Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

"Мәдени Мұра" бағдарламасының аясындағы Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері

Қазіргі Қазақстан территориясы екі ежелгі мәдениеттің тоғысқан жерінде орналасқан - көшпенді және отырықшыл. Олар көптеген ғасырлар бойы қатар өмір сүріп келген, үздік материалды және рухани жетістіктермен бөліскен. Бұл жерде көп халықтар, ежелгі өркениеттер мәдени ескерткіштері пайда болған.

Бағдарламаны жүзеге асыра бастаған кезден - бастап тарих пен мәдениеттің 78 ескерткішінде реставрациялық жұмыстар бітірілген

Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауидің кесенесін ЮНЕСКО әлемдік ескерткіш деп таныды

Қазақстандағы 25 мың тіркелген ескерткіштер арасында алғашқы адамдардың тұрақтары, мыңдаға жылдар бойғы тарихы бар қалалар бар. Осы мыңдаға археологиялық куәліктер арасында ежелгі, ортағасырлық, шығыс сәулет өнерінің құнды қазынасы жатыр. Қызылорда облысындағы б. з. д. IV-II ғғ Баланды-II ескерткіші - кірпіштен жасалған әлемдегі алғашқы күмбездердің бірі. Маңғыстау ескерткіші - өзіндік, автономды сәулет стилінің әлемде қайталанбас дамуы. Жамбыл облысындағы Айша-Бибі кесенесі - Қазақстан территориясында VII-VIII ғасырларда құрылыс технологиясының даму деңгейінің зор екендігін көрсететін тағы бір әлемде қайталанбас сәулет туындысы. Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауидің кесенесін ЮНЕСКО әлемдік ескерткіш деп таныды.

2004 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бастамасымен негізгі приоритеті тарих пен мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіру, реставрациялау, консервациялау және мұражайландыру болып табылатын «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарлама жасалып, қабылданды.

«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарлама қабылданғалы бері қазірге дейін Айша-Бибі кесенесі, Арыстанбаб, Абат-Байтақ, Есімхан, Қара Сопы, Мақұл Там, Ысқақ Ата, Джабраил Ата, Караман Ата қорымдарында, Петропавл қаласындағы «Резиденция Абылай хана» кешені сияқты 78 тарих пен мәдениет ескерткіштерінде реставрациялық жұмыстар аяқталды, біздің түп-тұқияндарымыз туралы көптеген мәлімет беретін ғылымды мыңдаған артефактылармен байытқан 26 ғылыми-қолданбалы, 40 археологиялық зерттеу жүргізілген.

Соңғы үш жылда «жоқтан» екі мұражай-қорық - Алматы облысындағы Есік және Шығыс Қазақстан облысындағы Берел - мұражай-қорық жасалған.

Тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет еліміздегі ескерткіштердің масштабты инвентаризациясы өткізілді және республикалық (218 объектов) және жергілікті (11 277 объектов) маңызы бар тарих пен мәдениет ескерткіштерінің Тізімі қабылданды.

Мемлекет «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру аясында шет елдердегі ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде. Дамаск қаласындағы Сұлтан Әз-Захир Бейбарс кесенесі, Каир қаласындағы Сұлтан Бейбарс мешіті реставрациясы, Дамаскідегі әл-Фараби тарихи-мәдени орталық-кесенесінің құрылысы сәтті аяқталды.

Қызыл Кент сарайының ескі орны

Кент тауларында Кызыл-Кент жолының маңында қазақ даласына жоңғар шапқыншылығы кезіндегі сәулет ескерткіші бар. Халық арасында ол Кент сарайы деген атаумен белгілі. Кішігірім жазықта, барлық жағынан жартасты таулармен қоршалған. Қазақстанның ежелгі тарихын зерттеуші М. Чеканинский «Развалины Кызыл - Кент, опубликованной в записках Семипалатинского отделения общества изучения Казахстана» атты мақаласында (1929) Қарақаралы ауданына қазақстарды қоныстандыру тарихы туралы бірқатар қызық ұсыныстарды хабарлайды.

