Автомобильді не өзге де көлік құралдарын заңсыз айдап әкету үшін қылмыстық жауаптылық
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі
1.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасы
2.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің объектісі мен заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.4. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.5. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі
1.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасы
2.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің объектісі мен заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.4. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.5. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
АВТОМОБИЛЬДІ НЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ АЙДАП ӘКЕТУ ҮШІН
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1-тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі
1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 5
2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2-тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасы
2.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің объектісі мен заты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 13
2.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің объективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
2.3. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің субъектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
4. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.5. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің дәрежелеуші белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс.
Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір
сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас
республикаларда саяси, әлеуметтік-экономикалық, ұлттық қайшылықтардың
шиеленісуіне әкеп соқты. Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу
факторы болып экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың
мүмкіндігінің қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген
азаматтардың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан
Қазақстан да тыс қалмады.
Бүгінгі күні меншікке қатысты көзқарас өзгешелеу. ҚР Конституциясының 6
бабы 1 тармағында: “Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылады және бірдей қорғалады”, - делінген.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік-экономикалық тұрақсыздығы
екені белгілі. Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық
құқықтың зерттеу шегіне кіретін меншікке қарсы қылмыстармен күрес жүргізу
мәселесі ерекше маңызға ие болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті
теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке
қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін
ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау
органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар
туғызатынымен де қауіпті.
Қазақстан Республикасында жалпы қылмыстардың саны әлі де болса
өз қарқынын жоғалта қойған жоқ. Арнайы мәліметтерге жүгінсек, соңғы өткен
10 жыл аралығында мысалы, 1995 жылы – 200873, 1996 жылы – 206006, 1997
жылы –162491, 1998 жылы – 183977, 1999 жылы-162491, 2000 жылы – 142100,
2001 жылы 162494, 2002 жылы – 139431, 2003 жылы – 150790, 2004 жылы –
152168, 2005 жылы – 135151 қылмыс жасалғандығын байқаймыз. Ал, тікелей
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап кетумен байланысты
болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 2001 жылы – 1334, 2002 жылы – 798,
2003 жылы – 948, 2004 жылы – 1165, 2005 жылы – 1399 болып отыр.
Біздің өміріміздегі автомобиль немесе өзге де көлік құралдары
деңгейінің уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсу жағдайындағы маңыздылығы,
оған сәйкес оның тиісті түрде қолдану талаптарының көтерілуі, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі
қолданылатын қылмыстық жауаптылықтың күрделі мәселелерін шешудің ғылыми
және тәжірибелік қызығушылықты тудырып отыр. Сондықтан да меншікті
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан Республикасы ішкі істер
органдарының бөлімшелері мен қызметтерінің алғашқы міндеттерінің бірі
ретінде көрініс табады. Соңғы кезде қылмыстың бұл түрінің сандық және
сапалық көрсеткіштері ғана емес, сонымен бірге, жасау тәсілі де өзгеріске
ұшырады.
Аталған дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаттары келесідей:
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен ол үшін белгіленетін
қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдерін анықтау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының объективті белгілеріне
талдау жасау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының субъективті белгілеріне
талдау жасау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының сараланған белгілерін ашу;
Дипломдық зерттеу жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің түсінігі мен оның жалпы сипаттамасы туралы айтылса, екінші
тарау автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасын қамтиды.
Зерттеу барысында қолданылған пікірлер мен қорытындылар
заңгерлердің, социологтардың, психологтар мен басқа ғылым саласы
өкілдерінің тұжырымдамалары мен заңға және нормативтік актілерге
негізделген.
1-Тарау. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудiң түсiнiгi мен ол үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың
даму кезеңдеріне шолу.
1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құґралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудiң түсiнiгi
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену, яғни айдап кету үшiн жауаптылықты реттейтiн қылмыстық-
құқықтық норманың мазмұнына сипаттама беру аталған қылмыс құрамының
түсiнiгi мен белгiлерiн, оның қол сұғушылық объектiсiн, ұқсас қылмыс
құрамдарынан ажырата бiлуiмiзге немесе дұрыс дәрежелеуiмiзге зор мүмкiндiк
бередi.
Автомобиль немесе өзге де көлiк ґтуралы тез дамыған пайдалы қарым-
јатынастың қажеттi түрi ретiндегi елiмiздегi көлiк туралы жүйесiнiң бiрi
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлiк құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесiн құрайды. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты оның түсiнiгі мен белгiлерiн
анықтауда заң ғалымдарымен әртүрлi анықтамалар берiлген болатын.
Алғашқы рет көлiк құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ ССР 1960
жылғы 1-қаңтарда күшiне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып, онда
автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетiмен
ұрлау мақсатынсыз мiнiп кетуi туралы айтылды. Көлiк құралдарын айдап кету
сол кезеңде қазақ ССР қылмыстық кодексiндегi Көлiктегi қылмыстар атты 11-
тарауында јарастырылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс
құрамы қазіргі кезеңде бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік құралының
қозғалысқа келтірілуі мен қолданылуы саласындағы қалыпты қызметі мен
тәртібіне қол сұғылады деп, көліктегі қылмыстардың қатарына жатқызылған
болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің
барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар,
трамвайлар мен тролейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
көлік құралдары жатады деп белгіленген 2. Айдап кету, өз алдына жеке
түсінік ретінде алғаш рет Ресей Қылмыстық кодексінің 212-1-бабымен
“Автомототранспорт құралдарын айдап кету” деп танылып, көлік құралдарын
басып алу және оны мініп кету деп түсіндірілді 3.
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін норма,
әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, қылмыстық жауаптылыққа
тарту мен жаза тағайындау барысындағы жеке даралау мен жекелеу
қағидаларының сақталуында өз дәрежесінде көрінбеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық
заңының жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты аталған норманы
қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын тапты. Негізгі
мәселелердің бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол сұғылатындығы
туралы мәселе болды. “Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз
көлігін пайдалануына немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы
құқығына қол сұғылады және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі”
–деген ұғымды бірқатар заңгерлер қолдайды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге
де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты
қылмыстарды “Меншікке қарсы қылмыстар ” тобына жатқыза отырып оған қатысты
шешімді түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы
аталған қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету
құқығы, меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері
өз қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену ҚР ҚК-нің 185-бабымен
белгіленді. Бұл қылмыс бойынша меншік иесі, өзінің көлігін бір адамның
айдап әкету салдарынан зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт
аралығында өз көлігін пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айырылады.
Демек, бірінші кезекте көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса,
екіншіден, жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтіруі мүмкін. Сондықтан
аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және соған сәйкес жазалау
түрін айқындау дұрыс болып табылады 5.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлікті алумен байланысты талан-таражбен байланысты және талан-таражбен
байланысты емес қылмыстарға бөлуге болады. Аталған қылмыс құрамы талан-
таражбен байланысты емес қылмыстар қатарына жатады. Автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрамы күрделі
сипатқа ие және қылмыстық құқық теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар
авторлар айдап кетуді өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны мініп
жүру деп түсіндіреді 6. Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен
көлік құралдарын басып алу және онытұрған орнынан белгілі бір қашықтықта
қозғалысқа келтіруі деп таниды 7.. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына
қатысты айтылған анықтамалар да бар. Олар: автокөлік құралдарын заңсыз
иелену және оны жүргізуі 8.; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік
құралының кабинасына заңсыз енуі және оны тұрған орнынан алып кетуі 9.;
өз еркімен көлік құралдарын заңсыз иелену 10.
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін
біртектес “айдап әкету” – деген түсінікпен қамти атай отырып заң шығарушы
дұрыс анықтама берген 11. Себебі, айдап кетудің өзі қылмыскердің өз
мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде
меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда
анағұрлым дұырс анықтама болып, бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша
пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы
қылмыс құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да “ұрлау
мақсатынсыз” деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі
ретінде көрініп, оны ұрлаудан айырып алуымызға мүмкіндік береді.. Ал,
ұрлаудың ҚК-тің 175-бабы 1-ескертуіндегі анықтамасына келетін болсақ,
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамның пайдасына
заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп көзделген.
Ал осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген “ұрлау мақсатынсыз”
деген ұғым тар шеңберде көрініп тұрған секілді. Біздің ойымызша, “ұрлау
мақсатынсыз” деген тіркесті “талан-таражға салу мақсатынсыз” деген сөзбен
ауыстыру анағұрлым нақты әрі түсінікті болар еді.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлігі) орташаауырлықтағы қылмыстар санатына
жатқызылады. Ал , осы құрамның 2-4-бөліктері ауыр қылмыстар санатына
жатады.
Біздің көзқарасымызша, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен
критериилері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды. Жоғарыда
айтылғандарға орай біздер, “автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену – деп адамның өз бетімен бөтеннің көлік
құралын тұрған орнынан жеке басы пайдасы үшін, өз меншігіне айналдыру
ниетінсіз қозғалысқа келтіруі танылады”.
2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму
кезеңдері
Әрбір қылмыс құрамы өздігінше даму сипатына ие. Автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуге қатысты қылмыс
құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін анықтаудың даму кезеңдері аса
терең емес. Себебі, автомобильдің өзі біздің елімізге келуінің өзіне ұзақ
уақыт бола қойған жоқ. Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің жарқын
даму жетістіктерінің бірі болып автомобиль танылады 19.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде,
механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды.
Көп тараған көлік түрі ретінде ат-арба немесе теңдеп жүк артылатын
жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдермен өндірілген 20
автомобиль және 12 мотоциклды құрады, ал еліміздің кейбір өңірлерінде
автомобиль туралы түсінікті тіптен жұрт білмеді 20.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған және үлкен роль атқарған, Қазақ КСР 1923 жылы
15-сәуірде қабылдаған “Жүк немесе жеңіл автокөлік құралдарының және
мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы қозғалыс тәртібі туралы” қаулысы табылды
24. Зерттеушілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық
кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бұзақылық, кей
жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету әрекеттері ретінде
сараланды. Сонымен қатар, олар әкімшілік тәртіппен де қудаланған. Мысалы,
елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын ұрлау немесе тонау әрекеттері аса
көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір
мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-
жайларға әкеп соқтырды. Өйткені, көлік құралдарына деген сұранысқа, адамдар
саны күннен-күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары
санының көбеюіне қатысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмыстар халық арасында тарай бастады.
Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық кодексте
нақты орын алмағандықтан, сол кездегі қолданылған 19 желтоқсан 1956 жылғы
РСФСР Жоғары Кеңесі Указымен ұсақ бұзақылық ретінде жауаптылыққа тартылды
26.
