанының қалауы, қажет-тілігі, өйткені жан ешқашан да жоғалмайды... дейді.Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке тіпті, ұқсайматын бір түрлі өмір бар.Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет - өлгеннен соңғы өмір жолы дейді.. "Барлықтың (Шәкәрімше-дене) түп себебі-жаратушының білім, қүдірет шеберлігінде өлшеу жоқ. Дәлелдерім: Ғылым жолында бұл барлықтың ешнәрсесі өздігімен бар бола алмайды да, қозғала алмайды. Бұған себеп керек. Сол себеп жаратушы болады. Егер, сол себепсіз бар болған нәрсе емес, дәлелім-оларда қозғалыс бар, қозғалуда жүрісінің өлшеуі бар. Өлшеулі нәрсе өзі бар болған емес. Егер қозғалыс (притяжение, отрицание) өзіне тарту, әрі итеру заңымен делінсе, ол қозғалысқа да себеп керек"-деп қорытқан.Осығын негіздеп,ол,үш анығын тұжырымдаған: Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие.Екіншісі-бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды, өздігінен өмір сүреді.Үшіншісі -жанның жоғарылап, тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек. Шәкәрім адамдарды осыған шақырған. ХІV-XV ғасырларда өмір сүрген ғұлама, шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы:Адам заты, тіршілігі, тоғалығы, мінсіз бітістігі әуелде ата-анада жаралмақ, одан туылған ұрпаққа жалғаспақ ...Алланың адам затын жаратқандағы берген ең зор бағы, бақыты, дәулеті-тек қана мінсіз бітістік. Міне, бұл тұлғалық, мүшелік мінсіздік. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ніл-қан, - деп ғақлиялық тұжырыммен түйіндеген.(Ө. Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. Алматы, 1996.).Біздің тұжырымымыз: Адамзаты-тән және жаннан тұрады.Тән аталық және аналық ұрықтың ана бойындағы бейіште үйлесімді ұшырасуынан түзіледі.Мұндай қабылетті Жаратушы,Адам Ата мен Хауа Анаға құдырет етіп, ұрпақ таратып,өсіп-өну үшін жасап,нәсіп еткен.Ондай құдырет адамзат ұрпақ-тарының бәрінде бар.Ал,жан -ана жатырында үйлесім тауып,тұқым бейнелік-шаранаға айналғаннан кейін періште арқылы берілген,Жаратушының нұрлы-сырлы сыйы.Ол өте асыл,әрі мәңгі. Қажетті шағында, періште арқылы Жара-тушы,қайырып алады,шынайы бейіште сақталады.Жан-тәннің жүрегіне қонақ-тайды.Даму-жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және құбылмалы процесі. Балада ататектен туа біткен белгілі сезімдер мен мінез бар(бұрын жоқ деп келдік Бұған қарсы пікір де бар Баланы туғаныңмен мінезді тумайсың!). Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде толысып жетіледі (бұрын қалыптасады деп келдік) Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Біздің пайымдау-ымызша;тұқым қуалаушылық-ұрпақтың ата-тектен алған еншісі- биологиялық--рухани ұқсастығының белгісі, нышаны.Ол-ата-тектен ұрпаққа қан арқылы және періште әкеліп салған жан арқылы беріледі.Қан арқылы ата-тектік бет-бейне, өң-түс,қимыл-әрекет,тіл,діл,дін, мінездік нышандар ұласады. Жаратушыдан жол-данған жан арқылы ата-тектік ақыл-дарын,сезім-қабылет,рух-қуат дариды. Біз осы негізде өмірге келген жан иесін (аяғын басып тік тұрып,сөйлей алған шақтан)-ТЕКТІ ЖАН деп отырмыз.Қан арқылы берілген тектілік негіздері осы шақта ғылыми жолмен толық дәлелденген.Ататектен мінез нышандары берілетіндігін Фараби бабамыз: адам жақсы мінез-құлыққа жетілгенге дейін оның өзінің табиғатына біткен әлеуметке сай келетін мүмкіндіктерді іске асыру қажет .-десе,Абай атамыз; бала екі түрлі мінезбен туады деп санап та көрсеткен: Джон Локк(1632-1704)-тың:... олардың тумысынан болатын мінез-құлық қасиетін толық өзгертеміз деп есептемеуіміз керек,- деген ескертуін де: естен шығарған жоқпыз.Жан арқылы берілетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕМЕЛ КІСІ ІЛІМІ
Қобдабай Қабдыразақұлы
Кемел кісі ілімі
ҚАРАҒАНДЫ 2020
Көшпенділердің педагогикалық мұрасын зерттеу орталығы
Пікір жазғандар: Б.Бор(академик)
М.Қаусылғазы ( д-р.проф.)
Ж.Шекен (канд.фил.наук)
Жауапты редактор Д.Л.Нурпейісова (пед.магистрі)
Қобдабай Қабдыразақұлы
КЕМЕЛ КІСІ ІЛІМІ
ТӨГС ХҮНИЙ ТУХАЙ СУРГААЛ
Белгілі ғалым Қ.Қобдабайдың бұл кітабы кемел адам туралы ілімнің қазақ топырағында қалай дамып,бүгіндері қайтып салтанат құрып отырғандығын және оның заманауи кемел адавм қалыптастыру бағытын көрсеткен танымдық еңбек. (Жұмыстың алғашқы нұсқасы Монголия Педагогикалық Ғылыми Зерттеу Институтында орындалған. Толықтырылып, өңделіп қайта ұсынылып отыр.)Адам тәрбиесімен айналысатын барша жұртқа арналған ғылыми әдебиет. (редактор)
Дереккөздер:
1. Кемел кісі ілімі Ұланбатыр 2007
2.Кемел кісі ілімі referatikz.ru›kemel_kisi
3. Кемел кісі ілімі infourok.ru›prezentaciya-
4.Кісі қалыптастыру қазақ жолы - collegy.ucoz.ru›Каталог статей›9-1-0-24720
5.EduLife.kz - Кемел кісі ілім і bagut.nio.kz›documentkemel-ks-lm
6.Кемел кісі ілімі -kznews.kz›bilimkemel-kisi-ilimi
7. Кісі қалыптастыру қазақ ілімі -- bilimger.kz›кісі-қалаптастыру-қазақ -амалы
8. Адамның кемелдену жолдары lektsii.org›5-77438.html
9. Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі massaget.kz›Блогтар›23160
10. Текті тұлға тәрбиелеу жолы -- ADISTEME.KZ
11. Текті тұлға тәрбиелеу теориясының мәні bilimainasy.kz
12. Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі - aqiqat.kazgazeta.kz›?p=8874
13. Текті жан Тәңір сыйы, Кісі-тәрбие жеңісі sabaqtar.kz›bayandama16631
Толықтырулар автордың осы еңбектері негізінде жасалды.Баспаға дайындаған Күннур Қайрат.
Бұл еңбектің электрондық нұсқасын мына жерден тегін алыңыз.
+7 708 128 64 12 E-mail:sufer.chabdrazakh2017@gmail. ru: kabdirazakh23@yandex.kz:Abaiagahobd @yandex.ru
3
КЕМЕЛДІК ІЛІМ
1.1§.Текті тұлға тәрбиелеу теориясының мәні
Зерттеуші ғалымдардың (М.Әуезов,Қ.Мұқамедханов, М.Мырзахметов) пікіріне сүйенсек Абай атамыздың Толық адам ілімі мына екі жағдайға байланысты туындаған көрінеді.