Кент тауларында Кіші жүздің Жағалбайлы руының қазақтары XIV ғасырда пайда болды. Мекеннің өзіне тән мінезі, ғимарат жоспары және тапқырлықтары М. Чеканинскийдің ойынша Қызыл Кентке Будда храмына қарағандай қарауға мүмкіндік береді. Кент сарайының ғимараты кішігірім, шаршы пішінді. Жақтардың өлшемі 5 сажень (ежелгі орыс ұзындық өлшемі, 1 сажень шамамен 2 метр болып есептеледі. ) Үш жақтан жалғас салынған үйлер бар, олардың сыртқа шығатын есіктері жоқ. Терезелері қайда екені белгісіз. ХIХ ғ. соңында құрылыс бұзылған. Оңтүстік жақтағы ұзындығы 8 аршин (ежелгі орыс ұзындық өлшемі, 1 аршинде 71 см бар. ) қабырға тұсында кіреберіс есік орналасқан. Кіреберіс есік қалқаның астында орналасқан. Қалқа балкон түрінде және ұзындығы 4 аршин ағаш бағаналарымен тірелген. Екі бағана үйдің қабырғаларының қалқасын тіреп тұр, ал төртеуі қарама-қарсы жақтағы шеттерді тіреп тұр. Екі артқы және алғы бағаналарға бір- бір бөрене салынған, кесе-көлденеңнен орта қалыңдықты 17 сырғауыл орналасқан. Сырғауылдардың арасы тақтайшалармен толтырылған. Үстінен тас тақталар төселген. Қалқаның екі жағынан да қабырғалардың қалдықтары сақталған. Бұл қабырғалардың міндеті жұмбақ күйінде қалып отыр. Қалқадан жоғары оңтүстік қабырғада кіреберістің үстінде терезе сақталған. Ал, ғимараттың ішінде осы қабырғада жерден 3 аршин 7 вершок (ежелгі орыс ұзындық өлшемі, 1 аршинде 71 см, 1 вершокта 4, 445 см бар. ) биіктікте жұқа мөтке көрінетін. Анықтап айтқанда, бұл екінші қабат еденінің қалдықтары. Сонымен, ғимарат екі қабатты болғаны анықталды. Бұл жергілікті тұрғындардың әңгімесі, оңтүстік қабырғаның биіктігі және екінші қабаттағы биіктікте терезенің болуы негізінде дәлелденді. Бүкіл сарай жапсырма құрылыстарымен бірге тас тақталардан салынған. Құрылыстың ішкі және сыртқы жағы балшықпен сыланған. Қабырғалардың қалыңдығы 1 аршин 2 вершкок. Сарай маңында түрлі құрылыстардың үйінділері болған. Сарайдың қасында бірнеше қабір бар. Сыртынан қарағанда олар қазақтардікі емес. Кент сарайы Жоңғар хандығы тұсында пайда болған ескеркіш. Қызыл Кент үйіндісінің маңынан бидай тұқымы бар бірнеше қыш құмыра - будда дінінің заты табылды. Негізгі библиография: 1. Чеканинский М. А. «Развалины Кызыл-Кент» в Каркаралинском районе, 1928г.

Жұбан-Ана кесенесі X - XI ғасыр

Орналасуы: Жаңаарқа ауданы, Мыңадыр бекетінен екі км қашықтықта. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Кесене туралы алғашқы жазбаша еске алу П. И. Рычковтың 1762 жылы жарық көрген «Топография Оренбургская» атты еңбегінде бар. Орталық Қазақстанда ешқашан болмаған П. И. Рычковтың ескерткішті сипаттап жазуы түпнұсқадан алынған.

1863 жылы тұңғыш рет Шоқан Уәлиханов кесененің жоспарын түсіріп, суретін салды. 1946 жылы кесенені ҚазССР ғылым Акакдемиясы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеді. (Ә. Х. Марғұлан) . 1974 ж. ҚазССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы ескерткішке өлшеу және фотофиксация жұмыстарын жүргізді. (М. А. Маманбаев, М. К. Сембин, М. С. Нұрқабаев) . Кесене бір камералы күмбезді құрылыс, жоспарда шаршы пішінді болып келеді. Кіре беріс есік шошақ аркалы және оңтүстік шығысқа бағытталған. Ескерткіштің негізгі көтергіш құрылымдары күйдірілген және дымқыл кірпіштерден жасалған және үш қабатты жүйе болып табылады. Құрылыс сазды ерітіндіде жүргізілді. Кесененің өлшемдері жоспарда 6х5, 8м, күмбездің төбесіне дейінгі биіктік 5, 5м, кесененің көлемі 190м3. Негізгі библиография: 1. П. И. Рычков. Топография Оренбургская. ч. П, 1762г. 2. Ш. Ш. Уәлиханов. Собрание соч. в пяти томах. т. Ш, Алма-Ата, 1964г. 3. Ә. Х. Марғұлан. Археологические разведки в бассейне реки Сары-Су /Из отчета экспедиции 1946г. /. Вестник АН КазССР, №7, 1947г. 4. М. К. Сембин, Мавзолей Жубан-Ана /историческая справка/. Архив НИПМ.

Сангру II қорымы

Сангру II - бұл ежелгі андронов мәдениетінің белгілерін сақтаған жалғыз ескеркіш. Ол Қарағанды облысы Шет ауданы Айшырақ ауылынан 5 километр қашықтықта орналасқан. 1958 ж Орталық Қазақстан археология экспедициясының екінші жасағы Сангру II мекенінің обаларын зерттеп шықты. Ол Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы Дарат мекенінен 4 км қашықтықта орналасқан және оңтүстіктен солтүстікке қарай гранит соқпақпен шектелген алап. Солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөліктері батпақталған.

Алапта бес оба орналасқан, оның үшеуі тас тізбектерден орнатылған. Бірінші обадан басқа обалар алаптың солтүстік бөлігінде орналасқан. Обадан солтүстік батысқа қарай 100 м қашықтықта бір жинақы топта қола дәуірінің қорымы орналасқан, оның жекелеген дуалдары обаның салынуына дейін жеткен.

Сангру II кешенінде төрт дуал үйіндісі және үш үйіндісіз дуал табылған, олар обаның солтүстік- батысындағы құрылымында орналасқан.

Ескерткішті қазу нәтижесінде қола дәуріндегі андронов дуалының үстінде ерте көпшелі кезеңдегі жерлеу жағдайы анықталды.

Обаны дуалдың үстіне орнату былай жүзеге асты. Дуалдың ішіндегі аса биік емес үйіндіде терең емес шұңқыр қазылды. Сонан соң үстінен тас үйінді салынды. Ал, шығыс жағынан шағын оба орналастырылды. Онда ат және оған қойылған сазды ыдыс жерленген. Сол сияқты олжалар осы жерлеуде анықталды.

Жерлеу рәсімі, бірге жерленген керек-жарақ мүлкінің сараптамасы Сангру II қорымының жерлеу уақытының қай кезеңге жататынын аңғару қиын екенін көрсетті. Оның хронологиялық амплитудасы көне нұрын және ерте атасу уақытының арасында белгіленген.

Ұлытау

Ұлытау - ежелгі заманның кене сырларын ішіне бүккен шежірелі өлке. Ол ежелгі де ералуан әдемі ескерткіштерінің көптігімен кім-кімді де тенті етеді. өзінің ғажайып сұлулығымен, құнарлығыменен бабаларымызды ынтықтырған қасиетті жерде палеолит, неолит дәуірлерінің туындысы - алғашқы адамдардың мыңдаған еңбек құралдарын әр бұлақтың маңынан, көгалды жазықтардан кездестіресіз.

Қаракеңгір өзені жағасындағы Дүзен мазарына жақын орналасқан палеолит дәуірінен қалған көнекөз шеберхана Қазақстандағы ең ірі де әйгілі ескерткіш санатында. Тас ғасырының мылқау куәлігі Жетіқоңыр археологтердің көп жылдардан бері назарында. Қола дәуірінің ескерткіштері - елді мекендер, мазарлар мен Беғазы-Дәндібай мәдениетінің асқақ кесенелері кез-келген өзен алқаптарынан кездеседі. Ежелгі патша әулеттері жерленген Айбас Дарасы, Үйтас-Айдос, Ақоба, Талдысай обалары көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің ынта-ықыласын ұдайы өзіне аударып отырса, Қорғасын елді мекеніне жақын орналасқан обалар мен Терісаққан өзені жанындағы Қараоба екі жарым мен жылдан аса уақыт бойы жолаушылар үшін қиыр далада қағылған қазықтай нақты нысана болып келеді.

«Мұртты» қорғандар - Ұлытаудағы таңдай қақтырар көрікті нысандар. Олардың құпиясы әлі күнге беймелім. Бұларды мазар үстіндегі ескерткіш дейміз бе, әл-де ежелгі расытхана дейміз бе - әйтеуір бұлардың қай-қайсысы да таңғажайып дүниелер. Классикалық үлгідегі осындай ескерткіштердің «мұрты» үнемі шығысқа қарап тұрады. Ұлытауда сақталған олардың кейбірі сан алуан бағдарымен, пішінімен, санының көптігімен таңғалдырады.

Жазық жерлерде орналасқан хундар дәуіріндегі әдемі шатқалды қорғандар өзінің асқақтығымен, сұлулығымен көзге түседі. Ежелгі түркі, оғыз - қыпшақтар мәдениетінің ізін де осы жерлерден ұшыратамыз. Арғанаты, Кішітау тауларындағы, Тілеуқабыл аңғары мен Қорғантас шатқалындағы түркінің айшықты тастарымен өрнектелген оба қоршаулары өз қалпында сақталған. «Балбал» деп аталатын кейбір сомтастар өрнегінің қатары кей жерлерде 250 метрге жетеді.

Ежелгі шеберлер қолымен тасқа қашалып салынған суреттердін тұтастай галереясы Ұлытаудың өзіндік мәдениетінің көрікті беттерін құрайды. Тіршілік ету, аң аулау бейнелері, ғажайып жануарлар әлемі, ежелгі адамдардың дүниетанымын танытатын суреттер тұтастан Теректі әулие, Зыңғыртас, Арғанаты таулары жартасында, Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетіқыз өзендерінің бойларында тұр.

Бұл берекелі жер көшпелі тайпа көсемдерінің сүйікті мекені еді, ол қашанда қасиетті, әрі киелі қоныс саналған.

Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының бұл жерді тұрақты қоныс еткені тегін емес.

Ұлытау жерінде Шыңғыс ұрпақтарымен байланысты сәулеттік ескерткіштер жетерлік. Бұлар - Жошы, Құтлық-Темір, Болған ана, Келін-там мазарлары.

XIV ғасырда, шамамен VII-VIII ғасырларда өмір сүрген түркі руларының негізгі қалаушылардың бірі Алаша хан қаьіріне мазар тұрғызылды. Ұлытау тауы биігінің бірінде ұлы қолбасшы, саясаткер және шешен, Алтын орда әмірі Едіге жатыр. Оның аты Алтай, Орла, Солтүстік Кавказ, Қырым және Өзбекстан халықтарының батырлық әңгімелері мен эпостарында сақталған. Алтын Орданың жігерлі ханы Тоқтамысқа да Ұлытаудан топырақ бүйырған. Халық аңызы өмірінің соңғы кезеңінде қарапайым пенде болып, Египеттің ұлы билеушісі, қыпшақ Бейбарыс осы далаға оралғанын бүгінгі күнге жеткізді. ұлытау тарихының білгірі, академик Әлкей Марғұланның жазуынша, Туранның құдіретті ханы Афрасиаб өмірінің соңғы кезін Ұлытауда өткізген.

Құдіретті Ақсақ Темір қзінің Ұлытауда болғаны туралы Алтыншоқы тауында тасқа қашап белгі қалдырған. Ұлытаудың ғажайып гранит шыңдары Бұқар ханыАбдоллахты және Құдияр ханның қоқандық жауынгерлерін ұмытқан жоқ. Монғолдардың тұрақты қоңысы - Қарақорымға беттеген ортағасырлық көптеген еуропалық және орыс елшілері Ұлытау бұлағының суын ішіп, шөлін басты.

Кетбұғы, Керей, Жәнібек, Қасым, Тәуке, Барақ, Көшім, Абылай, Әбілқайыр, Ақжол би, Қазыбек би және т. б. тарихи тұлғалардың қмірбаяны Ұлытау атымен байланысты.