Қылмыстық заңдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы
норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес
жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты
қылмыстарға да кері әсерін тигізді. 1960 жылы 27-қазандағы Ресейдің
Қылмыстық кодексінде автомототранспортпен байланысты үш қылмыс құрамы
(211,212,213-баптары) орын алды. Қазақ КСР 1960-жылғы 1-қаңтарда заң күшіне
енген Қылмыстық заңында арнайы 221-бабымен көзделген, “автомашиналарды,
мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз
мініп кеткендігі үшін” қылмыстық жауаптылықты көздеу нормасы алғашқы рет
орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде бір жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының
қолданылуы белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән
ерекшелігі болып, нақты қылмыс құрамының атауында мотоцикл деген түсініктің
тікелей айтылуымен ерекшелінеді. Ал, қазіргі кезеңде еліміздегі қылмыстық
заңмен белгіленген аталған бап бойынша мотоцикл деген ұғым өзге де көлік
құралдары қатарына жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының 3-шілде 1965 жылғы Қылмыстық
кодекске өзгертулер енгізу туралы Указымен, ҚК 221(1)-бабын
“автомототранспорт құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды
ұрлау мақсатынсыз айдап кету” деп толықтырды 27. Осы аталған норма
“Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына
қарсы қылмыстар атты ” РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-1 бабымен
белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді көздеген қылмыс құрамының дис
позициясында, айтылған норманы қолдануда теріске бұрмалайтын “айдап
кетудің” түсінігі нақты орын алмаған болатын.
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен
қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен
байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі
өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы
Указының редакциясы бойынша аталған бап “Автомототранспорт құралдарын өз
бетімен мініп кетуі” деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясымен”Автомототранспорт
құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарлы ұрлау мақсатымен
емес, өз бетімен мініп кетуі”, деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш
жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына
жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез
шаралары қолдануы белгіленген болатын 28.
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң
шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз
екендігін нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау
шараларының едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезеңде, одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап
кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нормаларды белгілеген.
Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған
зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олармен көлік құралдарын айдап кеткендігі
және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда
қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі өзгерістердің бірі болып, 1970 жылғы 6-
қазанындағы КСРО Жоғары Соты Пленумының “Автокөлік қылмыстары туралы
істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” №11 қаулысымен, аталған қылмыс
құрамына қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік
құралын айдап кету автомототранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған
болатын.
Жалпы қылмыстық заң нормаларын пайдаланудағы Қазақ КСР белгілеген ҚК-
нің 221-бабын қолдану, сол кезеңдері өзінің құндылығын жоғалта қойған жоқ
еді, дегенмен де, осы қылмыс құрамына қатысты ғылыми пікірталастықтар
қайтадан жаңа деңгейге шықты. Осыған байланысты болған негізгі қойылған
сұрақтардың бірі болып, бірінші кезекте біздердің заңшығарушылығымыз
бойынша осы талдауға жатқызылған қылмыс құрамы, көліктегі қылмыстар тобында
ма, жоқ әлде жасалуы кезінде меншік қатынасына қол сұғатындығын нақты түрде
расталуын анықталуы қажеттілігі табылды.
Көп ұзамастан осы қылмыстық әреккетті қылмыс құрамы кезекті елеулі
өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Ол қазіргі кезеңдегі, яғни біздердің
заң жүзінде қолданып отырған 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап заң күшіне енген
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңымен белгіленген норма болып
табылады.
Осы жаңа қылмыстық заңмен “Автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуі” үшін қылмыстық жауаптылықты
белгілеген қылмыс құрамы ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінде белгіленген “Меншікке
қарсы қылмыстар” атты 6-тарауындағы 185-бабымен жауаптылық көзделді.
Міне, осылайша, еліміздің қылмыстық заңы, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын заңсыз иелену туралы норманы “Меншікке қарсы қылмыстар”
тарауына қоса отырып, аталған қылмыстың объектісі болып меншік иесінің
иелену, пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншік қатынастары
болып табылады деген шешімге нүкте қойды.
2-тарау. АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ
ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫҚ ТАЛДАМАСЫ.
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты
Қылмыстың объектiсiн дұрыс айқындау, жасалған қылмыстың әлеуметтiк
мәнiн анықтау мен Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмi жүйесiнiң нормаларында
өзiне сәйкес орнын табуына, қылмыстың қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн немесе
қол сұғушылық әрекеттердi дұрыс дәрежелеуге бiрден-бiр қажет болып
табылады.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегiмен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткiлiктi және анық
негiзделуi, соның iшiнде қылмыс объектiсi белгiлерiнiң дұрыс анықталуының
маңызы зор.
Теория мен тәжiрибеде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуде ең алдымен қандай қоғамдық қарым-
қатынастарға зардап келтiрiледi деген сұрақ пiкiрталастық туғызды. Бiрақ та
қылмыстық құқықтың мәселелерiн шешудегi жаңа қырларын ескеруде, бiрiншi
кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс
объектiсi түсiнiгiнде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы
мүмкiн емес делiнген. 31.
Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен көзделген автомобильдi немесе
өзге көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң объектiсi ретiнде,
бiздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да бiр
қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалынатын қалыпты
қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз. Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан
да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтiк қызметтiң нәтижесi бола алатын
байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-
қатынаспен байланысты бола алатындығымен көрінеді.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртiп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтiк
байланысы немесе субъектiлердiң өзара әрекетi танылады. Бұдан басқа, мұндай
жағдайда қарым-қатынас субъектiлерi – азаматтардың денсаулығына зиян
келтiрудi немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етедi делiнген 32.
Профессор Е.I. Қайыржанов қылмыс объектiсiнiң материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы – ол мүдденi бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтiк құнды
мүддесiз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсiндiредi. Қылмыстың
объктiсiн анықтау үшiн кез келген жеке жағдайда екi түрлi өзара байланысты
мәселеге тоқталуға тура келедi. Бiрiншiден, кiмнiң қандай мүддесi және
екiншiден, қандай құқықтық норма бұзылады?
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектiсi болып құқықтық норма шығады. Бiрақ
бұл жәй беткi жағы ғана. Объектiнiң неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнiсi
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игiлiктерiнде жатыр 33. Барлық қоғамдық
қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейдi, тек қана заң тұрғысынан
анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делiнген 34.
Мысалы, транспорттық қылмыстарға қатысты ең алғашқы түсiнiк
берушiлердiң бiрi ретiнде профессор Н.С. Алексеев болды. Бiрақ та ол,
транспорттық қылмыстар деген түсiнiктен өзіне тән транспортқа қатысты
бiрқатар арнайы белгiлерi бар болғандықтан бұл термин дәлiрек емес,
сондықтан бұл дұрыс түсiнiктi құрамауы мүмкiн деген күдiкпен қарады 35.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тiкелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестiк қылмыстық құқық ғылымында жалпы мен танылған қағида орын алған
36.
Егер, отандас елдердiң қылмыстық құқығымен қылмыстың жалпы және тектi
объектiсi болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса кейбiр авторлар нақты бiр қылмыстың тiкелей
объектiсiн қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мәселен, А.А. Пионтковский нақты бiр
қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде қоғамдық қарым-қатынастардың бiр өзін
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерiн қарастырған: меншiкке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектiсi деп көрсетеді 37.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас, “әрбiр қылмыстың объектiсi болып
қоғамдық қатынастар танылады”, бiрақта ол нақты өмірлiк қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральды, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол бередi деген пiкiр айтылған 38.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тiкелей (арнайы) қылмыс
объектiлерi арасындағы бiр-бiрiмен байланыста болатын тегi мен түрлерi
арасында үзiлiс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсiнемiз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннiң “тiкелей объект заңмен бекiтiлген емес ол әр
қашанда нақты бiр қоғамдық қатынас ретiнде көрінеді,” деп санауын анағұрлым
дәлелдiрек деп айта аламыз 39.
Жоғарыда айтылғандай бұл қылмыс құрамының түрi көліктегi қылмыстар тобы
қатарында орын алғандықтан мысалы, Б.А. Куринов көлік құралдарын айдап
кетудiң тектi объектiсi деп, темiр жол, әуе немесе су көлігі, қала электро
көліктерi мен автомото транспорт құралдарының қауiпсiз және қалыпты
қозғалысқа келтiрiлуi деп атайды 4. Көрсетiлген объектiге қол сұғушылық
әртүрлi санаттағы тұлғалар мен немесе кiнәнiң бiрнеше нысаны әрекеттерiмен
де сипатталынуы мүмкiн. Сол сияқты, Б.А. Куриновтың, қылмыстың тектi
объектiсi болып, көлік құралдарының қозғалыс қаупсiздiгi болып
танылатындығы туралы пiкiрiне В.К. Глистин наразылық бiлдiре отырып,
қылмыстық заң нормасына тек қозғалыс қаупсiздiгi ережелерi мәселелерi ғана
емес, сонымен қатар көлік құралдарын пайдалануды, адамдардың өмірi мен
денсаулығын, мүлкiн қорғауды қылмыстық құқықтық норма өз алдына тiкелей
мақсат етiп қоятындығын атап көрсетеді. Сондықтан да, ол көлік құралдарын
пайдаланудағы қылмыстық заңмен қорғалынатын мүлiктiк қымбаттылықты, адамның
өмірi мен денсаулығын қылмыстық заңмен қорғалынатын ұқсас қоғамдық қарым-
қатынастардың тобын осы қылмыстардың тектi объектiсi деп тануымызды ұсынады
41.
Аталған қылмыстың объектiсi болып, мемлекеттiк не қоғамдық ұйымдарға
немесе жеке азаматтарға жататын автомототранспорт құралдарын тиiсiнше
пайдалануының тәртiбi болып танылады. Автомото транспорт құралдарын өз
еркiмен айдап кету қозғалыс қауiпсiздiгiне қол сұғады және аталған
жауаптылықты көздеген қылмыс құрамының диспозияциясымен қамтылады деген
негiздеменi М. Валиев бердi 42.
Басқа авторлармен салыстырғанда М. Валиев көліктi айдап кетудiң
объектiсiн “мемлекеттiк, қоғамдық ұйымдардың немесе азаматтардың танылатын
көлік құралдарын пайдалану тәртiбi” деп анықтайды 43. Ал, заңгер А.
Лихолая болса осы қылмыстың объектiсiн қоғамдық тәртiппен қатар қоғамның
қауiпсiздiгiн де қосып қарастырады. 44.
Көлік құралдарын заңсыз айдап кетудiң тiкелей объектiсi болып көлік
құралдарын пайдаланудағы қауiпсiздiктi қаматамасыз ететiн қоғамдық қарым-
қатыныс танылады делiнген В.М. Хомичтiң пiкiр бiздiң ойымызша пiкiр
таластықты тудырады 45.
Мұның өзi, автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленуде, кiнәлi тұлға көптеген жағдайларда мас күйiнде
немесе жүргiзушi куәлiгiнсiз не болмаса жағымсыз жағдайларда, яғни қылмыс
жасау орнынан жалтару үшiн түнгi уақытта жарықсыз жүруi, көліктiң
техникалық жағдайын тексермеуi, жол жүру ережелерiн сақтамауымен т.б. мән-
жайлармен түсiндiрiледi.
Ал, екiншi жағынан қарасақ бiздердiң көз қарасымызша әрине, кейбiр
жағдайларда көлік құралдарын айдап кетуде қоғамның қауiпсiздiге ешқандай
нұқсан келтiрмейтiн көлік құралдарын жүргiзудi жетiк меңгерген тәжiрибелi
тұлғалармен де жүзеге асырылуы мүмкiн.
Қылмыстың объектiсiн толық талқылау барысында, қылмыстық заңмен
қорғалынатын айқын қоғамдық қарым-қатынастарға нақты қол сұғатын осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiнiң айқындалу қажеттiлiгi туындайды.