Бірінші.Абай дана өмірінің соңғы кезеңі - отарлаушы Орыс хандығының қазақ даласына толық иелігін орнатып,өз қалауына сай қоғамдық құрылысын реформалап, басқару жүйесін басы -байлы момақан құлға толыққанды үстемдік жүргізуге әбден ыңғайлап үлгерген шағы сәйкес келеді. Екінші.Қазақтың аты тұрғой затын толық өзгертіп,мінезін бұзып,рухын мұқалтып, намысын таптап қана қоймай ішкен асын,киген киімін,ата-баба кәсібіне дейін жаңалауды мақсат етіп,оны жүзеге асыра бастаған мерзімі болатын.Міне осының бәрін өз көзімен көріп,жанымен ұғып таныған дананың көкірегі мұңға, көзі шерге толып,толғану,тебірену, мұңаю, зарлану тәрізді жан қиналысынан туған, жүрекжарды даналық шешім болып Толық адм ілімі өмірге келген.Бұл ілімнің негізгі мұраты-қараңғы,надан ел-жұртын, жаны жарлы,ақылы азайған жас ұрпағын,жан сарайы дертке шалдыққан қауымды қалай құтқарудың жолын көрсетіп бағыт бағдарын беру болатын.Абай дана бұл ілімнің өзегін орнықтырып, формуласын қорытқанымен толық тиянақтай алмады. Алайда, дананың даңқты шәкірттері, ізбасарлары ол ілімді дамытып ғылыми өресін биік-тетіп,тұғырын мықтап бекітіп, аяулы жұртына асыл мұра етіп табыстағаны баршаға аян. Бұл ілім жерден шыққан жоқ,аспаннан түскен жоқ,ғайыптан пайда болған жоқ.Оның өмірге келуіне қажетті алғы шарттар мен тірек болар тәрбиелеу ілімі Қазақ педагогикасында бұрын да болған.Ал, дана атамыздың осы тектес батыс-шығыс күллі ілімдерін оқып біліп,танысып көріп, сараптап қорытып,өз танымымымен талғам шанағында қайта жаңғырту нәтижесінде туған ілім еді.Бүгінгі біздің өмір сүріп отырған дәуірімізде-қазақтың қоғамдық құрылыс-құбылысында, салт-санасында, мінез бітісінде қаншалықты өзгеріс болып жатыр? Келешекте қалай болатынымызды елестете аламыз ба?Бұл турасында жазып, зерттеп,саралап жатқан ғалым-ғұламалар,ойшыл-даналар, ақыл-ман-білгірлер, тәубә делік, баршылық.Барлығы да, өзгерген, дамыған, өскен, өркен жайған, таңқаларлық табысқа жеткен.Абай дәуірінде тіршілік еткен,текті де, есті бір қазақ, зәудеғалам ол дүниеден бұл дүниеге келе қалса, біздің қазақ екенімізді танымайтын халге жетіппіз!Енді таяу он-жиырма жылда,кешегі өмірден өткен аталар-ымыздың аруағы, бүгінгі ұрпағын қаншама жебеп, демеп күнделікті араласып біліп жүрсе де, танымай қалатын түрі бар.Өзгергенімізде өлшем жоқтың бір белгісі осы болар. Сонда, кешегі қазақ танымай-тындай, біздің неміз өзгеріпті?Ең әуелі,ауыз екі сөйлеу тіліміз өзгер-гендіктен, тәрбиеміз түбірлі өзгеріске ұшыраған. Кәзіргі біздің сөйлеу ырғақ мәнерімізде, әр өлкелік диалект, шет-жұрттық(орыс,қытай, араб, монғол, түрік т.б.)сөз -сөйлем, тіркес тым көбейіп кеткен.Бұл тіліміздің байығанын көрсететін бір өлшем болумен қатар,тіл шұбарлығын танытар көрсеткіш.Ортамызда қазақ бола тұрып, қазақша сөйлей алмайтынымыз тағы бар.Педагогика классигі атанған К.Д.Ушинскийдің мына бір сөзі бар еді:ана тілі халықты әлі де кітаптар, мектептер болмаған кезде де оқытқан және өркениет пайда болғаннан кейінде оны оқытуды жалғастырған ұлы халықтық тәлімгер болып табылады"[21;22] Тәлімгеріміз шұбарланған соң тәрбиеміз де шұбарланбай қалай қалсын!Ол-олма адам тәрбиесі еркіндік алып, жалпы ұлттық сипа-тынан айырылып қалған.Шұбарлану бүгінгі қазақтың тілінде ғана емес,ішкен-жеген асында да,киген киімінде де,сырт пішін тұрқында да,керек десеңіз аман-сәлемінде де бар. Балалардан бастап, әйелдерге дейін,ерлерден тартып қарттарға дейін алашұбар киім-киеді,қыз-келіншектер:сары,күл гін басты,басы -көзін көкала етіп бояйтын болды.Ұлдар терісіне-етіне оймыштап жазу жазатынды шығарды. Амандасса еріндерін түйістіріп, иіскейтін,жаласатынды шығарды. Өздеріне ұнаған соң басқаның шаруасы не?Мен де, әйтеу, өзгерістерді атаған болмаса оларға билік айтпақ ой жоқ.Мөнке бидің айтқаны рас болды ..Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады,Ит пен мысықтай ырылдасқан,Еркек пен қатының болады.Кер заманның кезінде Ертеңіне сенбейтін күнің болады, Бетіңнен ала түсетін інің болады.Алашұбар тілің болады Дүдәмалдау дінің болады.Еркегің қазаншы болады, Әйелің базаршы болады.Ішінде шынтақ айналмайтын Ежірей деген ұлың болады,Ақыл айтсаң ауырып қалатын, Бедірей деген қызың болады.Ас-суымыз да шұбарала. Ән-жырымыз да шұбарала.Мінез-құлқымыз да алабөтен. Бұрындары естіп білмеген хаиуани құлықтар, ұятты қылықтар, арсыз амалдар, азғындық,жауыздық әрекеттер қаумалап тұр... Жағдай осылай бола тұра,ұлтымыздың, ұрпағымыздың тәрбиесінің келешегіне алаңдап, толғанып,Абай атамыздай іргелі ілім тудырмасақ та,қалып-тасқан тәрбиелеу қазақ ілімін қолданысқа мықтап енгізе алмадық. Тұрмысқа түптеп тұрақтандырмадық.Тиіп қашып,үзіп жалап,артық-кемді керектенген болып келеміз.Сол іргелі ілімге жетер,оны өмірімізге тиянақ болдырып, толық қолдану үшін де баспалдақ қажет екендігіне көз жетті. Сондықтан: Текті тұлға тәрбиелеу теориясын ұсынып отырмын. Тектілік-адам бойындағы асыл қасиеттердің, өнердің, пара-саттылықтың үлгісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа рухани азық беретін қабылет ретінде танылған, кең мағыналы ұғым.Бұл ұғым генетика, родология, нумерелогия ғылымдырында кеңірек қолданылады.Біз бұл жерде тектілік ұғымын қазақ танымы аясында, генетикалық мәніне сүйеніп қолданамыз. Тектілік құбылысы жақсы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, психо-логиялық т.б. бейімділіктері болуға тиістілігін көрсетеді. Тектілік гендік түрде берілетін биологиялық қасиет қана емес. Нағыз тектілік ұрпақтың ақыл-парасатынан,мінез-құлқынан, адами қасиетінен аңғарылып тұр-ады.Текті жан деген кім? Қазақ біреудің білік-бітімін, мінез-болмысына, хам-харекетіне, ақыл-парасатына риза болса, Апыр ай, бұл текті жан екен ғой! Тектен нәр алған тозбайды деп сүйінеді.Демек, тектілік дегеніміз-қасиетті ұғым.Тектілік ұрпаққа ата-бабадан дарып,ана сүтімен, әке тәрбиесімен бойға қонып, бірте-бірте өмірді тани келе, біле келе кемелдене түседі. Қазақ тегі жақсы деген бір ауыз сөз арқылы адамды өсіріп, тексіз, жаман деген бір ауыз сөз арқылы өшіре де салады. Сол тексіз немені қойшы деп кей жаннан үмітін үзетіні де бар.Бұл теория үшін тектілік ұғымы неге қажет болды?Бүгінгі жас ұрпақтың әлеміне,олардың әлеуметтік қатпарына зер салып көрсеңіз:А).Көзі жәудіреген,мұң мен зардың табы сыртқа анық қөрініп тұратын ата-ананың аялы алақаны,жүрек мейірім жылуына зәру біршамалы ұрпақ біздің қоғамда өсіп келеді.Оларды тастанды, не тұлдыр жетімдер деп атайтын адамдар да бар. Иә,олардың зәрүлігі шындық, жетімдігі де рас.Олай болса оларды адам ретінде бағалап, қолдап қорғап,сыйлап құрметтеудің сыртында,олардың ата-бабалар-ынан ұласқан өнердің, ақыл-парасаттың,ерекше қасиеттің бар екеніне сеніп, тектіліктің көзін ашып,бақытқа жетелеп жеткізу кез-келген тәрбиеші ұстаздың парызы, ересектердің азаматтық міндеті, мемлекеттің борышы.Ә)Көңілінде үрей,көкірегінде шер,есінде зомбылық ұялаған, әке-шешеден тірідей алшақтаған тірі жетімдер де әжептәуір пайыз иеленеді.Олардың әке-шешесі, ішімдікке салынған, нашақорлыққа берілген,ауыр-жұқпалы дер-тке шалдыққан, қылмысқа ұрынған ұрпағын тәрбиелей алмайтын халге келген.Әке-шешесі осындай болғанымен олардың жеті атасынан жалғасқан дерт дербез, жаман әдет-дағды жоқ, болған да емес!.Бұл балалардың да жеті атасынан бері ұласқан тектілігі жоқ деп ешкім де айта алмас.Сондықтан,олардың тектілігінің көзін текті тұлға болдырып тәрбиелеу арқылы ашу керек.Екінші жағынан әке-шешесінің ауыру-сырқауы, жаман әтет-дағдысы тұқымқуалаушылық жолмен жалғасып кетуіне тосқауыл қою керек. Бұл дағы тектілік тұлға қалыптастырудың бір амалы.Біздің әке,ата- бабамыздың басынан кешкен, аштық, соғыс, құрбандық, қуғын-сүргін, тентіреп хабар ошарсыз безіп кету сияқты зорлық зобалан,нәубат қатарлының бүгінгі ұрпақ бойынан аз да болса,өздері ол жайында ештеме білмесе де,көрініс беруі үлкен ойға қалтырады.Тектік тәрбиенің қажеттілігін еріксіз мойындатады.Б).Әке-шешенің қолында тұрып,тәрбиесінде жүргенімен, олардың уысынан шығып бара жатқан,ана тілін толық меңгермеген,ұлттық әдеп-ғүр-ыпта шаруасы жоқ еркін тәрбиеленген, шылым-араққа жуық,адал мен арамды онша талғай қойматын жас өспірімдер тобы тағы бар. Бұларға ең әуелі ата-бабалары иманды,жомарт,текті адам болғандығын түсін-діріп,ұлттық намыс,ата-тектік мақтаныш сезімін ояту ең дұрыс жол болмақ.Қазақ ұлтында тек мәселесі сүйекке сіңген ұғым. Баланы жай ғана осы өзінде бар артықшылықтарға үйірсек етуді мақсат тұтамыз. Неге? Мысалы, репрессия мен ашаршылық, соғыс пен атом бомбасының зардаптары секілді зұлматтар сол кезеңдегі ұрпақтың басын жұтып қана қойған жоқ, одан кейінгі өмірге келген ұрпақтарға да зардабын тигізіп отыр. Мысалы, бүгінгі ұрпақ өз басында туындаған көптеген ауру-лардың, агрессия мен депрессияның, тұйықтық пен оқшауланудың, тіл мен дінді ұмыту себептерін, рухсыздық пен тарихи зердесіздіктің себептерін түсіне алмайды. Тіпті, бұлардың қайдан келгенін де ойланбайды. Ал барлық мәселе осы текте жатыр. Ата-баба бойындағы барлық қиыншылықтар мен қарғыстар, күнәлар мен дерттер ұрпаққа айналып келіп соғуда.Егер сіздің атаңыз 18 жасында соғысқа қатысқан болса, сізде дәл сол 18 бен 20 жас аралығында ерекше бір агрессия болады. Сіздің қолыңызға қару ұстағыңыз келеді. Адамдарға деген кектенушілік және өзгелерді жау көрушілік сезіле бастайды. Оның себебі тағы да сол, сіздің атаңыздың сол жаста сол сезімдерді кешкендігі. Тек мәдениетін білу, дұрыс түсіну сізге тамырды сезінуді, кез келген мәселені түп-төркінінен қарастыруды үйретеді. Ал тегін жоғалтқан әулеттің ұрпағы өзінің отбасын да жоғалтады. Бұл- нақты статистикалық дерек. Яғни репрессия кезінде атаның айдауға кетуі, яғни отбасынан ажырауы, ұрпағында белгі береді. Дәл сол атасының айдауға кеткен жасында оның ұрпағы да отбасынан кетуге бейім келеді. Өйткені ол оның түпкі себебін түсінбейді.Түсінсе, ол соған қарсы, яғни қандағы қасіретке қарсы күресер еді. Бұл бір ұрпаққа дейін емес, бірнеше ұрпаққа дейін, мұны саналы түрде тоқтатқанға дейін жалғаса береді. Әулеттегі бір ер адамның кетуі, басқа да сол әулеттің ер адамдарының кетуіне алып келіп соғады. Яғни Кетуге бейімділік моделі қалыптасады. Сол кезеңде ер адамдар айдауға я болмаса соғысқа кеткен болса, бүгінгі жағдайда ұрпақтың отбасынан кетуіне, белгілі бір істі тастап кетуіне, туысқандардан кетуіне итермелейді. Тіпті, нашақорлық пен ішімдікке, қылмысқа итермелейді.Әйтеуір бір қалыпты нормадан кетуі керек болады. Атасы 45 жасында өмірден өтсе,45 жас немересі үшін сынамалы кезең. Бұл немересі де сол жасында өледі деген сөз емес, сол жаста немере басында белгілі бір қиындықтар туады. Қазақтарда мүшел жас деген ұғым бар емес пе, осы мүшелмен атасының басына жағдай туған жас сәйкесіп жаста, бұл тіпті қиындықтар тудырады. Ал өз тегінің арғы-бергі тарихы мен әулет басынан кешірген жағдаяттарды жетік білген адам бұлардың алдын алуға қабілетті келеді.Е-е-е! балаларым.Мен әкем жасынан астым, енді атам жасына жететін шығармын! деген,ата сөзінде үлкен мән бар.В).Әке-шешенің қолында өсіп келеді.Алайда әке-шешесі де,өзі де ана тілінде сөйлей алмайды.Бұл балада қандай кінә бар?.Тілі басқа тілде(орыс,қытай,неміс,ағылшын) шыққаны рас болға-нымен қазақшаға ниеті дұрыс.Шүлдірлесе де,былдырласа да тырмысып жүр.Оларға не көмек бар,қандай мүмкіндік бар бәрін жаса.Ағайын-туыс,жолдас-құрбылары ең алдымен солар қол созу керек.Нағыз тектілікті соларға таныту керек. Ал,дәл осындай санаттағы біраз жеткіншектердің,әке-шешесі де қазақша білмейді, өзінің де қазақша сөйлеуге ниеті шамалы , баласын қазақша оқытып тәрбиелуді тым қолдай қоймайтын әке-шешелі жеткіншектердің бір тобы өсіп келеді.Оларға не дейміз. Біздің даңқты, дарынды, дана ғұламаларымыз көп тілді үйреніп, тамаша табысқа жеткен. Сен де көптеген шет тілін еселеп үйрене бер дейміз.Өз ұлтыңнан достарың, жолдастарың құрбыластарың, андаларың көп болсын дегенді айтамыз . Г).Әке-шеше,ата-әженің тәрбиесін көрген, өнерден өзіндік үлесін алуға ұмтылып жүрген,ғылымның негізін ұғып түсіну амалын игерген,ана тілін айтарлықтай меңгерген, шет тілінің екеу-үшеуін үйреніп талпынып жүр.Жас өрендердің мұндай тобы желкілдеп өсіп келеді.Тіл-көз,сұқ-қарғыстан алла сақтап, аруақ қолдасын..Бұларға тілерім; Өркенің өссін, өнерің үстем болсын құлынм!Бірақ тапсырарым бар.Сенің текті-лігің жұғысты боларына сеніп,В) тобындағы балалармен таныс, достас,олардан шет тілін ұқ, оларға ана тілін ұқтыр, қалқам!.Менің қолымнан олар үшін дәнеңе де келмеді.Тек саған ғана сенім арту қалып тұр-деп өтінер едім. Себебі, тәрбиелеу қазақ ілімінде Өзімізді.өзіміз тәрбиелейміз-деген қағида бар.Осылай алғашқы сөздің мәнін ашқан болдым. Ал,тұлға сөзіне келсек,қазақтың кісі ұғымына мәндес, көп айтылып,көп жазылып талданған ұғым.Оны қазбалауды осы жолы хош көрмедік.Тәрбие мәңгілік,әрі тарихи ұғым. Тәрбиелеу-көне түріктік игдірілген сөзінен туындаған,оны қазақ баулу деген ұғымда ұзақ уақыт қолданған. (А.Байтұрсынов) М.Жұмабаев төрт түрлі тәрбие бар деп атап,басқасын баулу деп алған.Осы күнде тәрбиенің түрі өте көп.Біз мұнда адами қасиетке баулу мағынасында алған едік. Теория сөзіне тоқталайық. ҚР - ның Білім заңында оқытып тәрбиелеу ісі тек ғылыми негізде жүрілетіндігі көрсетілген.Кәзіргі дәуірде диалектикалық материализм,жауынгер атеизм негізінде талдан-ған пайымдаулар ғылыми білімге жатқызылады. Сондықтан біздің ұсынысымыз заң шеңберінде болу үшін теория деп отыр-мыз. Және бір сөзді де,генетика,родология ғылымдарынан асып қолданбадық.
1.2§А.Текті тұлға тәрбиелеудің ғылыми негізі
Қазақ әр нәрсенің "арғы тегін", "шыққан тегін" білуге үлкен мән берген-ді. Көшпелі үшін тұтас нәрсе-құдіретті күш, қастерлі құбылыс, құпиялы тылсым дүние, әсерлі де әдемі әлем.Осыдан арғы текке деген-Тәңірге,Ұмайға, Жер-Суға табынушылық (культтық өмір сүру), олардың арақатынасына ритуалдық (ғұрыптық) рәсім-салттар қалыптасты. Көшпелі жер кезіп, ел кезіп жүріп, бұрынғымен бүгінгінің бөгде мен жаңаның кәрімен жастың, көргенмен ойдағының арақатынасын білуге тәнті болған. Неге? Өйткені ол дүниені тұтас қабылдаған. Өмірге тура жолды іздеген. Адам болмысында оның жан дүниесі мен рухының ықпалын жоғары қойған. Адамның қабілет-қасиетін жетілдіруді ашық арна ретінде қарастырған.Аруақ пен адам рухын тіршіліктің мәңгі, лаулап тұрған қос қайнар көзіндей қабылдаған. Содан қазақ табиғатпен әр түрлі үндестікте болды.Осыдан "қазақтың ата-тегінің болмыс шындығына тікелей жақын болуы-олардың бақылайтын, қабылданатын, дүниеге сезімдік тұрғыдан жақын болуы, бұл болмыспен тамырластығы уақытты, кеңістікті, адамның ішкі дүниесі, тіршілік етудің басқа да жақтарын, болмыс мәнін, ар-ождан бастауларын түсінуінен өз көрінісін тапты.Мұның бәрінің нақты өмірде нақты түп тамыры бар, осыдан келіп басқа ешбір дүние түсінігімен шатыстыруға болмайтын дүниенің ұлттық образы, дүниетанымы пайда болады ".(Т.Әбжанов,Ә.Нысанбаев,) Ал,тектанудың пайда болуына,көне замандағы тайпа,топ,ата өз ішінен тұрмыс құрып,оның соңы олардың ұрпақтарының ортасында неше түрлі ауыру-сырқау,кем-кетік жандардың дүниеге келуі,тіптен кейбіреу-лерінің мүлдем құрып кетуге жетуі басты себеп болған.Тек- адамның түп нәсілін, арғы атасын білдіретін тарихи ұғым.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде текті сөзіне келесідей анықтамалар берілген: 1) шыққан тегі бір, тұқымдас, тектес; 2) тегі, шыққан жері жақсы. Текті жер- үлгілі, өнегелі ел, ауыл. Демек, қазақта тектің физиологиялық тұқым жалғаудан бөлек, адам ұрпағының сапалық белгілерін айқындайтын индикатор екендігін аңғаруға болады.Ежелден, ата-баба-ларымыз тектіліктің деңгейлерін тұқым мен қан тектілігі, азаматтың өз басының тектілігі, халықтың тектілігі деп ажыратқан.Ұлан-байтақ жерде туған көшпелі қазақ текті халық:-мінезі кең, көреген, сезгіш, естігіш,ақылы терең,күш қуаты мығым,рухы асқақ,намысы зор да өткір әрі басқаға таптатып, мұқалтып,ұрлатып төменшіктеуді ешқашан қаламаған,еңсесі биік жұрт.Текті ғылыми тұрғыда, тірі ағзалардағы тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарын анықтайтын генетика ілімі зерттейді. Тұқым қуалаушылық дегеніміз организмдердің келесі ұрпақтарында ата-бабаларына ұқсас белгілердің сақталу қабілеті және осы қасиеттің негізінде түрдің біртектілігінің сақталынуы болса, ал, өзгергіштік-организмдердің өз аталық-аналықтарынан басқа, жаңа белгілерге немесе қасиеттерге ие болу қабілеттілігі.Тектің әлеуеті генетикада тұқым қуалаушылықты зерттеуде кеңінен қолданылады.Адамның бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалауын тегіне қарап анықтауға болатынын ғылым ХХ ғасырда ғана байқады. Белгілердің тұқым қуалаудағы әртүрлі типтері мен заңдылықтары анықталғаннан кейін, ғалымдар адамның ата тегін мұқият зерттеудің артықшылықтарын сезінді.Белгі ата-аналарында кездеспегенімен, ұрпақтарында көрінуі әбден мүмкін екендігі дәлелденді Ресейде, тектану ғылымымен айналысатын (родология) ғалымдардың айтуы бойынша, тіпті психо-логиялық-физиологиялық ерекшеліктер, әдет-қылықтар, дүние-таным мен ойлау жүйесі тұқым қуалау арқылы беріледі дегенді айтуда. Ағылшын ғалымдары бақытты сезіну адамның тегінен берілетіндігін зерттеп, нәтижесінде бақыттылық деңгейін адамның мінез-құлқы анықтайды, ал, ол көп жағдайда тектен беріледі деген тұжырымға келген.Тектану ұғымдары мен түйіндері, пайымдаулары, қорытын-дылары барлық ұлтта дерлік бар.Европада ол ғылыми жүйеге ерте айналған.Ал, қазақ; тұқымында белгілі бір дарын иелері болса, ол қан арқылы келесі ұрпаққа берілетінін ұзақ жылдар бойы бақылау,пайымдау арқылы танып білген.Қазақ халқында әр дәуірде әрқили қарқынмен дамып,адамтану қазақ ілімінің құрамдас бөлігі,айшықты бір саласы болып келген. Сонымен қатар назардан тыс,ұмыт болуға шақ қалған кезі де болған .Сондығынан болар, іргелі,тіректі шоқтықты ғылым болып қалыптаса алмай келеді. Алайда, қазақ жұрты, тектану амалын тереңдетіп, жетілдіріп күні бүгінге дейін тіршілігінде дұрыс пайда-ланумен келеді.Тұқым тектілігінің организмдік-биологиялық түбір-түйіні барын ХІV-XV ғасырларда өмір сүрген ғұлама, шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы дәлелдеген. Адам заты, тіршілігі, тоғалығы, мінсіз бітістігі әуелде ата-анада жаралмақ, одан туылған ұрпаққа жалғаспақ...Алланың адам затын жаратқандағы берген ең зор бағы, бақыты, дәулеті-тек қана мінсіз бітістік. Міне, бұл-тұлғалық, мүшелік мінсіздік. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ніл-қан. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ширама - арқау. Міне, бұлар - тұлғалық бітістік, мінсіздік толықтық. Олайы, тұлғалық бітісте кемістік болмаса, арқандай мүшелерінде сырқаттық зақым қалдырған зардап болмаса, науқастық бейнет тартпаса, одан артық бақ қайдан болмақ. Сондықтан бұрынғылар: Ауыз дәулет - мінсіз бітіс. Көз дәулет - жұптылық іс.Көз, мұрын дәулет-малдық толыс, - деп ғақлиялық тұжырыммен түйіндеген (Ө. Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. Алматы, 1996.) Адамның бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалауын тегіне қарап анықтауға болатынын-қазақтың ойшылдары мен ғұламалары, ақылмандары мен адамтанушыары халықтың талай ғасырлық тәжірибесіне негіздей отырып,тамаша тұжырым жасап, адамтанудың қарапйым ережелерін өмірге келтірген . Жақсыдан жаман ұл туар, бір аяқ асқа алғысыз, Жаманнан жақсы ұл туар, адам айтса нанғысыз деген даналықтың ғылыми мәні тереңде жатыр Жал құйрығы қаба деп, Жабыдан айғыр салмаңыз.Қалың малы арзан деп,Жаман қатын алмаңыз.Жабыдан айғыр салсаңыз, Жауға шабар ат тумас,Жаман қатын алсаңыз,Топқа кірер ұл тумас.Жақсыдан жаман туса да,Жаманнан жақсы туса да, Тартпай қоймас негізге!-деп Бұқар жырау тектің әлеуметтің өміріне әсерін дәл айта білген.Тілі жоқтың тегі жоқ, Тегі жоқтың елі жоқ.Тектен нәр алған тозбайды. Көргені жақсы көш бастар Дөңгелектің шегі жоқ.Көргенсіздің тегі жоқ Өлгенді қадірлемесең де, жәбірлеме. Тексізді төрге шығарма. Көп беріп көргендініңдің қызын алсаң, Тік тұрып мейманыңа қызмет етер.Аз беріп көргенсіздің қызын алсаң, Қойныңа бір жатқанын міндет етер,-деген көптеген мақалдар арқылы ата-бабаларымыз: тектілік ұлы адамдық қасиет екенін өз перзенттеріне жан-жақты ұғындырып, басқа бақ қонса таситын, бақ тайса жаситын тексіз адам болмауды ерекше ескертіп отырған. ХV ғасырлардың өзінде тектілік тұлғалық феноменге айналды, тұлғалық дәстүрдің негізі тектілікпен зерделеніп отырған:Бай баласы байға ұқсар, Байлаулы тұрған тайға ұқсар. Би баласы биге ұқсар,Алты қанат үйге ұқсар.Хан баласы ханға ұқсар,Биік-биік шыңға ұқсар.Құл баласы құлға ұқсар,Мал таптаған гүлге ұқсар.Ханның ұлы қарауыл,Бидің ұлы шыңдауыл... Тектілік тек рухы, ата тектен қан арқылы, тәрбие арқылы беріліп отыратын қасиет, сол қасиеттің тұлғаның тарихи қызметі арқылы игілікке айналуы:Құбыладан жылы жел есер,Арқадан суық жел есер.Анаға қарап қыз өсер,Атаға қарап ұл өсер. Тоқтамыстың уағында Құлға билік тиген соң,Жесір қатын, жетім ұл Қайтіп қана күн кешер?.. Дала ғұламасы Майқы би: Тұлпардан тұлпар туады, Сұңқардан сұңқар туады,Асылдан асыл туады,Сараңнан бермес туады,Соқырдан көрмес туады, Мылжыңнан езбе туады, Қыдырмадан кезбе туады - деген екен.ХV ғасырларда өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларынан да қазақы тектіліктің мәнін ұғына аламыз:Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз, Қайран саланың жатқан аңғары-ай,Ақ шалмалы пірлердің, Мешітке жаққан шамдары-ай!Менің бүйтіп қозғалақтап жүргенім, Аузы түкті кәпірдің, Күшті болған салдары-ай!Кәпірден теңдік алуға, Қайта келер деймісің.Мұсылманның баяғы, Шыңғыстан туған хандары-ай?!Бұл қоныстан кетпесең,Мұны талақ етпесең,Атаңа нәлет кәпірдің, Пайдасына қалмаса игі еді.Ноғайлы, қазақ жұртымның, Кейінгі туған балдары-ай!Қазақ ұғымында тек-ата-бабадан ұрпаққа берілетін физиологиялық-психологиялық белгі-ерекше қасиет. Тектілік-осы қасиеттің ұрпақтан білінген көрінісі.Ал мұны дамытып, тәрбиелеп жеріне жеткізу ата-ана,ұстаздардың басты міндеті.Текпен берілетін қасиеттерге: өнеге-үлгі, инабаттылық, кішіпейілділікті жатқызуға болады. Себебі, баланың бойындағы бұл қасиеттер әке-шешеден бастау алады. Адамгершілік, азаматтық, қайраткерлік, қолбасшылық, зиялылық, діншілдік,әділеттілік те адам бойына текпен дарыса керек-ті.Тектілік-адам бойындағы асыл қасиеттердің, парасаттылықтың үлгісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа рухани азық береді. Тектілік құбылысы жақсы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, психологиялық т.б. бейімділікері болуға тиістілігін көрсетеді.Тектілік гендік түрде берілетін биологиялық қасиет қана емемс.Нағыз тектілік сыпайылықтан, кешірімпаздықтан, мейірбандықтан көрініп, осы ізгі ниетпен ешкімді төмендетпей, шеттетпей биіктеуге мүмкіндік береді. Тұқым қуалау-шылық қасиеттері: 1) сыртқы белгілері (денесі, шаштың түсі, т. б.)
2) жүйке жүйесінің ерекшеліктері, қан аурулары, ергежейлік, т.б. Адам дамуының заңдылықтарын педагогикалық тұрғыдан зерттеу үш басты проблеманы -интеллектуалдық, арнайы және моралдық сапалардың тұқым қуалау арқылы берілуін қамтиды. Адам әлеуметтік процесте ғана, яғни басқа адамдармен қарым-қатынас, өзара іс-әрекет барысында жеке тұлға болып қалыптасады. Адамның дамуы күрделі процесс, оған табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайларының адам тұрмысына, қызметіне ықпал жасауы. Әлеуметтік орта - жеке тұлғаның дамуына ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік қатынас, адамдар, олардың іс-әрекеттері. Сонымен бірге әлеуметтік орта ұғымына қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің жылжу сипаты, т.б. енеді (алыс орта). Адамға жақын орта - оның отбасы, туысқандары, достары. Адамның дамуында отбасы үлкен роль атқарады, әсіресе адамгершілік және әлеуметтік сапалар балалық кезде қалып-тасады.Тұлға -жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.Тұлға философиялық тұрғыда адамды "адам" ретінде тануға, яғни оның рухани-адамгершілік, ділдік, мәдени қырларына баса назар аударумен пайымдалады. Психология тұлғаның өзіне тән күш-жігерін, мінез-құлқын, психо-физиология ерекшеліктерін зерттейді. Социологияда тұлға қоғам мүшесі ретінде қарастырылып, оның әлеуметтік қырлары, саналы қоғамдық әрекеті жан-жақты зерттеледі. Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласының қай-қайсында болсын адам орталық мәселе болғандықтан олар тұлға ұғымын ортақ қолданып, әрқайсысы әр қырынан зерттеп-таниды және осы ғылым салаларының зерттеу нәтижелерінің өзара ықпалдастығы мен бір-біріне әсері бар. Әр ғылым саласы тұлға сөзіне өзіне тән танымдық-ұғымдық мағына сый-ғызады.Тұлға психологияда өзінің өмір жолын белгілей алатын, қайталанбас даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұлға адам ұғымынан гөрі нақты мағынаға ие. Өйткені адам тұлғалық сипатты иелену үшін өз "менің" өзге "меннен" ажыратып, есейіп, өз бетінше дербес әрекет ету мүмкіндігін ашуы керек. Яғни, белгілі бір мәнді іспен айналысатын, азды-көпті білімі, өмірлік тәжірибесі, дүниетанымы мен сенімі бар адамды тұлға деп атайды. Қазақ ұғымында бала мұндай азаматтық атқа бозбалалық шақта ие бола бастайтынын "Он үште отау иесі" деген мақалдан көруге болады. Халықта өзінің өнегелі істерімен, имандылығымен ерекшеленген адамды ерекше қастерлеп, кісілігі бар тұлға дейді. Тұлға бойындағы адамгершіліктің көрінісі ар-ұятқа кір келтірмеуінен, намысын жоғары ұстауынан байқалады. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдынала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың біртобы- преформистер.Преформизм-XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы филосо-фиялық ағым. Преформистер ересек адамдардың барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында пайла болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады. Сондайақ, Биохевризмдік,педагогиялық тұжырымдар, К.Дьюбайстің модальды тұлғасы,тұлғаның интеракционды теориясы ( У.Майшел) т.б.бізге жат емес. Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты. Анықтауыш қасиеттер- жеке адамның әлеуметтік сипат-тамасы, оның себептері, мүдделері, мақсаттары.Жеке адам болу үшін психикалық дамудың белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс. Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін тұлға қалыптасу деп атайды.Тұлғаның қалыптасуы-күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді( тектік және табиғи т.б.), мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс. Тұлғаның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.Адам болып дүниеге келгеннен кейін адамға тән қасиеттер мен қабілеттерді игеріп қалыптастыру табиғи заңдылық.Бұл - тәрбие ісі. Тәрбиелеуде,біз неге,баланың ата-бабадан ұласқан, ерекше белгілерін ескеріп-елемейміз, оның көрініс белгілерін анықтап білуге ұмтылмаймыз?Бұл бүгінгі дәуірде қолдан келмейтін, ұстаздарға, тәрбиешілерге,тәлімгерлерге,ата-ана ға басы артық,қажеті жоқ шаруа ма? Ал, ғылыми педагогикада баланы жан-жақты тәрбиелегің келсе, оны толық таны дейтіні тек теориялық қиял ғана ма? Егер бала бойындағы текті сапалар мен дарын-қабылет ұшқындарын білсек, адами қасиет негіздерін анықтай алсақ оны арықарай дамытып тәрбие-леуге,оқытып білім беруге анағұрлым жеңілдік болар еді. Генетикада тұқым қуалаушы мінез-құлық, ақыл-ой пайымдылық, өнер-дарын негіздері 75-80 пайыз аумағында болады дейді. Ал,қалғаны тәрбиелеу, дамыту,толыстырудың үлесіне тиеді екен.Бүгінгі таңда ауыру-сырқау,дерт-дербез,ақыл-ойдың ауытқуы,сезімнің әлсіздігі, күш-қуаттың кемдігі,әр жаста білінетін оқыс мінез құлық, асқын-артық іс-әрекеттердің текке қатысты екені анықталып, олардың тектік жолмен таралып,жалғасын табу мүмкіндігіне тосқауыл қойылып жатқанын бәрімізде естіп біліп, кейбіреуіміз көріп те жүрміз Осы ойлардың негізінде текті тұлға тәрбиелеу теориясын ұсынған едік.Оның ғылыми негізіне демеу боларлық зерттеуші шетелдік ғалымдар мен адамтану қазақ ілімінде концепсиялар мен көзқарастар,ілімдік тұжырымдамалар көп-ақ. Солардың қатарынан Э.Эриксонның эпигенетикалық даму теориясы мен қазақтың балатану баспалдақтарын қатар қойып қысқаша талдап көрелік.Тұлғаның даму мәселесін қарастырған позициялар мен теориялардан басқа интеграцияланған, тұлғаны тұтастық ретінде қарастыратын әртүрлі теориялар мен ықпалдар тұрғысынан анықтайтын бағыт та бар. Осындай ықпалдың аясында бірнеше концепциялар қалыптасты, олар даму барысында тұлғаның жан жақты өзара байланысқан өзгерулері деп орнықты .Осындай даму туралы осы бағытты ұстаған теориялардың бірі американдық психолог Э.Эрик-сонның концепциясы, яғни эпигенетикалық принцип: адам туғанынан өмірінің соңына дейін міндетті түрде өзінің тұлғалық дамуында өтетін сатылардың генетикалық негізін анықтады.Э.Эриксон адам өз өмірінде басынан сегіз психологиялық дағдарысты өткізеді деп көрсетті:1.Сену-сенбеу дағдарысы (өмірдің бірінші жылы)2.Ұялуға қарсы автономия (2-3 жас айналасы)3.Кінә сезіміне қарсы бастамашыл-дықтың көрінуі (шамамен 4-6 жас аралығы)4. Өзін толық қанды сезінбеу комплексіне қарсы еңбексүйгіштік(7-12 дейін)5.Конформизм, сұр индивидуал-дылыққа қарсы жеке бастық өзіндік анықталу (12-18 жас).
6. Жасқа байланысты психологиялық изоляцияға қарсы көпшілдік және интим (20 жас шамасы).7. Өзіне кетуге қарсы жаңаұрпақты тәрбиелеу қамқорлығы (30-60 жас аралығы).8. Өкіну сезіміне қарсы өміріне қанағаттану (60 жастан жоғары). Э.Эриксонның концепциясында тұлғаның даму сатылары алмасу арқылы адамның ішкі әлемінде сапалы өзгерулер, қоршаған адамдармен қатынас радикалды өзгерістерден өтеді. Соның нәтижесінде тұлға дамудың сол сатысына тән жаңа сапаларды игереді. Оның пікірінше тұлғалық қырлар алдыңғы даму негізінде пайда болады.Тұлға ретінде дамып және қалыптасып адам тек жағымды сапаларды ғана емес кемшііктерді де меңгереді.Бір теорияда әрі жағымды әрі жағымсыз өзгерулердің үйлесу варианттарын келтіру мүмкін емес. Сондықтанда Э.Эриксон өзінің концепциясында тек тұлғаның екі даму шегін көрсетті: нормалды және аномалды. Әрине олар дәл сондай болып таза күйде өмірде кездеспейді, алайда нақты көрсетілген ол жағдайлардан аралық варианттарды адамның тұлғалық дамуында көруге болады.Адамтану қазақ ілімінде текті жан - толықсыған кісі болып тумайды.Кісі болып қалыптасу үшін дамудың көптеген сатыларын басып,кезеңдерінен өтуі тиіс.Мысалы кіндігі түсе бесікке салынып,мойны беки қырқынан шығарылып, құйрығын басса, құйрық басар жасап, еңбектеуге айналғанда,бауыр аяқ жасап,қадам басарда тұсауын қиған. Бесікке саларда бөлеу әнін орындайды. Бесік жыры үнемі айтылады. Сылап сипауды әнмен өңдеп орындайды.Алғаш тілі сөйлеуге келе тілашар жасайды.Бір жас аумағында- шарана, шақа-лақ, нәресте атаулары қоланылады.Бір мен екі аумағында ,қыз баланы бөпе, ұл баланы бөбек дейді.Екіден үш аралығын-бүлдіршін деп жалпылай атаумен қатар бірден үш жас арасында өбектеген,еркелеткен атаулар өте көп. Шаранадан аяғын басып тік тұратын халге жетіп,сөйлей алуы-бұл нақтылы Текті жан болғандығы.Текті жан болғанға дейінгі шағы адамтану қазақ ілімінде жанды бақа аталады.Жанды бақадан текті жанға өту кезеңі психологиядағы алғашқы дағдарыс-дамудың ең үлкен белесі.Қазақ танымы бойнша бұл шақта қойылатын негізгі талаптар: осы кезеңде бала әкесінен гөрі анасына көбірек тәуелді келеді. Қажеттілігі жақсы қамтамасыз етілмеген бала кейін өскенде маңайынан шу кетпейтін бақытсыз бала болып өседі. Бұл кезде ананың ең басты міндеті баланы құшағына қысуы мен емізуі де үлкен мәнге ие. Анасының махаббаты мен мейіріміне қанып өскен бала өзіне сенімі мол, айналасындағылармен тез тіл табысып, қоян-қолтық араласып кетуі оңай, сүйкімді болып өседі. Өзіне қажетті ана махаббатынан екі жыл мақұрым қалған бала басқалармен тіл табысып, басы қосылып ойнауы қиын, адамға жұғымсыздау болып өседі. Үштен бес жас аралығында балдырған(ұл), балауса(қыз) атанады. 6-7-8 жас бала(ұл), балақай(қыз), 3-12 жас арасы ойын баласы,7-13 жас жасөспірім,13-15 жас арасы ересек бала,жас жеткіншек,15-19 арасы бозбала, бойжеткен 20-30 арасы жігіт,қыз аталады. Қазақ қызы, қазақ жігіті деген атаулар өте ұлағатты атаулар. Бала дамуы дегеніміз оның бойында,ойында,қимыл - қозға-лысындағы өзгерісті, жаңалықты айтады.Айталық. нәрестенің, кіндігі түсуі,ана үнін ажыратуы, әке-шешесін тануы, күліп-жымиуы,аунай алуы, талпынуы,құйрығын басуы, еңбектеуі,қаз тұруы-қадам басуы, сөйлеуге икемделуі (гуілдеу,ызылдау сияқты сәбиге тән ерекше үн- дыбыс шығару),сөйлеуі,аяқ-қолын ербеңдету алақан ұруға икемделуі т.б. Міне осы қатарлы бала дамуын ерекше бақылаған ұлтымыз,оның даму кезеңдерін мұқият қадағалап,әр кезеңіне айрықша мән беріп,ерекше танымдық-тәрбиелік іс-әрекеттер ұйымдастырып,тамаша сабақтар өткізген.Бүгінгі педагогика мен психологияда айтылатын даму кезең-дерін,қазақ жұрты тым ерте танып білген,осы кезеңдердің әрбіріне ат беріп,атап өтіп отырған.Осы кезеңдерде жасалатын бағым- күтім, көрсететін үлгі-өнеге,игерілетін машық дағдылар мұқият дараланып,өте орынды тәсілмен жүзеге асырылған.Міне осылардан бастап қарттық жасқа дейінгі Кісіні қалыптастыру амал айласы-ғылыми негізі тәрбиелеу қазақ ілімінде толық қаланған.айқын анықталған,көрнекі көрсетілген.Дүние жүзіне танымал болған тұлға қалыптастыру озық теория-эпигенетикалық іліммен иық тіресе алады.Мұнда көрсетілген балалық шақтың сапалық өзгеру,дамыту,жетілдіру жолы сол теория-лардан да терең екенін аңғарылып тұр емес пе? Біз бүгінгі таңда,олай болса,Текті жанды-Кісі болдырып толығымен,сенімді түрде тәрбиелей аламыз.
1.2§Ә.Текті жан-Тәңір сыйы,Кісі -тәрбие жемісі
Алла сөзін жеткізуші Інжіл (Библия) мен Құранда ерлі-зайыптылардың қосылуынан бөлінген ұрық негізінде пайда болған ана жатырындағы бейнеге 40 күннен кейін жан салынатыны айтылса, ғылымда 42 күннен кейін нәрестенің түрлі қимыл жасай бастайтыны дәлелденген. Енді оны қарапайым пендеге ұғынықты етіп түсіндіру үшін, моторсыз машинаның дүрілдеп орнынан қозғала алмайтыны тәрізді жансыз тәннің қимыл жасауға дәрменсіздігі ойға оралады. Сонда 40 күннен кейін іште жатқан шаранаға періште жан салса, адам өлерінде сол салынған жанды екінші бір періштенің көзге көрінбей келіп алатыны шығады. Жан алуға келген Әзірейілді бәтін көзі бар, демек әдеттегі адамда жоқ, ерекшені көру қабілеті бар әулиелер, немесе өлгелі жатқан адамның өзі ғана көре алады. Ендеше, өлгелі жатқан адам: "Әне келді!" деп, біз көрмейтінге қол созса, біз оны: "Сандырақтап жатыр" демеуіміз керек. Адам өлгелі жатқанда мысықтың үрейленіп мияулауы, сол үйден кетуге асығып, есікке ұмтылуы, сыртта үйшігінде жатқан иттің ұлуы оларда "бәтін" көз бар екенін, тек олардың не сезгенін бізге адам тілімен жеткізе алмайтынын зерделеген жөн. "1917 жылға дейін қазақ халқының пәлен пайызы ғана сауатты болған"-дегендерге айтарымыз: "Сауаттылық тек кітап оқи білумем өлшенбейді" Оған дәлел, бұрынғы "оқымады" делінген қазақтың өзі біреуді "өлді" деп айтпай, "қайтты" деуінің, кісі жерлеуге әйелдерді апармауының мәнісі: "Алла өзі берген жанын өзі алдырды, демек жан Алладан келіп, қайта қайтты. Ал, бейіт басына әйелдер барса, жылауы мүмкін, ол Алла ісіне қарсылық, өлген адамның сол күнге дейінгі өмірін қанағат етпеу" дегенге тіреледі. Сондықтан да данышпан Абай:Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес."Мені" мен "менікінің" айрылғанын."Өлді" деп ат қойыпты өңкей білмес. Ақыл мен жан -мен өзім, тән -менікі, "Мені" мен "менікінің" мағынасы-екі."Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, "Менікі" өлсе өлсін, оған бекі,-деді ғой.Бұдан шығатын түйін: Алладан берілген жан, яғни "мен" дегені өлмейді, не жұмақта,не тозақта о дүниеде мәңгі өмір сүреді(Қ.уандық Мәшһүр Жүсіп.)Абай адам болмысын:Адам үғылы екі нәрсеменен: бірі - тән,бірі-жан.Ол екеуі орталарында болған нәрселердің қайсысы жибили(еріксіз тілек), қайсысы кәсіби(еңбекпен табылған нәрсе) - оны білмек керек. Ішсем, жесем демектің басы - жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Азба, көппе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, булардың да басы - жибили. Ақыл, ғылым - бұлар - кәсіби, - деп көрсетеді . Сондай-ақ , ...құдайтағала бұл ғаламды ақыл жетпейтін келісіммен жаратқан, онан басқа, бірінен бір пайда алатұғын қылып жаратыпты. Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуан-дарды жаратып, жанды хайуандардан пайдаланатұғын ақылды инсанды жарат-ыпты. Хайуандарды асырайтұғын жансыздарды еті ауырмайтын қылып, жан иесі хайуандарды ақыл иесі адам баласы асырайтын қылып, һәм олардан махшарда сұрау бермейтұғын қылып, бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан. Мұнда жанның үш түрлі болатындығы, адам жаны олардың асқар шыңы екендігі көрсетілген.Шәкәрім:...ар-ұждан адам жанының қалауы, қажет-тілігі, өйткені жан ешқашан да жоғалмайды... дейді.Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке тіпті, ұқсайматын бір түрлі өмір бар.Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет - өлгеннен соңғы өмір жолы дейді.. "Барлықтың (Шәкәрімше-дене) түп себебі-жаратушының білім, қүдірет шеберлігінде өлшеу жоқ. Дәлелдерім: Ғылым жолында бұл барлықтың ешнәрсесі өздігімен бар бола алмайды да, қозғала алмайды. Бұған себеп керек. Сол себеп жаратушы болады. Егер, сол себепсіз бар болған нәрсе емес, дәлелім-оларда қозғалыс бар, қозғалуда жүрісінің өлшеуі бар. Өлшеулі нәрсе өзі бар болған емес. Егер қозғалыс (притяжение, отрицание) өзіне тарту, әрі итеру заңымен делінсе, ол қозғалысқа да себеп керек"-деп қорытқан.Осығын негіздеп,ол,үш анығын тұжырымдаған: Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие.Екіншісі-бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды, өздігінен өмір сүреді.Үшіншісі -жанның жоғарылап, тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек. Шәкәрім адамдарды осыған шақырған. ХІV-XV ғасырларда өмір сүрген ғұлама, шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы:Адам заты, тіршілігі, тоғалығы, мінсіз бітістігі әуелде ата-анада жаралмақ, одан туылған ұрпаққа жалғаспақ ...Алланың адам затын жаратқандағы берген ең зор бағы, бақыты, дәулеті-тек қана мінсіз бітістік. Міне, бұл тұлғалық, мүшелік мінсіздік. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ніл-қан, - деп ғақлиялық тұжырыммен түйіндеген.(Ө. Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. Алматы, 1996.).Біздің тұжырымымыз: Адамзаты-тән және жаннан тұрады.Тән аталық және аналық ұрықтың ана бойындағы бейіште үйлесімді ұшырасуынан түзіледі.Мұндай қабылетті Жаратушы,Адам Ата мен Хауа Анаға құдырет етіп, ұрпақ таратып,өсіп-өну үшін жасап,нәсіп еткен.Ондай құдырет адамзат ұрпақ-тарының бәрінде бар.Ал,жан -ана жатырында үйлесім тауып,тұқым бейнелік-шаранаға айналғаннан кейін періште арқылы берілген,Жаратушының нұрлы-сырлы сыйы.Ол өте асыл,әрі мәңгі. Қажетті шағында, періште арқылы Жара-тушы,қайырып алады,шынайы бейіште сақталады.Жан-тәннің жүрегіне қонақ-тайды.Даму-жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және құбылмалы процесі. Балада ататектен туа біткен белгілі сезімдер мен мінез бар(бұрын жоқ деп келдік Бұған қарсы пікір де бар Баланы туғаныңмен мінезді тумайсың!). Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде толысып жетіледі (бұрын қалыптасады деп келдік) Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Біздің пайымдау-ымызша;тұқым қуалаушылық-ұрпақтың ата-тектен алған еншісі- биологиялық--рухани ұқсастығының белгісі, нышаны.Ол-ата-тектен ұрпаққа қан арқылы және періште әкеліп салған жан арқылы беріледі.Қан арқылы ата-тектік бет-бейне, өң-түс,қимыл-әрекет,тіл,діл,дін, мінездік нышандар ұласады. Жаратушыдан жол-данған жан арқылы ата-тектік ақыл-дарын,сезім-қабылет,рух-қуат дариды. Біз осы негізде өмірге келген жан иесін (аяғын басып тік тұрып,сөйлей алған шақтан)-ТЕКТІ ЖАН деп отырмыз.Қан арқылы берілген тектілік негіздері осы шақта ғылыми жолмен толық дәлелденген.Ататектен мінез нышандары берілетіндігін Фараби бабамыз: адам жақсы мінез-құлыққа жетілгенге дейін оның өзінің табиғатына біткен әлеуметке сай келетін мүмкіндіктерді іске асыру қажет .-десе,Абай атамыз; бала екі түрлі мінезбен туады деп санап та көрсеткен: Джон Локк(1632-1704)-тың:... олардың тумысынан болатын мінез-құлық қасиетін толық өзгертеміз деп есептемеуіміз керек,- деген ескертуін де: естен шығарған жоқпыз.Жан арқылы берілетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz