ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢ БҮГІНГІ КӨРІНІСІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢ БҮГІНГІ КӨРІНІСІ

Баймағамбетов Ерлан Русланұлы

XVIII ғасырдан XX ғасырдың ортасына дейінгі аралықта Қазақстан территориясында шағын этностардың пайда болу процесі жүрді. Ресейдің еуропалық бөлігінен көшіп келген этностар стихиялы, өз еркімен, жоспарлы қоныстанды; Еділ бойы мен Кавказдағы жекеленген этностар мәжбүрлі түрде депортацияланды. Осымен, Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды. Жүзден аса ұлт өкілдерінен тұратын көп ұлтты Қазақстандағы ұлтаралық даму әрқилы жүрді. ХХ ғасырдың 80-жылдарының аяғы мен 90-жылдардың басынан республикада 34 ұлттық-мәдени орталық Қазақстан Республикасының қоғамдық және аймақтық бірлестіктер жөніндегі Конститутциясы мен Заңдарына сәйкес өз қызметтерін жүргізіп келеді [1, 142 б] .

Осылай, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1990 жылдардың басында-ақ еліміздегі барлық ұлттық-мәдени бірлестіктерді бір ортақ шаңыраққа - Қазақстан халқы Ассамблеясына біріктіру туралы идеясымен таныстырды. Қазақстан - тарихи тағдыры ортақ этностардан құралған унитарлы мемлекетке айналып отыр. Тағдыры ортақ халықтарды ортақ құрылымның аясына біріктірудің бірден бір жолы - Қазақстан халқы Ассамблеясын құру болып табылды. Қазақстан қоғамының тарихи бастаулары алғышарт болуы, ол - Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясы. Мұндай жаңа әрі теңдесі жоқ құрылымды іске асыру жұмыстары аймақтарда кіші Ассамблеялар құрылудан бастау алды. Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамды топтастырушы тетіктердің біріне айнала бастады. Шын мәнінде, ол ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделін жүзеге асырудың маңызды тетігі болып табылады [2] .

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 1995 жылы 16 ақпанда еліміздегі ұлттық-мәдени орталықтардың жетекшілерімен кездесу ұйымдастырып, онда Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін оның құрамында болған кейбір мемлекеттерде ұлтаралық түсініспеушіліктер қарулы қақтығыстарға айналып, соның нәтижесінде сан мыңдаған жазықсыз жандардың өмірі қиылып, балалар ата-аналарынан айырылып, жүз-мыңдаған отбасылар үйсіз-күйсіз босқындыққа душар болғандын атап айтты. Бағымызға орай, Қазақ елінде жүргізілген ұлтаралық келісім мен татулықтың арқасында мұндай қасіретке жол берілмегені анық. Себебі, оған ұлттық-мәдени орталықтардың қосқан үлесі ұшаң теңіз. Ұлт Көшбасшысы осы себепті ұлттық-мәдени орталықтарының өкілдері мен жетекшілеріне өзінің шексіз алғысын білдірді [3] .

Сонымен бірге, тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев еліміздегі ұлтаралық келісім мен татулықты сақтау, оны одан әрі нығайту үшін республикада жаңа қоғамдық институт - Президент жанындағы консультативті-кеңесші орган ретінде Қазақстан халқын бір шаңыраққа, ортақ мүддеге біріктіретін Ассамблея құру қажеттілігінің маңызын атап көрсетті. Бұл құрылған Ассамблеяның негізгі мақсаты: Қазақстандағы барлық этнос өкілдерін рухани тұрғыда қайта жаңғыру мен дамуын қамтамасыз ете отырып, өркениеттік және демократиялық ұстанымдарға, мемлекеттік ұлттық саясатта барлық этнос өкілдерінің мүддесіне деген құрметке негізделіп, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру болатындығы анықталды. Сонымен қатар, елдегі барлық облыс орталықтарында кіші Ассамблеялар құрылып, олардан сессияға 260 делегат сайланды. 1995 жылы 24 наурызда Алматы қаласында бірінші сессиясы өткізіліп, оның құрамына 40 ұлттық-мәдени орталықтың өкілдері мен жетекшілері кірді. Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев осы сессияда өз баяндамасын жасап, Ассамблеяның ұйымдастырушылық құрылымдарын белгіледі [3] .

Ассамблея этномәдени бірлестіктерді құрамына біріктіреді және олардың жетекшілері Қазақстан халқы Ассамблеясы мен кіші Ассамблея мүшелері болып табылады. Республикада өмір сүретін 46 этностың ұлттық-мәдени орталықтары жұмыс жасайды. 2007 жылы елімізде жүзеге асырылған конститутциялық реформа аясында Ассамблея Парламент Мәжілісіне 9 депутат сайлауға түсуге құқылы болды. Осылайша, Парламентте еліміздегі басқа да ұлттардың мүддесін қорғау конститутциялық тұрғады жүзеге асырылып отырды. 2008 жылы «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заң қабылданды [4] .

Қазақстан халқы Ассамблеясы тарапынан шетелдік елшіліктермен, республикадағы этникалық топтардың тарихи отанымен байланыстар орната отырып, өзара қарым-қатынас жасауда. Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық «Ақиқат» және «Мысль» журналдарының құрылтайшысы және де Ассамблея жанынан шығатын «Достық-Дружба» журналы бүкіл еліміздің түкпір-түкпіріне таратылады. Қазақстан халқы Ассамблеясы жас тәуелсіз мемлекеттердегі ұлтаралық қатынастардың маңызды мәселелері бойынша халықаралық конференцияларға белсене атсалыса қатысып отырады. Бұл бағытта Қазақстан халқы Ассамблеясы ЕҚЫҰ-мен де тығыз байланыс жасап, әртүрлі жұмыстар жүргізіп келеді.

Ұлттық-мәдени орталықтар еліміздегі қоғамдық бірлестіктердің елеулі бөлігін құрайды. Қоғамдық бірлестіктердің демократиялық институттары жүйесінде алатын орны мен рөлі ерекше екені айдан анық. Этномәдени орталықтар әрбір халықтың мәдени мұрасын жаңғырта әрі дамыта отырып, оны өскелең ұрпаққа аманатқа қалдыратыны даусыз. Ұлттық мәдениетті жаңғырту мен сақтаудың тарихи тәжірибесін ғылыми тұрғыда зерттеп-зерделеу Қазақстан қоғамындағы ұлтаралық қатынастарды дұрыс әрі тиімді ұйымдастырудың мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ұлттық-мәдени орталықтар қоғамдық жүйенің субъектісі ретінде республиканың қоғамдық және мәдени өміріне етене ену үдерісі Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экномикалық дамуымен тығыз байланыс жасап отырады. Ұлттық-мәдени орталықтардың құрылуына этникалық топтардың рухани-мәдени құндылықтары мен әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін жаңғыртуға деген ішкі сұранысы мен ұмтылысы да негіз болды. ҰМО құрылуына әсер еткен тағы салмақты себептердің бірі - еліміздегі этностық топтарда кеңестік дәуірден мұраға қалған мәдени-этникалық қайшылықтар мен проблемаларды шешуге деген қажеттіліктен туындап отыр.

Олардың дамуындағы басты кезең 1991 жылы 27 маусымда «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңының қабылдануымен басталды. Қабылданған бұл алғашқы заң бойынша қоғамдық бірлестіктердің, соның ішінде ұлттық-мәдени орталықтардың құрылуы мен қызметінің тәртібі реттеліп отырды. Бұл арнайы заңның қабылдануы елдегі қоғамдық-саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты туындаған болатын. Сол құрылған ұлттық-мәдени орталықтардың бірнешеуіне тоқталсақ:

Түрік ұлттық-мәдени орталығы 1991 жылы ақпанда ұйымдастырылып, 1996 жылы ол Түріктердің «Ахысқа» болып атауын өзгертті. Республикалық қоғамның облыстық, қалалық, аудандық бөлімшелерімен және түрік этносы тығыз қоныстанған елді мекендермен байланыстың құрылымдық жүйесі қалыптасқан. Қазіргі кезде қоғамның 4 облыстық (Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда), 6 қалалық және 13 аудандық бөлімшелері қызмет атқарады. Әрбір елді мекенде түрік этносы өкілдерінің Кеңесі сайланып, құрылған. 2004 жылдың қазан айынан бастап қазақ, түрік және орыс тілдерінде ай сайын «Ахысқа» газеті шығып тұрады. Сонымен қатар, үш жексенбілік мектеп жұмыс жасайды және 30-дан астам жалпы білім беретін мектептерде түрік тілінен сабақтар беріледі. Алматыдағы №99 орта мектеп жанында жыл сайын түрік тілі мұғалімдері үшін семинарлар ұйымдастырып тұрады. Түркия елшілігінің көмегімен түрік тілін оқитын балалар оқулықтармен, ал мұғалімдер әдістемелік құралдармен қамтамассыз етіледі. Түрік мұғалімдері жыл сайын Түркияға білімдерін жетілдіруге сол елдің қаржылай көмегімен жіберіледі. Жыл сайын 15-20 жастағы азаматтардың Түркиядағы жоғарғы оқу орындарында білім алуларына мүмкіншіліктер жасалады. «Ахысқа» түрік жазушылары мен ақындарының еңбектерін жариялауға, «Мико» комедия театрының материалдық-техникалық базасын күшейтуге жан-жақты қаржылай көмек көрсетіледі. 2003 жылы 6 маусымда Алматы қаласында Республика сарайында «Біз - қазақстандықтармыз» деген тақырыпта Түрік мәдениетінің І Республикалық фестивалі өткізілді [5] .
1989 жылы Алматы және басқа да облыстарда Қазақстан кәрістерінің мәдени орталықтарының жұмыстары қолға алына бастады. Ол 1995 жылдан бері Қазақстан кәрістерінің қауымдастығы деп аталды. Қазақстан кәрістерінің қауымдастығының басым бағыттары: кәріс тілі мен салт-дәстүрлерін қайта жаңғырту, кәрістердің тарихын зерттеу, кәріс халқының өзіне тән қайталанбас мәдениетін, өнерін, әдебиетін дамыту, Қазақстан кәрістерінің заңды құқықтары мен мүддесін қорғау, Қазақстандағы демократиялық, құқықтық мемлекет құру үдерісіне корей этносының белсенді араласуын қамтамасыз ету, халықтар арасындағы достықты нығайту, халықаралық мәдени-экономикалық байланыстарды дамыту болып табылады. 2010 жыл ҚКҚ-ның құрылғанына 20 жыл толды. Соған сәйкес қауымдастық бұл белесті де береке-бірлігі жарасқан Қазақстан халқымен бірге ҚР Конститутциясының қабылдануы мен Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуының 15 жылдығы қарсаңындағы жалпымемлекеттік мерейтойлардың және Корей Республикасындағы Қазақстан жылы аясында лайықты атап өтуге дайындық жұмыстарын белсенді жүргізді [6, 128 б] .
1991 жылы Алматы қаласында Армян мәдени орталығы «Луйс» деген атаумен құрылды. Жексенбілік армиян мектебі жұмыс жасап, онда 7-ден 15 жас аралығындағы армиян балалары ана тілінде білім алады. Армиян мәдени орталығының белсенді қызметінің арқасында Қазақстан халқы достығы фестивальдарында армиян мәдениеті кеңінен насихатталады [6, 132 б] .
Ассириялықтардың мәдени орталығы 1991 жылы құрылып, тіркеуден өтті. Орталықтың негізгі мақсаты Қазақстандағы ассириялықтардың ұлттық-мәдени жаңғыруы мен дамуы бағытында қызмет ету болып табылады. ;
Қазақстандағы поляктардың алғашқы ресми емес бірлестіктері 1980 жылдардың соңында Қарағанды, Көкшетау, Алматы сияқты қалаларда құрыла бастады және ол 1992 жылы заңды түрде тіркеуден өтті. Одақ ұйымдық тұрғыда 14 облыстық және қалалық бірлестіктерден құралады. Қазақстан поляктарының одағы қызметі республикалық үйлестіру кеңесі арқылы жүзеге асып отырады.
1992 жылы Қазақстандағы орыс қауымы (ҚОҚ) республикалық қоғамдық бірлестік ретінде тіркелді. Қазақстан бойынша оның 12 аймақтық бөлімшесі ашылып, жұмыс істейді. Сонымен қатар, Алматыда «Русский Дом» халық шығармашылығы мен мәдениетінің орталығы, Атырауда «Радуга» орталығы, Риддер қаласында Орыс мәдени орталығы қызмет етеді.
1992 жылы 29 мамырда ҚР Әділет министірлігінде «Тұран» деген атаумен әзірбайжан мәдени орталығы тіркеуден өтіп, өз қызметін ресми түрде жүргізе бастады. Осы жылдан бері Қазақ радиосында әзірбайжан тілінде «Азери» бағдарламасы әуе толқынына шығып тұрады. Қазақстан халқы Ассамблеясының Достық үйінде орналасқан Әзірбайжан мәдени орталығы жанынан 2001 жылы көркемөнер-әдеби студиясы ашылды.
2002 жылы 10 қыркүйекте Грузин мәдени орталығы (ГМО) құрылды. Құрылған алғашқы жылынан бастап Алматыда грузин жексенбілік мектебі жұмыс істейді. Бұл мектеп жұмысының мақсаты грузин тілі мен жазуына үйрету, грузин халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін насихаттау, грузин халқы мен қазақ халқының және Қазақ жерінде мекендейтін басқа да ұлттар арасындағы достық қатынастарды, мәдениеті мен тіліне деген құрметті одан әрі нығайту болып табылады.
«Беларусь» ұлттық-мәдени орталығы 1992 жылы желтоқсан айында құрылып, өз жұмысын бастады. Ұлттық-мәдени орталықта этнос өкілдерінің өзарар кездесулері өткізіліп, Беларусь Республикасынан келген қонақтар қабылданып, тарихи отаны туралы мәліметтер таратылып отырады. Сонымен қатар, белгілі азаматтардың мерейтойлары, Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының мерекелері атап өтіледі [6, 140 б] .
Қазақстан Республикасындағы Еврей ұлттық ұйымдарының «Мицва» Ассоциациясы республикадағы барлық еврей ұлттық-мәдени орталықтарын біріктіре отырып, 1992 жылы құрылды. «Мицва» Ассоциациясымен бірге 15 еврей мәдени бірлестіктерін, 13 Хэсэн қайырымдылық ұйымдарын және 13 еврей қауымы орталқтарының қызметін үйлестіріп отырады. Бүгінгі күні «Мицва» Ассоциациясы құрамына енетін қайырымдылық ұйымдары Қазақстанның 150-ден астам елді мекендерінде 13 мың еврей этникалық тобымен жұмыс жасайды [6, 148 б] .
«Вайнах» Ассоциациясы 1995 жылдың басында құрылып, сол жылы 31 наурызда ҚР Әділет министірлігінде түркеуден өтті. «Вайнах» Ассоциациясы құрамына Қазақстан аумағындағы шешендер мен ингуштердің барлық ұлттық-мәдени бірлестіктері кіреді. «Вайнах» Қазақстан халқы Ассамблеясының құрамына кіреді және оның жетекшілері Ассамблея Кеңесі мүшелері болып табылады. Аймақтардағы бөлімшелер жетекшілерінің барлығы дерлік Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі.
Болгар мәдени орталығы 1995 жылы ұйымдастырылып, орталыққа аймақтық мәртебе берілді. Оған Атырау, Ақтөбе, Павлодар облыстық және Теміртау қалалық филиалдары кіреді. Тек Павлодар, Ақтөбе, Атырау және Қарағанды облыстарында олардың саны 1000-нан 1600 адамды құрайды. Бүкіл республикада бүгінгі күнде 7 мыңға жуық болгар өмір сүрсе, 30 мыңнан астамы аралас некеде тіркелген.
1995 жылы Алматы қаласы мен Алматы облысында Түрікмен қоғамдық-мәдени орталығы ашылды. Ол Қазақстандағы ұлттық-мәдени бірлестіктердің жаппай құрыла бастаған кезеңінде ұйымдастырылған еді. 1998 жылы Алматыдағы түрікмен мәдени орталығына түрікмендердің Маңғыстау ұлттық-мәдени орталығы, ал 2004 жылы Қостанай және Қарағанды түрікмен ұлттық-мәдени бірлестіктері қосылды. 1996 жылы Алматыдағы түрікмендердің ұлттық-мәдени орталығы Ашхабадтағы дүниежүзі түрікмендерінің Гуманитарлық Ассоциациясының мүшесі ретінде қабылданды. Ал 1998 жылы Ашхабадтағы «Елімай-Түркіменстан» - Қазақ ұлттық-мәдени орталығымен шығармашылық байланыс орнату туралы келісім жасалды.
«Мекен» қырғыз мәдени орталығы 1996 жылы тамыз айында құрылды. Орталық қазақстанның майталман жазушысы М. Әуезовтың 100 жылдық мерейтойы мен халық жазушысы Ш. Айтматовтың мерейтойларын атап өтуде белсенділік танытты. Мәдени орталық 1999 жылы қыркүйек айында Астанада өткен Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан елдерінің мәдениет және ғылым қайраткерлерінің кездесуіне қатысты. 2000 жылы қыркүйекте Қырғызстанда Ош қаласының 3000 жылдық тарихын және Түркістан қаласынаң 1500 жылдық тарихын мерекелеуге арналған салтананттарға белсене араласты [6, 163 б] .
Қазақстандағы өзбек этносы қоғамдық бірлестіктерінің қызметін үйлестіріп отыру мақсатында 1996 жылы «Достлик» Ассоциациясы құрылды. Aталмыш ұйым өзбектердің мәдени-ағарту қажеттіліктерін қанағаттандыруға, яғни ұлттық салт-дәстүрін сақтауға, ана тілін жетілдіруге, мәдени құндылықтарын дамытуға бағытталған іс-шараларды жүзеге асырды. Ассоциация мынандай міндеттерді шешумен айналысады: оқу өзбек тілінде жүретін мектептер үшін педагог мамандар даярлау, оқу орындарына түсуге арналған тест-сынақтарын ана тілнде тапсыру мүмкіндіктерін қарастыру, өзбек тілінде телебағдарламалар ұйымдастыру.