Осыған сәйкес қылмыстың тiкелей объектiсiн қорғау мақсатында заң атқарушы
қылмыстық құқықтық норманы қалыптастырады және қылмыс құрамын
жүйелендiредi. Көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң тiкелей
объектiсiн анықтау туралы заң әдебиеттерiндегi әр түрлi авторлардың
тұжырымдары мен көзқарастары жүйелi, яғни нақты тоқтамға әкеп соқтырып
аталған қылмыс құрамының меншiкке қарсы қылмыстар тарауына ауыстырылуы
дұрыс екендiгiн бiздер аңғара аламыз.
Мысалы, осы айтылған тұжырымға қарама-қарсы пiкiр ретiнде Ю.И. Ляпунов
және В. Егоров көлік құралдарын айдап әкетудiң тiкелей объектiсi деп
қоғамдық тәртiптi таниды 48. Кейбiр авторлар көлік құралдарын айдап
кетудi, көліктегi қылмыстардың құрамалы түрлерiнiң бiр түрi деп санайды.
Себебi, кiнәлi адам көлік құралдарын заңсыз иеленiп оны өз мақсатында
пайдаланады және айдап кетушi адам мас күйiнде табылуы немесе көліктi
жүргiзу қабiлеттiлiгiнiң нашар болуы және мұндай себептердiң ауыр
зардаптарға әкеп соқтыруы мүмкiн деген тұжырыммен түсiндiрiлген.
Мысалы, Б.А. Куринов және Н.Ф. Кузнецова көлік құралдарын айдап кетудiң
объектiсi ретiнде көлік құралдарының қозғалысы кезiндегi қалыпты немесе
қауiпсiз жұмысын таниды 49. Осы пiкiрдi және де И.Г. Маландин, Г.И.
Баймурзин қолдайды. Бұл авторлар көлік құралдарын айдап кетудiң әлеуметтiк
құқықтық табиғатын анықтайтын объектiсi ретiнде, нақты көлік қозғалысы
қауiпсiздiгiн атай отырып, меншiк құқығын, адамның өмірi мен денсаулығын
екiншi, қосымша объектiсi ретiнде танылады деп айтқан 50.
Осындай түсiндiрмелерге қатысты, қоғамдық тәртiп барлық қылмыстардың
объектiсi болып танылатындығын және де адамның денсаулығын немесе құқығын,
жеке адамның мүддесiн, әлеуметтiк құзыретiн қылмыстық заңмен қорғалынатын
жалпы объектiсi деп Н.И. Коржанский дұрыс ескередi. Сондықтан бiздiң
ойымызша қоғамдық тәртiптi осы қылмыстың тiкелей немесе тектi объектiсi деп
тануымызға негiз жоқ 51.
Дегенмен, бiздермен қарастырылып отырған осы қылмыс құрамы өзінiң
қауiптiлiгiмен бiр ғана объектiнiң аумағына ғана қол сұғып қана қоймайды.
Демек, қылмысты дәрежелеуде негiзгi объектiмен қатар басқа да қосымша
(факультативтi) белгiлердi айқындалуы қажет екендiгi мәлiм.
Көлік құралын айдап кетудiң алғашқы этаптарында көлік құралын пайдалану
немесе иелiк ету құқығы бұзылады, ал оның қозғалысқа келтiрiлуi кезеңiнен
көліктi пайдаланудағы қозғалыс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн талаптар
бұзылады.
Заң әдебиеттерiнде, көлік құралдарын айдап кетудiң объектiсi ретiнде
меншiк қатынастарын қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде тануымыз туралы
бiрқатар көзқарастар айтылған болатын. Бұрынғы заңгерлерiмiздiң айтуынша
қоғамдық қарым-қатынастар аталған қылмыстың әлеуметтiк және құқықтық
табиғатын анықтай алмайтындығымен көрінген. Бұл айтылған құндылықты асыра
бағалу және көлік құралдарын айдап кетуге қатысты кем бағаның берiлуi,
бiздерге меншiкке қатысты мән-жайларға жаңа тұрғыда зер салуымызды талап
етедi. Өйткенi, барлық жағдайлардағы айтылған көлік құралдарын айдап
кетудегi нақты қарым қатынастар, осы қылмыстың негiзгi және тiкелей
объектiсi ретiнде танылады.
Көлік құралдарына қол сұғушылық тек тонау жолдарымен ғана емес сонымен
қатар, бiздер атап отырғандай ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен де жүзеге
асырылады. Меншiк иесi көлік құралының айдап кетiлуiнен зардап шегедi,
кейбiр жағдайларда ұзақ мерзiмге дейiн меншiгiне билiк ету мүмкiндiгiнен
айырылады, сонымен қатар көлік құралын айдап кеткен адам, көлік құралы
өзінiкi болмағандықтан оның қауiпсiздiгiне, сақталуына назар аудармайды.
Көлік құралдарын айдап кетудегi қоғамның қауiпсiздiгiне қатысты
қоғамдық қатынастар факультативтi сипатта болғандықтан, олар бұзылған
жағдайда сотпен жаза тағайындау кезеңiнде ескерiлiнуi мүмкiн.
Аталған қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсiне – меншiктiң нақты нысаны,
ал қосымша объектiсiне адамның денсаулығы жатады. Көлік қозғалысы мен
оларды пайдалану ережелерiн бұзу объектiсi осы нормамен қамтылмайды,
сондықтан да автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын өз бетiнше айдап
кету барысында кiнәлiнiң мұндай әрекетiн ҚР ҚК 296 бабы бойынша
қылмыстардың жиынтығы ретiнде танылып саралануға жатады 16.
Сонымен, жоғарыда заңгерлердiң атаған бiрқатар тұжырымдары мен
көзқарастарына талдау жасай келе бiздер, автомобильдi немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi қол сұғушылықтың объектiсiне
талдау жасауда мынадай келесi қорытындыларға келемiз.
Бiрiншiден – кiнәлi адам, тек қозғалыс қауiпсiздiгi жағынан ғана емес,
сонымен қатар адам мен көлік құралдары арасындағы қарым-қатынасқа тiке
байланысқа ие бола отырып ең алдымен қылмыстық-құқықтық қорғаумен
артықшылық берiлген мүлiктiк қарым-қатынасына нұқсан келтiредi яғни, меншiк
құқығының бұзылады.
Екiншiден – көлік құралдарының иесi белгiлi бiр қысқа уақыт аралығы
болса да өз көлік құралын пайдалану, билiк ету құқығынан айырылады.
Үшiншiден – көлік құралының өзіне немесе оның тетiктерiне
(детальдарына) зардаптардың келтiрiлуi.
Төртiншiден – адамның меншiгiне қол сұғу кезiнде пайда болатын олардың
денсаулығы мен өмірiне (өмірге немесе денсаулыққа қауiптi емес немесе
қауiптi күш қолданумен не қорқытумен, мүлiк жоюмен т.б.) қарсы бағытталған
әрекеттердiң болуымен сипатталынады.
Көлік қозғалысы мен оларды пайдалану ережелерiн бұзу объектiсi осы
аталған нормамен қамтылмайды, сондықтан да автомобильдi немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз өз бетiнше айдап кету барысында
кiнәлiнiң әрекетiнiң нәтижесiнде Көрсетiлген зардап орын алса, онда оның
әрекетi қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Демек, қазiргi ҚР ҚК 185-бабымен көзделген “Автомобильдi немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену” бойынша қылмыстық
жауаптылық меншiкке қарсы қылмыстар тобы тарауында орын алуы, мiне осы
аталған себептерге байланысты дәлелденедi.
Осыған байланысты заң шығарушы көлік құралдары иелерiнiң құқықтарының
бұзылуына ерекше мән бере отырып, осы әрекеттi меншiкке қарсы қылмысқа
жатқызу арқылы жеке адамның мүддесiн қорғау идеясына артықшылық берiлгенi
өзінен-өзi түсiнiктi.
“Қылмыстың объектiсiн дұрыс анықтау, қылмысты әрекеттiң әлеуметтiк және
құқықтық табиғатын ұғынуымызға қылмыстық жауаптылықтың шектерiн
анықтауымызға септiгiн тигiзедi. Сонымен қатар объектiнi нақтылау ұқсас
қылмыстарды бiр-бiрiнен ажыратуымызға мүмкiндiк бередi және де қандай да
болмасын қылмысты қоғамға қауiптiлiк дәрежесi елеулi мөлшерде қандай
объектiге қол сұғатындығымен байланысты болады” 56.
Автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудегi қылмыстың затын анықтау туралы сұрақтарды шешу маңызды орын
алады. Осыған орай, кездесетiн бiрқатар пiкiрталастықтар, қылмыстық заңда
нақты осы қылмыс құрамының заты болып танылған көлік құралдарына қатысты
әлi де болса тiзбектемелi түсiнiктердiң толық берiлгендiгiмен байланысты
болып отыр.
Зат – қылмыстық заңға байланысты адамның әрекетiмен нақты қылмыс
белгiсiнде табылған материалдық әлемнiң құралы. Жалпы қылмыстық құқық
ғылымында қылмыстың заты сұрақтарының шешiлуi кезеңдерi пiкiрталастықты
тудырады.
ҚР ҚК 185-бабында көзделген қылмыстың заты және оның негiзгi белгiлерi,
арнайы тұрғыда заң әдебиеттерiнде толық ашылып көрсетiлмеген. Көбінесе
авторлар көлік құралдарының арнайы белгiлерiне нақты тоқталмастан, олардың
анықтамасын айқындаумен немесе қылмыстық-құқықтық сипаттама берумен ғана
шектелiп қойған.
Соның iшiнде, қылмыстың өз алдына жеке белгiлерiнiң бiрi ретiнде қылмыс
затының мәнi және оның меншiк қатынасы мен қоғамның қауiпсiздiгi
аумағындағы зардап келтiру механизмiндегi ролi, қол сұғушылық объектiсiн
анықтаумен ҚК 185-бабы мен көзделген қылмысты әрекеттердi дәрежелеуде
елеулi түрде өз алдына жеке теориялық және тәжiрибелiк маңыздылыққа ие.
Ең алдымен, қылмыстың затын оқып үйрену, автомобиль немесе өзге де
көлік құралдарына заңсыз қол сұғылған кезде (осы қылмыс құрамына қатысты)
жан-жақты тұрғыдағы қол сұғушылық объектiсiнiң мәнiн дұрыс айқындау мен
оларды нақтылай түсуде септiгiн тигiзедi.
Автомобиль немесе өзге де көлік құралдары қылмыстың заты ретiнде тани
отырып, ҚР ҚК 185-бабында көзделгендей аталған норманың мәнiне байланысты,
көлік құралдарын иелену немесе қолдану немесе өкімдік етуге байланысты
қоғамдық қарым қатынасты қамтиды. Сонымен қатар, аталған қылмыс затында
жоғарғы қауiптiлiк деңгейiнiң көзi ретiнде табылған көлік құралдарын
пайдалануды реттейтiн қоғамдық қарым қатынастың жиынтығы табылады. Демек,
заңмен көзделгендей ҚР ҚК 185-бабы бойынша қылмыстың заты болып “автомобиль
немесе өзге де көлік құралдары” танылады.
Ал, “көлік” деген түсiнiкке анықтама ҚР ҚК 295-бабының ескертуiмен –
темiр жол, теңiз, өзен және су кідiгi құралдарының барлық түрлерi, оның
iшiнде шағын өлшемді теңiз және өзен кемелерi танылады деп белгiленген.
Сонымен қатар ҚР ҚК 296-бабының ескертуiмен өзге де механикалық құралдары
деп, тракторлар, мотоциклдер және өзге де өздiгiнен жүретiн машиналарды
түсiндiредi.
“Автомобиль” – деген түсiнiк механикалық көлік құралдары деген ұғымды
бiлдiретiндiгi бiздерге белгiлi. “Автомобиль” (авто.. және лат. Mobilis -
жылжымалы) дегендi бiлдiредi 57.
Қазақстан Республикасының көліктерi – бұл оның аумағында тiркелген
автомобильдi, темiржолды, теңiз, iшкi сулар, әуе, электiрлi қалалық,
метрополитен сонымен қатар Қазақстан Республикасының аумағында табылған
магистральдi трубопроводтық транспорт болып танылады деп айтылған 58.
Темiр жол, әуе көлігі, шағын су кемесi, моторлы қайық, байдарка, яхта
осы көрсетiлген қылмыс құрамының заты болып табылмайды және аталған көлік
құралдары басқа арнаулы қылмыс құрамының заты (ҚР ҚК 295-бабы) болып
табылады. Кейбiр авторлар айдап кетудiң қылмыс затына барлық көлік
құралдары жатқызылады деп санайды. Бiрқатар авторлар қала электрокөлік
құралдары трамвай немесе троллейбусты айдап кетудегi қылмыстың заты деп
санамайды. Келтiрiлген қарама-қайшы тұжырымдар нақты бiр қылмыстық заң
нормаларын тәжiрибеде қолдануда қателiкке апарып соқтыратындығы сөзсiз.
Аталған қылмыс құрамы бойынша оның затын айқындайтын келесi бiр
белгiлердiң бiрi болып, көлік құралдарына байланысты пайда болған, әр түрлi
нормативтi актiлердiң жүйесiмен реттелiнетiн қоғамдық қарым-қатынастың
үлкен жиынтығы танылады. Олармен көлік құралының түсiнiгi айқындалады,
көлік құралы иелерiнiң құқықтары мен мiндеттерi түсiндiрiледi, техниканы
жабдықтау, тiркемеге алу мен сатып алу немесе сатудың ережелерi берiледi.
Осы жүйедегi негiзгi құжаттардың бiрi болып “Жол қозғалысы ережелерi”
табылады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 25 қарашадағы №1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшiне енген Қазақстан Республикасы
“Жол Қозғалысы Ережелерiнiң” 1-қосымшасымен “механикалық көлік құралы”
двигательмен қозғалысқа келтiретiн мопедтен басқа көлік құралдары деп және
аталған осы термин, сондай-ақ кез-келген тракторға және өздiгiнен жүретiн
машиналарға қолданылады делiнген. Осы ережелерге сйкес жұмыс көлемi 50 см3
аспайтын двигательмен қозғалысқа келетiн және ең жоғарғы конструктивтi
жылдамдығы 50кмсағаттан артық емес көлік құралы “мопедтер” танылады. Жалпы
көлік құралдарын былайша бөлуімізге болады:
1) Двигательмен жабдықталған: а) механикалық; б) мопедтер.
2) Двигательсiз: а) велосипедтер; б) тiркеуiштер.
Аталған тiзбектемелердiң арасында аталмаған ат-арба көлігі жеке орын
алады. Осыған байланысты болған сәтсiз талпыныстардың бiрi болып, Ресей
қылмыстық заңымен 1994 жылы ҚК 148-1 бабы бойынша ат-арба көлігін айдап
кету (заңсыз иелену) қылмыс ретiнде танылуы белгiленген болатын.
Мұндай норманың конструкциясы соттық тәжiрибеде негiзделген түрде
қиындықтарды немесе қарама-қайшылық пiкiрдi туғызады. Ал, қазiргi кезеңде,
Ресей қылмыстық заңымен (ҚК 166-бабы) ат-арба көлігі осы қылмыстың заты
болып танылатындығы туралы мәселе қарастырылмаған 59. Бiздердiң қылмыстық
заңымыз да осы аталған қылмыс затының қатарына ат-арба көлігін қоспайды.
Механикалық көлік құралдары өздiгiнен қозғала алатын болып танылуы
қажет. Двигательмен жабдықталмаған көлік құралдары механикалық көлік
құралдары болып танылмайтындықтан осы қылмыстың заты ретiнде
қарастырылмаған.
Көлік құралдарын айдап кетудегi қылмыс заты болып механикалық емес
көлік құралдарын қоса тануымыз туралы бiрқатар көзқарастар да орын алады.
Мысалы, мопед, велосипед, мотороллер, мотоколяска заңсыз айдап кетiлуi
мүмкiн. Барлық жағдайлардағы бұл заңсыз иелену меншiк құқығына нұқсан
келтiруi де мүмкiн. Айтылған механикалық емес көлік құралын осы қылмыс
құрамының заты ретiнде тануымыз, құқықтық нормалардың күшейтiлуiн, атап
айтқанда меншiк иесiнiң құқық кепiлдiгi мен мүдделерiн арттыратын да
сияқты.
Велосипед – бұл адамның бұлшық етiмен қозғалысқа келтiрiлетiн
қозғалмалы құрал. Тiркеуiш (прицеп) – тек механикалық көлік құралдарының
көмегімен қозғалысқа келтiрiлетiн құрылғы. Тiркеуiш механикалық көлік
құралдарының көмегінсіз өздiгiнен қозғалысқа келтiрiле алмағандығынан осы
қылмыстың заты ретiнде тануымыз дұрыс болып саналмайды.
Маршруттық көлік құралы болып, жол бойымен жолаушыларды тасымалдауға
арналған және белгiленген аялдама пункттерi (аялдамалы) бар белгiленген
маршрутпен қозғалатын жалпы пайдаланудағы көлік құралы танылады. Көлік
құралы болып жол бойымен адамдарды және жүктердi немесе оған бекiтiлген
құрал-жабдықтарды тасымалдауға арналған құрылғы саналады.
Қазақстан Республикасы Iшкi Iстер Министрлiгi № 217-шi бұйрығымен
“Қазақстан Республикасы Iшкi Iстер Министрлiгi 1994 жылғы 28 қаңтардағы
”№17 бұйрығына өзгертулер мен толықтырулар туралы 1996 жылғы 24 маусымдағы
“Мемлекеттiк автоинспекцияның тiркеу экзаменациялық қызметiн жетiлдiру
туралы” бұйрығымен, 50 см3 және жоғары жүру жылдамдығы 50 кмсағат және
одан жоғары жылдамдықтағы көлік құралдары тiркеуге алынады деп белгiленген
.
Сол сияқты, “көлік құралдарының өздiгiнен қозғалысқа келтiретiн
двигателiнiң күшi көлемi 50 см3 немесе соған сәйкес келетiн (электрлiк,
газды, бу т.б.) көлік құралдары табылады және олардың қозғалысқа келтiрiлуi
жол жүру ережелерiмен реттелiнедi деп екiге бөлінеді” делiнген 63.
Қала электро көлік құралдарын трамвай, троллейбусты заңсыз иелену сирек
жасалғанымен тәжiрибеде мұндай жағдайларды кездестiруiмiзге болады.
Сондықтан да қылмыстық заң шығарушылықты одан әрi жетiлдiруде, нақты
анықталмаған мән-жайлардың қылмыстық заң түсiндiрмелерiне енгiзiлуiн дұрыс
деп ойлаймыз.
Қазiргi кезеңге дейiн, қылмыстық құқық теориясында және тәжiрибеде
“көлік құралдары” туралы түсiнiк әр түрлi мазмұнды қамтыған. Осыған
байланысты аталған осы қылмыстың затына кiшiгiрiм теңiз моторлы өзен
қайықтары немесе өзге де көлік құралдарын теңестiрiлген. Бұған қатысты
азаматтардың жеке меншiгiндегi кiшiгiрiм теңiз моторлы қайықтарын айдап
кетуiлуiмен байланысты жауаптылықты шешу барысында белгiлi бiр шешiмсiз
сұрақтар да пайда болады.
Моторлы қайықтар, катер, мотобат, моторлық аяхталар және басқа да суда
қозғалатын құралдар жол жүру ережелерiнде көзделгендей ҚР ҚК 185-бабымен
қарастырылатын “механикалық көлік құралдарының” ұғымымен қамтылады және
олар өзге де көлік құралдары деген түсiнiкке сәйкес келедi. Бiрақ, су
көлігімен байланысты қылмыстар ҚР ҚК Ерекше бөлімінде көзделген тиiстi
баппен жауаптылықты белгiлейдi. Мысалы, әскери көлік құралын айдап кетуi
жағдайындағы қылмысты әрекеттi осы аталған қылмыс құрамы бойынша
дәрежелеймiз. И.К. Крошаков және өзге де авторлар двигательдiң күшiне
байланыссыз қандай да болмасын өздiгiнен жүретiн механизiмдi, аспалы
моторлы велосипедтi осы қылмыстың заты деп санайды. Осыған ұқсас ұғымды
мысалы, Ю.И. Ляпунов және М.Е. Ефимов “қылмыстың заты” ретiнде қандай да
болмасын қала көлік құралдары, жылжымалы темiр жол және су көлік құралдары
деп санайды 66. Ал, осы аталған тұжырыммен бiздер толық келiсе алмайтын
сияқтымыз.
Бiздiң елiмiздiң немесе Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы тағы
басқа бiрқатар шет елдердiң қылмыстық құқығымен “автомобильдi немесе өзге
де көлік құралдарын” қылмыстың заты ретiнде қарастырады. Сондықтан,
техникалық теория тұрғысында нақты өздiгiнен қозғалатын механикалық
құралдардың толық тiзбектемесiн қылмыстық заң саласында жете түсiнiк беруi
тиiмдiрек болуы да мүмкiн едi.
Өзiнiң қызмет атқаруы сипатына байланысты көлік құралдары әуе, су және
жер бетiнде пайдаланылатын болып үш түрге бөлінеді. Әуе және су көлік
құралдары аталған қылмыс құрамының затына жатпайды. Жер бетi көлік
құралдарын жолдық және рельстi деп бөлуімізге болады.
Мысалы, Н.М. Свидилов және А.С. Сенцовпен ұсынылған көлік құралдарын
топтау тiзбектемелерi бiздер үшiн оңтайлы деп санаймыз:
а) дөңгелектi (автомобиль, автобус, троллейбус, мотоцикл немесе
т.б.);
б) темiр табанды (тракторлар, бульдозер т.б.);
в) рельстi жылжымалы көлік құралы (трамвай);
г) әуе жастықты немесе оларға ұқсас көлік құралдары;
д) шаңғы немесе шана құралдарына орналасқан (мотонарт т.б.) 34.
Әрине, бiздер бұл топтаумен келiсуiмiзге болады себебi, аталған қылмыс
құрамы бойынша айдап кетудiң заты болып танылатын көлік құралдары жоғарыда
шектелiп көрсетiлген.
Осы мән-жайлардың негiзiнде бiздер, көлік құралдарын айдап кетудегi
қылмыстың заты болып жылжымалы темiр жол көлік құралдары немесе су көлігі
болып танылады деген В.М. Хомичтiң тұжырымын немесе жер бетiмен қандай да
болмасын өздiгiнен қозғалатын көлік құралдары қылмыстың заты болып табылады
делiнген заңгер В.П. Пантелеевтiң тұжырымын қолдай алмаймыз.
Зерттеу нәтижелерi көрсеткендей ұрлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1-тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі
1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 5
2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2-тарау. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасы
2.1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің объектісі мен заты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 13
2.2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің объективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
2.3. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің субъектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
4. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.5. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің дәрежелеуші белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс.
Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір
сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас
республикаларда саяси, әлеуметтік-экономикалық, ұлттық қайшылықтардың
шиеленісуіне әкеп соқты. Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу
факторы болып экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың
мүмкіндігінің қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген
азаматтардың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан
Қазақстан да тыс қалмады.
Бүгінгі күні меншікке қатысты көзқарас өзгешелеу. ҚР Конституциясының 6
бабы 1 тармағында: “Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылады және бірдей қорғалады”, - делінген.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік-экономикалық тұрақсыздығы
екені белгілі. Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық
құқықтың зерттеу шегіне кіретін меншікке қарсы қылмыстармен күрес жүргізу
мәселесі ерекше маңызға ие болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті
теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке
қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін
ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау
органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар
туғызатынымен де қауіпті.
Қазақстан Республикасында жалпы қылмыстардың саны әлі де болса
өз қарқынын жоғалта қойған жоқ. Арнайы мәліметтерге жүгінсек, соңғы өткен
10 жыл аралығында мысалы, 1995 жылы – 200873, 1996 жылы – 206006, 1997
жылы –162491, 1998 жылы – 183977, 1999 жылы-162491, 2000 жылы – 142100,
2001 жылы 162494, 2002 жылы – 139431, 2003 жылы – 150790, 2004 жылы –
152168, 2005 жылы – 135151 қылмыс жасалғандығын байқаймыз. Ал, тікелей
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап кетумен байланысты
болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 2001 жылы – 1334, 2002 жылы – 798,
2003 жылы – 948, 2004 жылы – 1165, 2005 жылы – 1399 болып отыр.
Біздің өміріміздегі автомобиль немесе өзге де көлік құралдары
деңгейінің уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсу жағдайындағы маңыздылығы,
оған сәйкес оның тиісті түрде қолдану талаптарының көтерілуі, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі
қолданылатын қылмыстық жауаптылықтың күрделі мәселелерін шешудің ғылыми
және тәжірибелік қызығушылықты тудырып отыр. Сондықтан да меншікті
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан Республикасы ішкі істер
органдарының бөлімшелері мен қызметтерінің алғашқы міндеттерінің бірі
ретінде көрініс табады. Соңғы кезде қылмыстың бұл түрінің сандық және
сапалық көрсеткіштері ғана емес, сонымен бірге, жасау тәсілі де өзгеріске
ұшырады.
Аталған дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаттары келесідей:
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен ол үшін белгіленетін
қылмыстық жауаптылықтың даму кезеңдерін анықтау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының объективті белгілеріне
талдау жасау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының субъективті белгілеріне
талдау жасау;
- Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену қылмысының сараланған белгілерін ашу;
Дипломдық зерттеу жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің түсінігі мен оның жалпы сипаттамасы туралы айтылса, екінші
тарау автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудегі қылмыс құрамының заңдық талдамасын қамтиды.
Зерттеу барысында қолданылған пікірлер мен қорытындылар
заңгерлердің, социологтардың, психологтар мен басқа ғылым саласы
өкілдерінің тұжырымдамалары мен заңға және нормативтік актілерге
негізделген.
1-Тарау. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудiң түсiнiгi мен ол үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың
даму кезеңдеріне шолу.
1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құґралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудiң түсiнiгi
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену, яғни айдап кету үшiн жауаптылықты реттейтiн қылмыстық-
құқықтық норманың мазмұнына сипаттама беру аталған қылмыс құрамының
түсiнiгi мен белгiлерiн, оның қол сұғушылық объектiсiн, ұқсас қылмыс
құрамдарынан ажырата бiлуiмiзге немесе дұрыс дәрежелеуiмiзге зор мүмкiндiк
бередi.
Автомобиль немесе өзге де көлiк ґтуралы тез дамыған пайдалы қарым-
јатынастың қажеттi түрi ретiндегi елiмiздегi көлiк туралы жүйесiнiң бiрi
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлiк құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесiн құрайды. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты оның түсiнiгі мен белгiлерiн
анықтауда заң ғалымдарымен әртүрлi анықтамалар берiлген болатын.
Алғашқы рет көлiк құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ ССР 1960
жылғы 1-қаңтарда күшiне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып, онда
автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетiмен
ұрлау мақсатынсыз мiнiп кетуi туралы айтылды. Көлiк құралдарын айдап кету
сол кезеңде қазақ ССР қылмыстық кодексiндегi Көлiктегi қылмыстар атты 11-
тарауында јарастырылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс
құрамы қазіргі кезеңде бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік құралының
қозғалысқа келтірілуі мен қолданылуы саласындағы қалыпты қызметі мен
тәртібіне қол сұғылады деп, көліктегі қылмыстардың қатарына жатқызылған
болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің
барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар,
трамвайлар мен тролейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
көлік құралдары жатады деп белгіленген 2. Айдап кету, өз алдына жеке
түсінік ретінде алғаш рет Ресей Қылмыстық кодексінің 212-1-бабымен
“Автомототранспорт құралдарын айдап кету” деп танылып, көлік құралдарын
басып алу және оны мініп кету деп түсіндірілді 3.
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін норма,
әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, қылмыстық жауаптылыққа
тарту мен жаза тағайындау барысындағы жеке даралау мен жекелеу
қағидаларының сақталуында өз дәрежесінде көрінбеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық
заңының жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты аталған норманы
қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын тапты. Негізгі
мәселелердің бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол сұғылатындығы
туралы мәселе болды. “Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз
көлігін пайдалануына немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы
құқығына қол сұғылады және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі”
–деген ұғымды бірқатар заңгерлер қолдайды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге
де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты
қылмыстарды “Меншікке қарсы қылмыстар ” тобына жатқыза отырып оған қатысты
шешімді түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы
аталған қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету
құқығы, меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері
өз қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену ҚР ҚК-нің 185-бабымен
белгіленді. Бұл қылмыс бойынша меншік иесі, өзінің көлігін бір адамның
айдап әкету салдарынан зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт
аралығында өз көлігін пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айырылады.
Демек, бірінші кезекте көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса,
екіншіден, жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтіруі мүмкін. Сондықтан
аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және соған сәйкес жазалау
түрін айқындау дұрыс болып табылады 5.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлікті алумен байланысты талан-таражбен байланысты және талан-таражбен
байланысты емес қылмыстарға бөлуге болады. Аталған қылмыс құрамы талан-
таражбен байланысты емес қылмыстар қатарына жатады. Автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрамы күрделі
сипатқа ие және қылмыстық құқық теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар
авторлар айдап кетуді өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны мініп
жүру деп түсіндіреді 6. Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен
көлік құралдарын басып алу және онытұрған орнынан белгілі бір қашықтықта
қозғалысқа келтіруі деп таниды 7.. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына
қатысты айтылған анықтамалар да бар. Олар: автокөлік құралдарын заңсыз
иелену және оны жүргізуі 8.; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік
құралының кабинасына заңсыз енуі және оны тұрған орнынан алып кетуі 9.;
өз еркімен көлік құралдарын заңсыз иелену 10.
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін
біртектес “айдап әкету” – деген түсінікпен қамти атай отырып заң шығарушы
дұрыс анықтама берген 11. Себебі, айдап кетудің өзі қылмыскердің өз
мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде
меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда
анағұрлым дұырс анықтама болып, бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша
пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы
қылмыс құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да “ұрлау
мақсатынсыз” деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі
ретінде көрініп, оны ұрлаудан айырып алуымызға мүмкіндік береді.. Ал,
ұрлаудың ҚК-тің 175-бабы 1-ескертуіндегі анықтамасына келетін болсақ,
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамның пайдасына
заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп көзделген.
Ал осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген “ұрлау мақсатынсыз”
деген ұғым тар шеңберде көрініп тұрған секілді. Біздің ойымызша, “ұрлау
мақсатынсыз” деген тіркесті “талан-таражға салу мақсатынсыз” деген сөзбен
ауыстыру анағұрлым нақты әрі түсінікті болар еді.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлігі) орташаауырлықтағы қылмыстар санатына
жатқызылады. Ал , осы құрамның 2-4-бөліктері ауыр қылмыстар санатына
жатады.
Біздің көзқарасымызша, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен
критериилері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды. Жоғарыда
айтылғандарға орай біздер, “автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену – деп адамның өз бетімен бөтеннің көлік
құралын тұрған орнынан жеке басы пайдасы үшін, өз меншігіне айналдыру
ниетінсіз қозғалысқа келтіруі танылады”.
2. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың даму
кезеңдері
Әрбір қылмыс құрамы өздігінше даму сипатына ие. Автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуге қатысты қылмыс
құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін анықтаудың даму кезеңдері аса
терең емес. Себебі, автомобильдің өзі біздің елімізге келуінің өзіне ұзақ
уақыт бола қойған жоқ. Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің жарқын
даму жетістіктерінің бірі болып автомобиль танылады 19.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде,
механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды.
Көп тараған көлік түрі ретінде ат-арба немесе теңдеп жүк артылатын
жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдермен өндірілген 20
автомобиль және 12 мотоциклды құрады, ал еліміздің кейбір өңірлерінде
автомобиль туралы түсінікті тіптен жұрт білмеді 20.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған және үлкен роль атқарған, Қазақ КСР 1923 жылы
15-сәуірде қабылдаған “Жүк немесе жеңіл автокөлік құралдарының және
мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы қозғалыс тәртібі туралы” қаулысы табылды
24. Зерттеушілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық
кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бұзақылық, кей
жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету әрекеттері ретінде
сараланды. Сонымен қатар, олар әкімшілік тәртіппен де қудаланған. Мысалы,
елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын ұрлау немесе тонау әрекеттері аса
көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір
мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-
жайларға әкеп соқтырды. Өйткені, көлік құралдарына деген сұранысқа, адамдар
саны күннен-күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары
санының көбеюіне қатысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмыстар халық арасында тарай бастады.
Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық кодексте
нақты орын алмағандықтан, сол кездегі қолданылған 19 желтоқсан 1956 жылғы
РСФСР Жоғары Кеңесі Указымен ұсақ бұзақылық ретінде жауаптылыққа тартылды
26.
Қылмыстық заңдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы
норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес
жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты
қылмыстарға да кері әсерін тигізді. 1960 жылы 27-қазандағы Ресейдің
Қылмыстық кодексінде автомототранспортпен байланысты үш қылмыс құрамы
(211,212,213-баптары) орын алды. Қазақ КСР 1960-жылғы 1-қаңтарда заң күшіне
енген Қылмыстық заңында арнайы 221-бабымен көзделген, “автомашиналарды,
мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз
мініп кеткендігі үшін” қылмыстық жауаптылықты көздеу нормасы алғашқы рет
орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде бір жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының
қолданылуы белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән
ерекшелігі болып, нақты қылмыс құрамының атауында мотоцикл деген түсініктің
тікелей айтылуымен ерекшелінеді. Ал, қазіргі кезеңде еліміздегі қылмыстық
заңмен белгіленген аталған бап бойынша мотоцикл деген ұғым өзге де көлік
құралдары қатарына жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының 3-шілде 1965 жылғы Қылмыстық
кодекске өзгертулер енгізу туралы Указымен, ҚК 221(1)-бабын
“автомототранспорт құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды
ұрлау мақсатынсыз айдап кету” деп толықтырды 27. Осы аталған норма
“Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына
қарсы қылмыстар атты ” РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-1 бабымен
белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді көздеген қылмыс құрамының дис
позициясында, айтылған норманы қолдануда теріске бұрмалайтын “айдап
кетудің” түсінігі нақты орын алмаған болатын.
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен
қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен
байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі
өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы
Указының редакциясы бойынша аталған бап “Автомототранспорт құралдарын өз
бетімен мініп кетуі” деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясымен”Автомототранспорт
құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарлы ұрлау мақсатымен
емес, өз бетімен мініп кетуі”, деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш
жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына
жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез
шаралары қолдануы белгіленген болатын 28.
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң
шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз
екендігін нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау
шараларының едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезеңде, одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап
кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нормаларды белгілеген.
Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған
зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олармен көлік құралдарын айдап кеткендігі
және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда
қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі өзгерістердің бірі болып, 1970 жылғы 6-
қазанындағы КСРО Жоғары Соты Пленумының “Автокөлік қылмыстары туралы
істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” №11 қаулысымен, аталған қылмыс
құрамына қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік
құралын айдап кету автомототранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған
болатын.
Жалпы қылмыстық заң нормаларын пайдаланудағы Қазақ КСР белгілеген ҚК-
нің 221-бабын қолдану, сол кезеңдері өзінің құндылығын жоғалта қойған жоқ
еді, дегенмен де, осы қылмыс құрамына қатысты ғылыми пікірталастықтар
қайтадан жаңа деңгейге шықты. Осыған байланысты болған негізгі қойылған
сұрақтардың бірі болып, бірінші кезекте біздердің заңшығарушылығымыз
бойынша осы талдауға жатқызылған қылмыс құрамы, көліктегі қылмыстар тобында
ма, жоқ әлде жасалуы кезінде меншік қатынасына қол сұғатындығын нақты түрде
расталуын анықталуы қажеттілігі табылды.
Көп ұзамастан осы қылмыстық әреккетті қылмыс құрамы кезекті елеулі
өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Ол қазіргі кезеңдегі, яғни біздердің
заң жүзінде қолданып отырған 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап заң күшіне енген
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңымен белгіленген норма болып
табылады.
Осы жаңа қылмыстық заңмен “Автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуі” үшін қылмыстық жауаптылықты
белгілеген қылмыс құрамы ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінде белгіленген “Меншікке
қарсы қылмыстар” атты 6-тарауындағы 185-бабымен жауаптылық көзделді.
Міне, осылайша, еліміздің қылмыстық заңы, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын заңсыз иелену туралы норманы “Меншікке қарсы қылмыстар”
тарауына қоса отырып, аталған қылмыстың объектісі болып меншік иесінің
иелену, пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншік қатынастары
болып табылады деген шешімге нүкте қойды.
2-тарау. АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ
ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫҚ ТАЛДАМАСЫ.
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты
Қылмыстың объектiсiн дұрыс айқындау, жасалған қылмыстың әлеуметтiк
мәнiн анықтау мен Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмi жүйесiнiң нормаларында
өзiне сәйкес орнын табуына, қылмыстың қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн немесе
қол сұғушылық әрекеттердi дұрыс дәрежелеуге бiрден-бiр қажет болып
табылады.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегiмен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткiлiктi және анық
негiзделуi, соның iшiнде қылмыс объектiсi белгiлерiнiң дұрыс анықталуының
маңызы зор.
Теория мен тәжiрибеде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуде ең алдымен қандай қоғамдық қарым-
қатынастарға зардап келтiрiледi деген сұрақ пiкiрталастық туғызды. Бiрақ та
қылмыстық құқықтың мәселелерiн шешудегi жаңа қырларын ескеруде, бiрiншi
кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс
объектiсi түсiнiгiнде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы
мүмкiн емес делiнген. 31.
Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен көзделген автомобильдi немесе
өзге көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң объектiсi ретiнде,
бiздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да бiр
қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалынатын қалыпты
қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз. Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан
да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтiк қызметтiң нәтижесi бола алатын
байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-
қатынаспен байланысты бола алатындығымен көрінеді.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртiп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтiк
байланысы немесе субъектiлердiң өзара әрекетi танылады. Бұдан басқа, мұндай
жағдайда қарым-қатынас субъектiлерi – азаматтардың денсаулығына зиян
келтiрудi немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етедi делiнген 32.
Профессор Е.I. Қайыржанов қылмыс объектiсiнiң материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы – ол мүдденi бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтiк құнды
мүддесiз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсiндiредi. Қылмыстың
объктiсiн анықтау үшiн кез келген жеке жағдайда екi түрлi өзара байланысты
мәселеге тоқталуға тура келедi. Бiрiншiден, кiмнiң қандай мүддесi және
екiншiден, қандай құқықтық норма бұзылады?
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектiсi болып құқықтық норма шығады. Бiрақ
бұл жәй беткi жағы ғана. Объектiнiң неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнiсi
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игiлiктерiнде жатыр 33. Барлық қоғамдық
қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейдi, тек қана заң тұрғысынан
анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делiнген 34.
Мысалы, транспорттық қылмыстарға қатысты ең алғашқы түсiнiк
берушiлердiң бiрi ретiнде профессор Н.С. Алексеев болды. Бiрақ та ол,
транспорттық қылмыстар деген түсiнiктен өзіне тән транспортқа қатысты
бiрқатар арнайы белгiлерi бар болғандықтан бұл термин дәлiрек емес,
сондықтан бұл дұрыс түсiнiктi құрамауы мүмкiн деген күдiкпен қарады 35.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тiкелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестiк қылмыстық құқық ғылымында жалпы мен танылған қағида орын алған
36.
Егер, отандас елдердiң қылмыстық құқығымен қылмыстың жалпы және тектi
объектiсi болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса кейбiр авторлар нақты бiр қылмыстың тiкелей
объектiсiн қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мәселен, А.А. Пионтковский нақты бiр
қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде қоғамдық қарым-қатынастардың бiр өзін
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерiн қарастырған: меншiкке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектiсi деп көрсетеді 37.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас, “әрбiр қылмыстың объектiсi болып
қоғамдық қатынастар танылады”, бiрақта ол нақты өмірлiк қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральды, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол бередi деген пiкiр айтылған 38.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тiкелей (арнайы) қылмыс
объектiлерi арасындағы бiр-бiрiмен байланыста болатын тегi мен түрлерi
арасында үзiлiс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсiнемiз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннiң “тiкелей объект заңмен бекiтiлген емес ол әр
қашанда нақты бiр қоғамдық қатынас ретiнде көрінеді,” деп санауын анағұрлым
дәлелдiрек деп айта аламыз 39.
Жоғарыда айтылғандай бұл қылмыс құрамының түрi көліктегi қылмыстар тобы
қатарында орын алғандықтан мысалы, Б.А. Куринов көлік құралдарын айдап
кетудiң тектi объектiсi деп, темiр жол, әуе немесе су көлігі, қала электро
көліктерi мен автомото транспорт құралдарының қауiпсiз және қалыпты
қозғалысқа келтiрiлуi деп атайды 4. Көрсетiлген объектiге қол сұғушылық
әртүрлi санаттағы тұлғалар мен немесе кiнәнiң бiрнеше нысаны әрекеттерiмен
де сипатталынуы мүмкiн. Сол сияқты, Б.А. Куриновтың, қылмыстың тектi
объектiсi болып, көлік құралдарының қозғалыс қаупсiздiгi болып
танылатындығы туралы пiкiрiне В.К. Глистин наразылық бiлдiре отырып,
қылмыстық заң нормасына тек қозғалыс қаупсiздiгi ережелерi мәселелерi ғана
емес, сонымен қатар көлік құралдарын пайдалануды, адамдардың өмірi мен
денсаулығын, мүлкiн қорғауды қылмыстық құқықтық норма өз алдына тiкелей
мақсат етiп қоятындығын атап көрсетеді. Сондықтан да, ол көлік құралдарын
пайдаланудағы қылмыстық заңмен қорғалынатын мүлiктiк қымбаттылықты, адамның
өмірi мен денсаулығын қылмыстық заңмен қорғалынатын ұқсас қоғамдық қарым-
қатынастардың тобын осы қылмыстардың тектi объектiсi деп тануымызды ұсынады
41.
Аталған қылмыстың объектiсi болып, мемлекеттiк не қоғамдық ұйымдарға
немесе жеке азаматтарға жататын автомототранспорт құралдарын тиiсiнше
пайдалануының тәртiбi болып танылады. Автомото транспорт құралдарын өз
еркiмен айдап кету қозғалыс қауiпсiздiгiне қол сұғады және аталған
жауаптылықты көздеген қылмыс құрамының диспозияциясымен қамтылады деген
негiздеменi М. Валиев бердi 42.
Басқа авторлармен салыстырғанда М. Валиев көліктi айдап кетудiң
объектiсiн “мемлекеттiк, қоғамдық ұйымдардың немесе азаматтардың танылатын
көлік құралдарын пайдалану тәртiбi” деп анықтайды 43. Ал, заңгер А.
Лихолая болса осы қылмыстың объектiсiн қоғамдық тәртiппен қатар қоғамның
қауiпсiздiгiн де қосып қарастырады. 44.
Көлік құралдарын заңсыз айдап кетудiң тiкелей объектiсi болып көлік
құралдарын пайдаланудағы қауiпсiздiктi қаматамасыз ететiн қоғамдық қарым-
қатыныс танылады делiнген В.М. Хомичтiң пiкiр бiздiң ойымызша пiкiр
таластықты тудырады 45.
Мұның өзi, автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленуде, кiнәлi тұлға көптеген жағдайларда мас күйiнде
немесе жүргiзушi куәлiгiнсiз не болмаса жағымсыз жағдайларда, яғни қылмыс
жасау орнынан жалтару үшiн түнгi уақытта жарықсыз жүруi, көліктiң
техникалық жағдайын тексермеуi, жол жүру ережелерiн сақтамауымен т.б. мән-
жайлармен түсiндiрiледi.
Ал, екiншi жағынан қарасақ бiздердiң көз қарасымызша әрине, кейбiр
жағдайларда көлік құралдарын айдап кетуде қоғамның қауiпсiздiге ешқандай
нұқсан келтiрмейтiн көлік құралдарын жүргiзудi жетiк меңгерген тәжiрибелi
тұлғалармен де жүзеге асырылуы мүмкiн.
Қылмыстың объектiсiн толық талқылау барысында, қылмыстық заңмен
қорғалынатын айқын қоғамдық қарым-қатынастарға нақты қол сұғатын осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiнiң айқындалу қажеттiлiгi туындайды.
Осыған сәйкес қылмыстың тiкелей объектiсiн қорғау мақсатында заң атқарушы
қылмыстық құқықтық норманы қалыптастырады және қылмыс құрамын
жүйелендiредi. Көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң тiкелей
объектiсiн анықтау туралы заң әдебиеттерiндегi әр түрлi авторлардың
тұжырымдары мен көзқарастары жүйелi, яғни нақты тоқтамға әкеп соқтырып
аталған қылмыс құрамының меншiкке қарсы қылмыстар тарауына ауыстырылуы
дұрыс екендiгiн бiздер аңғара аламыз.
Мысалы, осы айтылған тұжырымға қарама-қарсы пiкiр ретiнде Ю.И. Ляпунов
және В. Егоров көлік құралдарын айдап әкетудiң тiкелей объектiсi деп
қоғамдық тәртiптi таниды 48. Кейбiр авторлар көлік құралдарын айдап
кетудi, көліктегi қылмыстардың құрамалы түрлерiнiң бiр түрi деп санайды.
Себебi, кiнәлi адам көлік құралдарын заңсыз иеленiп оны өз мақсатында
пайдаланады және айдап кетушi адам мас күйiнде табылуы немесе көліктi
жүргiзу қабiлеттiлiгiнiң нашар болуы және мұндай себептердiң ауыр
зардаптарға әкеп соқтыруы мүмкiн деген тұжырыммен түсiндiрiлген.
Мысалы, Б.А. Куринов және Н.Ф. Кузнецова көлік құралдарын айдап кетудiң
объектiсi ретiнде көлік құралдарының қозғалысы кезiндегi қалыпты немесе
қауiпсiз жұмысын таниды 49. Осы пiкiрдi және де И.Г. Маландин, Г.И.
Баймурзин қолдайды. Бұл авторлар көлік құралдарын айдап кетудiң әлеуметтiк
құқықтық табиғатын анықтайтын объектiсi ретiнде, нақты көлік қозғалысы
қауiпсiздiгiн атай отырып, меншiк құқығын, адамның өмірi мен денсаулығын
екiншi, қосымша объектiсi ретiнде танылады деп айтқан 50.
Осындай түсiндiрмелерге қатысты, қоғамдық тәртiп барлық қылмыстардың
объектiсi болып танылатындығын және де адамның денсаулығын немесе құқығын,
жеке адамның мүддесiн, әлеуметтiк құзыретiн қылмыстық заңмен қорғалынатын
жалпы объектiсi деп Н.И. Коржанский дұрыс ескередi. Сондықтан бiздiң
ойымызша қоғамдық тәртiптi осы қылмыстың тiкелей немесе тектi объектiсi деп
тануымызға негiз жоқ 51.
Дегенмен, бiздермен қарастырылып отырған осы қылмыс құрамы өзінiң
қауiптiлiгiмен бiр ғана объектiнiң аумағына ғана қол сұғып қана қоймайды.
Демек, қылмысты дәрежелеуде негiзгi объектiмен қатар басқа да қосымша
(факультативтi) белгiлердi айқындалуы қажет екендiгi мәлiм.
Көлік құралын айдап кетудiң алғашқы этаптарында көлік құралын пайдалану
немесе иелiк ету құқығы бұзылады, ал оның қозғалысқа келтiрiлуi кезеңiнен
көліктi пайдаланудағы қозғалыс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн талаптар
бұзылады.
Заң әдебиеттерiнде, көлік құралдарын айдап кетудiң объектiсi ретiнде
меншiк қатынастарын қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде тануымыз туралы
бiрқатар көзқарастар айтылған болатын. Бұрынғы заңгерлерiмiздiң айтуынша
қоғамдық қарым-қатынастар аталған қылмыстың әлеуметтiк және құқықтық
табиғатын анықтай алмайтындығымен көрінген. Бұл айтылған құндылықты асыра
бағалу және көлік құралдарын айдап кетуге қатысты кем бағаның берiлуi,
бiздерге меншiкке қатысты мән-жайларға жаңа тұрғыда зер салуымызды талап
етедi. Өйткенi, барлық жағдайлардағы айтылған көлік құралдарын айдап
кетудегi нақты қарым қатынастар, осы қылмыстың негiзгi және тiкелей
объектiсi ретiнде танылады.
Көлік құралдарына қол сұғушылық тек тонау жолдарымен ғана емес сонымен
қатар, бiздер атап отырғандай ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен де жүзеге
асырылады. Меншiк иесi көлік құралының айдап кетiлуiнен зардап шегедi,
кейбiр жағдайларда ұзақ мерзiмге дейiн меншiгiне билiк ету мүмкiндiгiнен
айырылады, сонымен қатар көлік құралын айдап кеткен адам, көлік құралы
өзінiкi болмағандықтан оның қауiпсiздiгiне, сақталуына назар аудармайды.
Көлік құралдарын айдап кетудегi қоғамның қауiпсiздiгiне қатысты
қоғамдық қатынастар факультативтi сипатта болғандықтан, олар бұзылған
жағдайда сотпен жаза тағайындау кезеңiнде ескерiлiнуi мүмкiн.
Аталған қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсiне – меншiктiң нақты нысаны,
ал қосымша объектiсiне адамның денсаулығы жатады. Көлік қозғалысы мен
оларды пайдалану ережелерiн бұзу объектiсi осы нормамен қамтылмайды,
сондықтан да автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын өз бетiнше айдап
кету барысында кiнәлiнiң мұндай әрекетiн ҚР ҚК 296 бабы бойынша
қылмыстардың жиынтығы ретiнде танылып саралануға жатады 16.
Сонымен, жоғарыда заңгерлердiң атаған бiрқатар тұжырымдары мен
көзқарастарына талдау жасай келе бiздер, автомобильдi немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi қол сұғушылықтың объектiсiне
талдау жасауда мынадай келесi қорытындыларға келемiз.
Бiрiншiден – кiнәлi адам, тек қозғалыс қауiпсiздiгi жағынан ғана емес,
сонымен қатар адам мен көлік құралдары арасындағы қарым-қатынасқа тiке
байланысқа ие бола отырып ең алдымен қылмыстық-құқықтық қорғаумен
артықшылық берiлген мүлiктiк қарым-қатынасына нұқсан келтiредi яғни, меншiк
құқығының бұзылады.
Екiншiден – көлік құралдарының иесi белгiлi бiр қысқа уақыт аралығы
болса да өз көлік құралын пайдалану, билiк ету құқығынан айырылады.
Үшiншiден – көлік құралының өзіне немесе оның тетiктерiне
(детальдарына) зардаптардың келтiрiлуi.
Төртiншiден – адамның меншiгiне қол сұғу кезiнде пайда болатын олардың
денсаулығы мен өмірiне (өмірге немесе денсаулыққа қауiптi емес немесе
қауiптi күш қолданумен не қорқытумен, мүлiк жоюмен т.б.) қарсы бағытталған
әрекеттердiң болуымен сипатталынады.
Көлік қозғалысы мен оларды пайдалану ережелерiн бұзу объектiсi осы
аталған нормамен қамтылмайды, сондықтан да автомобильдi немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз өз бетiнше айдап кету барысында
кiнәлiнiң әрекетiнiң нәтижесiнде Көрсетiлген зардап орын алса, онда оның
әрекетi қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Демек, қазiргi ҚР ҚК 185-бабымен көзделген “Автомобильдi немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену” бойынша қылмыстық
жауаптылық меншiкке қарсы қылмыстар тобы тарауында орын алуы, мiне осы
аталған себептерге байланысты дәлелденедi.
Осыған байланысты заң шығарушы көлік құралдары иелерiнiң құқықтарының
бұзылуына ерекше мән бере отырып, осы әрекеттi меншiкке қарсы қылмысқа
жатқызу арқылы жеке адамның мүддесiн қорғау идеясына артықшылық берiлгенi
өзінен-өзi түсiнiктi.
“Қылмыстың объектiсiн дұрыс анықтау, қылмысты әрекеттiң әлеуметтiк және
құқықтық табиғатын ұғынуымызға қылмыстық жауаптылықтың шектерiн
анықтауымызға септiгiн тигiзедi. Сонымен қатар объектiнi нақтылау ұқсас
қылмыстарды бiр-бiрiнен ажыратуымызға мүмкiндiк бередi және де қандай да
болмасын қылмысты қоғамға қауiптiлiк дәрежесi елеулi мөлшерде қандай
объектiге қол сұғатындығымен байланысты болады” 56.
Автомобильдi немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудегi қылмыстың затын анықтау туралы сұрақтарды шешу маңызды орын
алады. Осыған орай, кездесетiн бiрқатар пiкiрталастықтар, қылмыстық заңда
нақты осы қылмыс құрамының заты болып танылған көлік құралдарына қатысты
әлi де болса тiзбектемелi түсiнiктердiң толық берiлгендiгiмен байланысты
болып отыр.
Зат – қылмыстық заңға байланысты адамның әрекетiмен нақты қылмыс
белгiсiнде табылған материалдық әлемнiң құралы. Жалпы қылмыстық құқық
ғылымында қылмыстың заты сұрақтарының шешiлуi кезеңдерi пiкiрталастықты
тудырады.
ҚР ҚК 185-бабында көзделген қылмыстың заты және оның негiзгi белгiлерi,
арнайы тұрғыда заң әдебиеттерiнде толық ашылып көрсетiлмеген. Көбінесе
авторлар көлік құралдарының арнайы белгiлерiне нақты тоқталмастан, олардың
анықтамасын айқындаумен немесе қылмыстық-құқықтық сипаттама берумен ғана
шектелiп қойған.
Соның iшiнде, қылмыстың өз алдына жеке белгiлерiнiң бiрi ретiнде қылмыс
затының мәнi және оның меншiк қатынасы мен қоғамның қауiпсiздiгi
аумағындағы зардап келтiру механизмiндегi ролi, қол сұғушылық объектiсiн
анықтаумен ҚК 185-бабы мен көзделген қылмысты әрекеттердi дәрежелеуде
елеулi түрде өз алдына жеке теориялық және тәжiрибелiк маңыздылыққа ие.
Ең алдымен, қылмыстың затын оқып үйрену, автомобиль немесе өзге де
көлік құралдарына заңсыз қол сұғылған кезде (осы қылмыс құрамына қатысты)
жан-жақты тұрғыдағы қол сұғушылық объектiсiнiң мәнiн дұрыс айқындау мен
оларды нақтылай түсуде септiгiн тигiзедi.
Автомобиль немесе өзге де көлік құралдары қылмыстың заты ретiнде тани
отырып, ҚР ҚК 185-бабында көзделгендей аталған норманың мәнiне байланысты,
көлік құралдарын иелену немесе қолдану немесе өкімдік етуге байланысты
қоғамдық қарым қатынасты қамтиды. Сонымен қатар, аталған қылмыс затында
жоғарғы қауiптiлiк деңгейiнiң көзi ретiнде табылған көлік құралдарын
пайдалануды реттейтiн қоғамдық қарым қатынастың жиынтығы табылады. Демек,
заңмен көзделгендей ҚР ҚК 185-бабы бойынша қылмыстың заты болып “автомобиль
немесе өзге де көлік құралдары” танылады.
Ал, “көлік” деген түсiнiкке анықтама ҚР ҚК 295-бабының ескертуiмен –
темiр жол, теңiз, өзен және су кідiгi құралдарының барлық түрлерi, оның
iшiнде шағын өлшемді теңiз және өзен кемелерi танылады деп белгiленген.
Сонымен қатар ҚР ҚК 296-бабының ескертуiмен өзге де механикалық құралдары
деп, тракторлар, мотоциклдер және өзге де өздiгiнен жүретiн машиналарды
түсiндiредi.
“Автомобиль” – деген түсiнiк механикалық көлік құралдары деген ұғымды
бiлдiретiндiгi бiздерге белгiлi. “Автомобиль” (авто.. және лат. Mobilis -
жылжымалы) дегендi бiлдiредi 57.
Қазақстан Республикасының көліктерi – бұл оның аумағында тiркелген
автомобильдi, темiржолды, теңiз, iшкi сулар, әуе, электiрлi қалалық,
метрополитен сонымен қатар Қазақстан Республикасының аумағында табылған
магистральдi трубопроводтық транспорт болып танылады деп айтылған 58.
Темiр жол, әуе көлігі, шағын су кемесi, моторлы қайық, байдарка, яхта
осы көрсетiлген қылмыс құрамының заты болып табылмайды және аталған көлік
құралдары басқа арнаулы қылмыс құрамының заты (ҚР ҚК 295-бабы) болып
табылады. Кейбiр авторлар айдап кетудiң қылмыс затына барлық көлік
құралдары жатқызылады деп санайды. Бiрқатар авторлар қала электрокөлік
құралдары трамвай немесе троллейбусты айдап кетудегi қылмыстың заты деп
санамайды. Келтiрiлген қарама-қайшы тұжырымдар нақты бiр қылмыстық заң
нормаларын тәжiрибеде қолдануда қателiкке апарып соқтыратындығы сөзсiз.
Аталған қылмыс құрамы бойынша оның затын айқындайтын келесi бiр
белгiлердiң бiрi болып, көлік құралдарына байланысты пайда болған, әр түрлi
нормативтi актiлердiң жүйесiмен реттелiнетiн қоғамдық қарым-қатынастың
үлкен жиынтығы танылады. Олармен көлік құралының түсiнiгi айқындалады,
көлік құралы иелерiнiң құқықтары мен мiндеттерi түсiндiрiледi, техниканы
жабдықтау, тiркемеге алу мен сатып алу немесе сатудың ережелерi берiледi.
Осы жүйедегi негiзгi құжаттардың бiрi болып “Жол қозғалысы ережелерi”
табылады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 25 қарашадағы №1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшiне енген Қазақстан Республикасы
“Жол Қозғалысы Ережелерiнiң” 1-қосымшасымен “механикалық көлік құралы”
двигательмен қозғалысқа келтiретiн мопедтен басқа көлік құралдары деп және
аталған осы термин, сондай-ақ кез-келген тракторға және өздiгiнен жүретiн
машиналарға қолданылады делiнген. Осы ережелерге сйкес жұмыс көлемi 50 см3
аспайтын двигательмен қозғалысқа келетiн және ең жоғарғы конструктивтi
жылдамдығы 50кмсағаттан артық емес көлік құралы “мопедтер” танылады. Жалпы
көлік құралдарын былайша бөлуімізге болады:
1) Двигательмен жабдықталған: а) механикалық; б) мопедтер.
2) Двигательсiз: а) велосипедтер; б) тiркеуiштер.
Аталған тiзбектемелердiң арасында аталмаған ат-арба көлігі жеке орын
алады. Осыған байланысты болған сәтсiз талпыныстардың бiрi болып, Ресей
қылмыстық заңымен 1994 жылы ҚК 148-1 бабы бойынша ат-арба көлігін айдап
кету (заңсыз иелену) қылмыс ретiнде танылуы белгiленген болатын.
Мұндай норманың конструкциясы соттық тәжiрибеде негiзделген түрде
қиындықтарды немесе қарама-қайшылық пiкiрдi туғызады. Ал, қазiргi кезеңде,
Ресей қылмыстық заңымен (ҚК 166-бабы) ат-арба көлігі осы қылмыстың заты
болып танылатындығы туралы мәселе қарастырылмаған 59. Бiздердiң қылмыстық
заңымыз да осы аталған қылмыс затының қатарына ат-арба көлігін қоспайды.
Механикалық көлік құралдары өздiгiнен қозғала алатын болып танылуы
қажет. Двигательмен жабдықталмаған көлік құралдары механикалық көлік
құралдары болып танылмайтындықтан осы қылмыстың заты ретiнде
қарастырылмаған.
Көлік құралдарын айдап кетудегi қылмыс заты болып механикалық емес
көлік құралдарын қоса тануымыз туралы бiрқатар көзқарастар да орын алады.
Мысалы, мопед, велосипед, мотороллер, мотоколяска заңсыз айдап кетiлуi
мүмкiн. Барлық жағдайлардағы бұл заңсыз иелену меншiк құқығына нұқсан
келтiруi де мүмкiн. Айтылған механикалық емес көлік құралын осы қылмыс
құрамының заты ретiнде тануымыз, құқықтық нормалардың күшейтiлуiн, атап
айтқанда меншiк иесiнiң құқық кепiлдiгi мен мүдделерiн арттыратын да
сияқты.
Велосипед – бұл адамның бұлшық етiмен қозғалысқа келтiрiлетiн
қозғалмалы құрал. Тiркеуiш (прицеп) – тек механикалық көлік құралдарының
көмегімен қозғалысқа келтiрiлетiн құрылғы. Тiркеуiш механикалық көлік
құралдарының көмегінсіз өздiгiнен қозғалысқа келтiрiле алмағандығынан осы
қылмыстың заты ретiнде тануымыз дұрыс болып саналмайды.
Маршруттық көлік құралы болып, жол бойымен жолаушыларды тасымалдауға
арналған және белгiленген аялдама пункттерi (аялдамалы) бар белгiленген
маршрутпен қозғалатын жалпы пайдаланудағы көлік құралы танылады. Көлік
құралы болып жол бойымен адамдарды және жүктердi немесе оған бекiтiлген
құрал-жабдықтарды тасымалдауға арналған құрылғы саналады.
Қазақстан Республикасы Iшкi Iстер Министрлiгi № 217-шi бұйрығымен
“Қазақстан Республикасы Iшкi Iстер Министрлiгi 1994 жылғы 28 қаңтардағы
”№17 бұйрығына өзгертулер мен толықтырулар туралы 1996 жылғы 24 маусымдағы
“Мемлекеттiк автоинспекцияның тiркеу экзаменациялық қызметiн жетiлдiру
туралы” бұйрығымен, 50 см3 және жоғары жүру жылдамдығы 50 кмсағат және
одан жоғары жылдамдықтағы көлік құралдары тiркеуге алынады деп белгiленген
.
Сол сияқты, “көлік құралдарының өздiгiнен қозғалысқа келтiретiн
двигателiнiң күшi көлемi 50 см3 немесе соған сәйкес келетiн (электрлiк,
газды, бу т.б.) көлік құралдары табылады және олардың қозғалысқа келтiрiлуi
жол жүру ережелерiмен реттелiнедi деп екiге бөлінеді” делiнген 63.
Қала электро көлік құралдарын трамвай, троллейбусты заңсыз иелену сирек
жасалғанымен тәжiрибеде мұндай жағдайларды кездестiруiмiзге болады.
Сондықтан да қылмыстық заң шығарушылықты одан әрi жетiлдiруде, нақты
анықталмаған мән-жайлардың қылмыстық заң түсiндiрмелерiне енгiзiлуiн дұрыс
деп ойлаймыз.
Қазiргi кезеңге дейiн, қылмыстық құқық теориясында және тәжiрибеде
“көлік құралдары” туралы түсiнiк әр түрлi мазмұнды қамтыған. Осыған
байланысты аталған осы қылмыстың затына кiшiгiрiм теңiз моторлы өзен
қайықтары немесе өзге де көлік құралдарын теңестiрiлген. Бұған қатысты
азаматтардың жеке меншiгiндегi кiшiгiрiм теңiз моторлы қайықтарын айдап
кетуiлуiмен байланысты жауаптылықты шешу барысында белгiлi бiр шешiмсiз
сұрақтар да пайда болады.
Моторлы қайықтар, катер, мотобат, моторлық аяхталар және басқа да суда
қозғалатын құралдар жол жүру ережелерiнде көзделгендей ҚР ҚК 185-бабымен
қарастырылатын “механикалық көлік құралдарының” ұғымымен қамтылады және
олар өзге де көлік құралдары деген түсiнiкке сәйкес келедi. Бiрақ, су
көлігімен байланысты қылмыстар ҚР ҚК Ерекше бөлімінде көзделген тиiстi
баппен жауаптылықты белгiлейдi. Мысалы, әскери көлік құралын айдап кетуi
жағдайындағы қылмысты әрекеттi осы аталған қылмыс құрамы бойынша
дәрежелеймiз. И.К. Крошаков және өзге де авторлар двигательдiң күшiне
байланыссыз қандай да болмасын өздiгiнен жүретiн механизiмдi, аспалы
моторлы велосипедтi осы қылмыстың заты деп санайды. Осыған ұқсас ұғымды
мысалы, Ю.И. Ляпунов және М.Е. Ефимов “қылмыстың заты” ретiнде қандай да
болмасын қала көлік құралдары, жылжымалы темiр жол және су көлік құралдары
деп санайды 66. Ал, осы аталған тұжырыммен бiздер толық келiсе алмайтын
сияқтымыз.
Бiздiң елiмiздiң немесе Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы тағы
басқа бiрқатар шет елдердiң қылмыстық құқығымен “автомобильдi немесе өзге
де көлік құралдарын” қылмыстың заты ретiнде қарастырады. Сондықтан,
техникалық теория тұрғысында нақты өздiгiнен қозғалатын механикалық
құралдардың толық тiзбектемесiн қылмыстық заң саласында жете түсiнiк беруi
тиiмдiрек болуы да мүмкiн едi.
Өзiнiң қызмет атқаруы сипатына байланысты көлік құралдары әуе, су және
жер бетiнде пайдаланылатын болып үш түрге бөлінеді. Әуе және су көлік
құралдары аталған қылмыс құрамының затына жатпайды. Жер бетi көлік
құралдарын жолдық және рельстi деп бөлуімізге болады.
Мысалы, Н.М. Свидилов және А.С. Сенцовпен ұсынылған көлік құралдарын
топтау тiзбектемелерi бiздер үшiн оңтайлы деп санаймыз:
а) дөңгелектi (автомобиль, автобус, троллейбус, мотоцикл немесе
т.б.);
б) темiр табанды (тракторлар, бульдозер т.б.);
в) рельстi жылжымалы көлік құралы (трамвай);
г) әуе жастықты немесе оларға ұқсас көлік құралдары;
д) шаңғы немесе шана құралдарына орналасқан (мотонарт т.б.) 34.
Әрине, бiздер бұл топтаумен келiсуiмiзге болады себебi, аталған қылмыс
құрамы бойынша айдап кетудiң заты болып танылатын көлік құралдары жоғарыда
шектелiп көрсетiлген.
Осы мән-жайлардың негiзiнде бiздер, көлік құралдарын айдап кетудегi
қылмыстың заты болып жылжымалы темiр жол көлік құралдары немесе су көлігі
болып танылады деген В.М. Хомичтiң тұжырымын немесе жер бетiмен қандай да
болмасын өздiгiнен қозғалатын көлік құралдары қылмыстың заты болып табылады
делiнген заңгер В.П. Пантелеевтiң тұжырымын қолдай алмаймыз.
Зерттеу нәтижелерi көрсеткендей ұрлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz