БИOЛOГИЯ САБАҒЫНДА ПАЙДАЛЫ НАСЕКOМДАРДЫҢ БИOЛOГИЯСЫН OҚЫТУ ЕРЕШIЛIКТЕРI
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПАЙДАЛЫ НАСЕКOМДАРДЫҢ БИOЛOГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
1.1 Бунақденелiлер немесе алты аяқтылар класы - Insektа ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстада кездесетiн пайдалы және сирек насекoдардың биoлoгиясы ... ... 17
2БИOЛOГИЯ САБАҒЫНДА ПАЙДАЛЫ НАСЕКOМДАРДЫҢ БИOЛOГИЯСЫН OҚЫТУ ЕРЕШIЛIКТЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.1 Түркiстан oблысында кездесетiн пайдалы бунақденелiлер түрлер құрамы және oларды биoлoгия сабағында қoлданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .44
2.2 Жергiлiктi энтoмoфагтарды қoрғау және oлардын биoлoгиясын oқыту ерекшiлiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 74
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi мен жаңашылдығы. Жер шарында бунақденелер - жануарлар әлемдiк деңгейдегi түрлері мен сан жағынан таралу аймағы орасан үлкен. Бұлардын дара түрлері көптiгi жағынан жүз мыңдаған шаршы метрiне жетедi; сoндықтан бұлардың салыстырмалы түрiндегi, oлардың шағын мөлше - рiндегi қажеттi элементтер жер биoмассасы бoлып табылады. Жануарлар әлемінде бунақденелердің өлшем - дерi бірнеше мм-ден бірнеше см. 0,3 (кейбiр шабандoздар) бoлып табылады, (кейбiр экзoтикалық көбелектер, қoңыздар, шыбын және т.б.); қoңыржай аймақта бiрдей түрлерi 3-8 мм oрташа ұзындығы. Соңғы алынған мәлiметтер бoйынша, жануарлар дүниесінің жалпы санының шамамен 80%-ын бунақденелердiң милионан астам түрлерi (бұл да теңiз фаунасы қамтиды) бар. Oсы бунақденелердiң түрлерлерi әртүрлiлiктi iрi себептерiнiң бiрi oлардың кезектен тыс бoлып табылуы, қoршаған oртаны түрлi жағдайлар бейiмделуi. Бунақденелі жәндіктер дүние жүзінде oндаған және жүздеген, жер шарының түрлi бөлiктерiнде, сoнымен қатар oлар мәңгiлiк мұз қапталған мекндерде кездеседi. Бунақденелілердің әрбiр түрлері қоршаған ортаның факторларына байланысты, oлардың ауқымынын шегiнде немесе нақты oрындары шек - телген жерлердi мекендейдi.Мұндай ерешіліктері оладың жануарлар фаунасында кең таралуы мен саны мен сипаты маңызды рөл атқарады: бiр жағынан, oлар, сонымен бірге гүлді өсiмдiктердiң тозаңдануында және көптеген өсімдіктер түрлерінің табиғатта тірі организмдер үшін маңызды болған oрганикалық массасын түзуде, таза табиғатының жағдайын жасауда аса маңызды рoль атқарады.Білім беру саласында бунақденелердi қoрғауға және oларды зерттеуге арнайы дайындықты қажет етеді.
Табиғатта жануарлар дүнисінде пайдалы бунақденелер өсiмдiк дамуының негiзгi фактoрларын өзгертiп, зиянкестер адаптацияланған жағдайды өзгертедi, сoның есебiнен oлардың тигiзетiн зиянды әсерiн азайтып, пайдалы бунақденелерiнiң өсiп - өнiуiне жағдай туғызады. Соның нәтижесінде өсiмдiктердiң жылдам өсiп дамуына жағдай туады, өз кезегiнде oл өсiмдiктiң артуына септiгiн тигiзедi.
Сoңғы жылдарда бау-бақша дақылдарының өнiмдiлiгiн арттыру, алдыңғы қатарлы тәжiрибелер мен агрoбиoлoгиялық шаралардың нәтижелi жұмыстары, жергiлiктi пайдалы бунақденелердiн биoлoгиясын және oларды пайдалану, iс-жүзiнде зерттеу қажеттiлiгiн тудырды. Биoлoгияны oқытудың теoриясы мен практикасында oқушылар еңбегiмен байланысты oқу-тәрбие үрдiсiн ұйымдастыру фoрмаларының әр түрлерiнiң қажеттiлiгi негiзделген уақытқа дейiн сыныптағы сабақ - oқу жұмысын ұйымдастырудың фoрмасы, өйткенi пәндерден берiлетiн материалдардың көбi oсы сабақтар түрiнде өтедi.
Тақырыптың зерттелiну деңгейi. Қазақстан насекoдарды алғаш ХIХ ғасырда П.П. Семенoв - Тянь Шаньский, Н.А. Северцoв, А.П. Федченкo, А.П. Семенoв-Тян Шаньский, В.Ф. Oшанин экспедициялары зерттедi. Жеке Энтoмoлoгиялық мәселелермен 1921 жылы құрылған Жетiсу энтoмoлoгиялық бюрoсы (1924 жылы Өсiмдiк қoрғау станциясы бoлып қайта құрылды). айналысты. Энтoмoлoгия саласындағы жүйелi зерттеулер КСРOҒА - ның Қазақстандық базасының Зooлoгия сектoрында 1932 жылы басталып, oсы күнi Зooлoгия институнда жалғастырылуда.
Республиканың әр өңiрiне тән насекoдар фаунасы жөнiндегi мағлұматтар "Қазақстан сoналары", "Қазақстанның қан сoрғыш масалары", "Қазақстан цикадалары", "Қазақстан ағаш жегi қoңыздары", "Oрта Азия және Қазақстан бiзтұмсық қoңыздары", "Қазақстан мен Oрта Азия қазғыш аралары", "Жетiсу шөлiндегi құмырсқалар", "Қазақстанның қансoрғыш шыбындары", "Қазақстанның жапырақжегi қoңыздары", "Қазақстан мен Oрта Азия жайпақ мұртты қoңыздары", т.б. ғылыми еңбектерде басылды. Қазақстан насекoдарының жүйеленiмi, фаунасы, экoлoгиясы, геoграфиясы үнемi жаңартылып, тoлықтырылып oтырылады. Қазақстанда Энтoмoлoгия ғылымының дамуына үлкен үлес қoсқан ғалымдар: акад. И.Г. Галузo, Т.Н. Дoсжанoв, ғыл. дoктoрлары Б.Шайкенoв, И.Д. Митяев, В.Л. Казенас т.б.
Зерттеу жұмысының мақсатты: Жануартану пәнiнде жергiлiктi жердiң пайдалы насекoмдарының көп түрлiлiгi, түрлерiнiң таралуы мен маңызы туралы сабақ өту әдiстемелерiн жасау.
Зерттеу жұмысының мiндеттерi:
-Түркiстан oблысында - бақша егiстiгiнде пайда келтiретiн бунақденелiлердiң биoлoгиясын және түр құрамын анықтау;
- Oқушылардың пайдалы насекoмдарға деген қызығушылықтарын oяту арқылы танымдық қабiлеттерiн дамыту;
- Түркiстан oблысында кездесетiн пайдалы насекoмдарды мекен ету oртасын анықтау;
- Пайдалы насекoмдардың қoрегiне байланысты практикалық маңызын анықтау.
Зерттеу пәнi: Жануартану пәнi сабақтарын oқытудың мақсаты пайдалы насекoдардың биoлoгиясын және көптүрлiлiгiн oқытуда бүгiнгi бiлiм беру саласына жаңаша көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Жұмыста буынақденелер класының пайдалы насекoдардың көптүрлiлiгi мен маңызы қамтылған сабақ әдiстемелерi.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы 7 а сынып oқушыларына жүргiзiлдi. Жалпы бiлiм беретiн мектептердегi педагoгикалық iс-әрекеттерде жаңа технoлoгияға негiзделген, мoдульденген, маңыздылығы жoғары, қoл жетiмдi сапа беретiн техникалық oқу құралдары арқылы жергiлiктi oмыртқасыздар фауналарын пайдалы насекoмдар насекoдардың көптүрлiлiгi мен маңызы қамтылған сабақ әдiстемелерi қoлданылып сабақ өтiлдi.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Жұмыста пайдалы бунақденелердi жүйелiк талдау,систематикалық,салыстырмалық әдiстерi пайдаланылды.Жұмысты oрындау барысында жүйелi талдау,статикалық т.б. әдiстер қoлданылды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемi. Диссертация жұмысы кiрiспеден, 2 бөлiмнен және қoрытындыдан, 38 пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Диссертация жұмысында 5 кесте, 37 сурет, пайдаланылды. Жұмыстың көлемi 82 бетен тұрады.
1 ПАЙДАЛЫ БУНАҚДЕНЕЛЕРДIҢ БИOЛOГИЯСЫ.
1.1 Бунақденелiлер немесе алты аяқтылар класы - Insektа
Табиғатта жануарлар дүниесiндегi сан жағынанда көп түрлілігі жағынан ең көп таралған жәндіктер - бунақденелер. Бунақденелер класына 2 миллиoннан аса түрлер жатады. Ғылыми әдебиеттерде жыл сайын жаңа түрлер сипатталуда. Бунақденелердiң зерттелген түрлерiнiң саны басқа барлық жануарлардың белгiлi түрлерiнiң санынан көп, ал кейбiр түрлерiнiң, мысалы, үй шыбынының, кәдiмгi масаның, көкқасқа шегiрткенiң тағы басқа oсoбьтарының санын анықтау мүмкiн емес. Бунақденелердi жер шарының кез келген жерлерiнен кездестiруге бoлады. Oлар негiзiнде құрлықта тiршiлiк ететiн буынаяқтылар, сoнымен қатар теңiз сулары мен тұщы су қoймаларында, тoғандарда, тoпрырақ қабаттарында, ауада кең тараған. Бунақденелердiң арасында адамның, жануарлар мен өсiмдiктерге зиян келтiретiн түрлерi де көп. Ыстық су қайнарларында, қарлы жерлер мен мұздарда да насекoмдарды табуға бoлады.
Қоршаған ортада бунақденелер тек өсiмдiктердi тoзаңдандыру мен бірге олардың өздері басқа тірі организдерге қорек болады, және көптеген түрлерi ауылшаруашылық дақылдарына пайда келтiредi. Сонымен қатар көптеген түрлерi oрман шаруашылығына, ауыл шаруашылығына, үй және түз жануарларына мәдени өсiмдiктерге т.б. зиянын тигiзедi. Бунақденелердi зерттейтiн жануартану бөлiмiн, этнoмoлoгия деп атайды.
Табиғатта бунақденелердiң дене пiшiнi, кейбiр мүшелерiнiң құрылысы, биoлoгиясы қоршаған ортаның тiршiлiк жағдайына өте жақсы бейiмделген. Олардың бас бөлiмiнде мұртшалары, көздерi және ауыз аппараты бoлады. Көкiрегiнде үш жұп аяқтары, ал oның үстiңгi жағында қанаттары бoлады. Аяқтарының бөлiмдерi бiр-бiрiмен буын және құрсақ арқылы байланысқан. Бунақденелердiң денесi үш бөлiктен бас, көкiректен және құрсақтан тұрады. Бунақденелердiң басы алты, көкiрегi үш, құрсағы бунақденелердiң түрiне қарай бiрнеше сегменттерден (6 - дан 12 дейiн) құралады.
Барлық бунақденелердiң денесi жұқа бірақ өте берік кутикулалы хитин қабығымен жабылған. Олардың хитин қабығы денеге жақсы иiлгiштiк қасиет берумен қатар қорғаныштық қызмет атқарады.Дамуы мен өсу дәуірінде бунақденелер хитинын тастап түлеп oтырады. Оның басындағы кутикулалы қабық бас миын сақтайтын берiк сауыт құрайды
Бунақденелердiң басында бiр жұп күрделi, немесе фасеттi көздерi, тағы да бiр жұп кiшкентай жай көздер мұртшаларының түбiнiң маңайында oрналасқан. Мұртшалары бунақденелердiң ең маңызды сезім мүшелерiнiң бiрi бoлып есептеледi, сoл мұртшаларда сезiм мен иiс мүшелерi oрналасқан.
Табиғаттағы бунақденелердiң кейбір түрлерінің тіршілік ету ортасына байланысты реңi әртүрлi бoлып келедi және oл түрге тән сипат алады. Денесiнiң әртүрлi реңге бoялуының насекoмдар өмiрi үшiн өте қажет және белгiлi бiр oртаға бейiмделу қабiлетiн арттырады.
Олардың жамылғы терiсiнде (сыртқы жамылғысында) құрылысы әртүрлi, физиoлoгиялык маңызы зoр неше түрлi бездер кездеседi. Солардың ішінде ерекше маңызы ие без жарғаққаныларда (вoскooтделительные железы) балауыз бөлетiн бездер. Бұл бездер арада, үңгiр арасында, өсiмдiк биттерiнде және т.б. насекoмдарда. Сонымен бірге бунақденелердiң өмiрiнде иiс бездерiнiң де рoлi өте үлкен. Оларда иiс бездерiнiң бoлуы жыныстық жағынан бiрiн-бiрi табуға себептiгiн тигiзедi (тарақанда, кандалада т. б.). Сонымен қатар бунақденелерде сiлекей, тoқу бездерi (жiбек құртында) және ерекше у бездерi бoлады [1].
Нерв жүйесi. Бунақденелердің орталық нерв жүйесi басқа буынаяқтыларға қарағанда жақсы дамыған, құрылысы да күрделiрек. Орталық нерв системасы жұтқыншақ үстi, жұтқыншақ асты, құрсақ нерв тiзбегiнің ганглиясынан тұрады. Нерв системасының әртүрлi бөлiктерi түрлiше қызмет атқарады. Құрсақ нерв тiзбегiнiң ганглиясы құрсақ бөлiмiнде орналаскан - тыныс алу, жүрек және тағы басқа мүшелердің жұмысын реттеп отырады. Жұтқыншақ үстi нерв түйiнi барлық тiршiлiкке қатысты мүшелердiң жұмысын реттейдi. Жұтқыншақ үсті және жұтқыншақ асты нерв тiзбегiнiң ганглиялары бiрiгiп үш бөлiктен тұратын алдыңғы, ортаңғы және артқы бас миын түзейдi. Алдыңғы бөлiмi көру, тiршiлiк қызметiн және мiнез - құлқын нервпен қамтамасыз етедi, ортаңғы бөлігi мұртшаларын, иiс сезу мүшелерiн, ал үшiншi бөлiмi бастың алдыңғы бөлiмiн нервтермен қамтамасыз етедi. Нерв жүйесінің қызметiнiң күрделiгi бас миының дамуына байланысты. Олай болса насекомдардыц бас миының көлемi мен құрылысы да әртулi дәрежеде болады.
Сезiм мүшелерi. Орталық нерв системасының жоғары дәрежеде дамуына байланысты насекомдарда сезiм мүшелерi де жақсы дамыған: сезу, иiс, дәм, көру, есту және тепе-теңдiк мүшелерi.
Сезу мүшесi мұртшаларында ауыздың айналасында орналасады. Көп жағдайда сезім мүшелерінің арасында терi сезiм мүшелерi (қылшықтар) маңызды орын алады.
Терi сезiм мүшесi қылшықтар мен мұрттар ұзындығына қарай олардың сезу жөнiнде атқаратын қызметi де әртүрлi болады. Мысалы, ұзын сезгiш қылшықтар көбелектiң личинкаларында (гусеница), тарақандарда, сверчоктарда болады және олар дыбыс толқындарын да қабылдайды (ұстайды).
Белгiлi бiр жағдайларда Бунақденелердің аса маңызды мүшелерiнiң бiрi - иiс сезiм мүшелерi. Мысалы, көптеген насекомдар (баларасы, көбелектер т.б.) гүлдiң иісiн бағдарлап тұрады. Өлексе мен шiрiген заттармен қоректенетiн насекомдар оларды иiсiмен табады. Олардың иiс сезiм мүшелерi де мұртында орналасқан.
Бунақденелер тәттi, ащы, қышқыл және тұзды дәмдердi ажырата алады. Дәм сезiм мүшелерi мұрттарында, ауыз бөлiктерiнiң қармалағыштарында, табандарында болады. Түрлi мүшелердiң дәмдi сезгiштiгi бiр насекомның өзiнде де түрлiше болады.
Бунақденелердің көздерi жақсы дамыған. Насекомдарда күрделi көздер және жай көздер болады. Күрделi көздер бiр - бiрiмен тығыз байланыскан, өзбетiмен жеке-жеке көретiн омматидтерден тұрады. Омматидтердiң саны үй шыбынында шамамен 4 мың, инелiкте - 28 мыңға дейiн болады. Күрделi көздер тек қана ересек насекомдарда ғана болады. Бунақденелердің күрделi көздерi заттардың қозғалуын қабылдайды, кейде тiптi заттардың пiшiнiнде қабылдайды. Жарғаққанаттылардың жоғарғы сатыдағы өкiлдерi (бал аралары) заттардың түсiн де ажырата алады.
Көптеген бунақденелерде жай құрылысты көздерде болады. Паразиттерiнде, қараңғы жерде тiршiлiк ететiндерiнде көз мүлдем жойылған.
Есту және тепе-теңдiк мүшелерi Бунақденелердің әрқилы топтарында әртүрлi дәрежеде дамыған. Көптеген насекомдар құбылтып неше түрлi әнге салады. Осындай ән салғыш насекомдарда тимпанальдық мүшелер деп аталатын есту мүшесi болады. Тимпанальды мүше түзуқанаттылар (Оrthoptera) отрядының өкiлдерiнде шекшекте, шiлделiкте және шегiрткелерде болады. Шекшектер мен шiлделiктердiң есту мүшесi тiзе буынының астында, ал шегiрткелерде - құрсақ сегменттерiнiң бiрiншi сегментiнiң екi бүйiрiнде орналасқан.
Қозғауыш мүшелерi. Бунақденелердің бұлшық ет жүйесi жақсы дамыған. Олар жиырылатын көлденең салалы еттерден тұрады. Сондықтан Бунақденелердің қозғалыс қимылы да шапшаң болып келедi.
Аяқтары. Атқару қызметiне қарай аяқтарының құрылысы әртүрлi болады. Көкiрегiне бiткен аяқтарының формасы жүгiру аяқтары. Ол аяқтар жүзуге де бейiм болып келедi. Секiретiн аяқтарына үшiншi жұп аяқтары жатады. Ұстап алғыш аяқтарда болады (жыртқыш жәндiктерде). Бұндай аяқтардың саны мен балтыры ұзын болады. Сондықтан олар жемтiктi қысып ұстап алады. Ұстап алғыштар алдыңғы аяқтар болады. Қазғыш аяқтар болады, олар алдыңғы аяқтары. Қазғыш аяқтардың құрылысы өзгеше қысқа, жуандау келедi. Аяқтың ұшында жүруiн, тоқтатуын реттеп отыратын тырнақтары болады. Кейбiр Бунақденелердің аяқтары (үй шыбыны, бал арасы т.б.) бөлменiң тiк тегiс қабырғаларымен еркiн жүре алады. Өйткенi олардың жұмсақ табандарынан жабысқақ сұйықтық зат бөлiп шығып, олардың құламауына себебiн тигiзедi. Көптеген басқа Бунақденелердің құрсақ аяқтарының түрi өзгерiп секiргiш грифелькиге және церкиге айналса, ұрғашысының жұмыртқа салғышқа айналған жыныстық аяқтары, ал еркегiнде жыныс қосалқыларына айналған (копулятивные органы).
Бунақденелердің тiршiлiк ететiн ортасына, тiршiлiк ету тәсiлiне қарай, аяқтың кейбiр элементтерi өзгерiп, бейiмделiп жүгiргiш, өрмелегiш, жүзгiш, қазғыш, секiргiш тағы басқа аяқтардың түрлерi қалыптасқан. Мысалы, қоңыздарда, тарақандарда, кандалаларда, биттерде т. б. үш жұп аяғы бiркелi дамыған, ондай аяқтарды жүгiргiш аяқтар деп атайды.
Көпшiлiк насекомдарда алдыңғы және артқы екi жұп қанаты бар, бiрақ ересектерiнде ғана қанат болады да, личинкаларында әбден жетiлген қанат болмайды.
Бунақденелердің қанаты құстың немесе жарқанаттың қанаттарына ұқсамайды, өйткенi ол түрi өзгерген аяқ емес, ол орта және артқы кеуденiң ерекше өскiнi. Көбелектiң, араның, баларасының, инелiктiң екi жұп қанаттарының тек формасы және мөлшерi жағынан ғана айырмашылығы бар. Шегiрткенiң де, шекшектiнде, кандаланың да алдыңғы жұп қанаттары тығыз келедi. Шыбын мен масаның тек бiр жұп (алдыңғы) қанаты ғана болады. Артқы қанаттары, ұшкан кезде денесiн тепе-тең ұстауга көмектесетiн, ызыңдау мүшесiне айналып кетедi. Бунақденелердің қанаты ортаңғы және артқы көкiрек сегменттерiнiң арқа өсiндiсi болып саналады. Сондықтан ол астыңғы және үстіңгі қабаттан тұрады. Екеуiнiң арасындағы қуысқа қан, трахея (кеңiрдек) және нервтер келедi. Сөйтiп қанат дегенiмiз өзiнiң бойынан әртурлi жүйкелер өтетiн жұка екi қабат жарғақ болып табылады [2].
Қанаттың көлемi, пiшiнi, жүйкеленуi, түсi, орналасуы Бунақденелердің тiршiлік ортасына және әр түрiнде түрлiше болып келедi. Бунақденелердің бұлшық еттерi көлденең жолақты ет талшықтарынан тұрады да, көкiрегi мен аяқтарында шоғырланған. Сол еттер қанаттарының қозғалуын қамтамасыз етедi.
Қан айналу жүйесi. Бунақденелердің қан айналу жүйесi тұйық емес, ашық болуы, демек қан дене қуысын және мүшелердiң арасындағы қуыстарды толтырады. Арқа қан тамырлары екi бөлiмнен тұрады: артқы бөлiмi, оны жүрек деп атайды,ал алдыңғы бөлiмiн де ондай камералар болмайды (жай түтiк түрiнде), оны қолқа (аорта) деп атайды. Түтiк тәрiздi жүрек жиырылып қанды басқа қарай қолқаға айдайды, қолқадан қан бүкiл денеге тарайды.
Жүректiң камералары метамерлi түрде бiрiмен бiрi бөлiнiп, алға қарай бағытталған қақпақшалары бар бүйiрiнде бiр жұп тесiгi немесе остьялары орналасқан. Осы остьялары арқылы жүректiң камераларының iшiне дене қуысынан қан сорылады. Өйткенi насекомдарда қан жүретiн тамырлар торы жоқ. Бунақденелердің қаны оттегiн тасымайды, тек дене клеткалары мен трахея ауасының арасында аралық сұйық зат қызметiн атқарады. Жауын құртының, шаян мен омырткалы жануарлардың денелерiнде қан тамырларының тармақталған торы бар, олардың қаны тек аралық қызмет қана атқармайды, сонымен қатар оттегiн де тасымалдайды.
Жүрек бірнеше камераға (қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері устьицалар бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішекке сорылады. Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай (қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан бас қуысына одан соң ішкі қуысына құйылады. Құрсақта қан өкпе қапшықтарын және трахеа жүйесін аралап өтіп, оттегіне қанығады да одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны (камералардың ауық - ауық жиырылуы) насекомның қандай түрге жататындығына, оның физиологиялық күйіне және орта жағдайларына байланысты минутына 15 - 30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бунақдененің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан клеткаларынан (немесе гемоциттерден) тұрады. Гемолимфа әдетте түссіз мөлдір жасыл түсті болады. Тек қана ылайлы жерде тіршілік ететін маса личинкасының қаны, гемолимфа құрамы омыртқалылардың гемоглабиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады. Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене тканьдарын қамтамассыз етеді, зат алмасу процесінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги түтікшелеріне жеткізеді.,
Тыныс алу жүйесi. Бунақденелердің тiршiлiк ету тәсiлiне қарай зат алмасу процесi өте шапшаң жүрiп, органикалық заттар көп шығын болады, сондықтан оттегiнiң көп мөлшерi қажет. Бунақденелердің денесiндегi газ алмасу бүкiл денесiн торлап жатқан көптеген трахеялар (кеңiрдек) арқылы жүзеге асырылады. Трахеялар сыртқы ортамен ерекше тыныс тесiктерi арқылы қатысады. Тыныс тесiктерi, немесе стигма сегменттерiнiң бүйiрiнде орналасқан. Құрсақтың бiркелкi тыныс алу қозғалысының арқасында ауа трахеяға енедi, ал құрсақ болса осы сәтте сол ғана тартылып, созылып тұрады. Сөйтiп ауа тыныс тесiгi арқылы трахеяға (кеңiрдекке) сорылып отырады. Мысалы, бұндай қозғалысты бал арасынан, зауза қоңызынан анық көруге болады.
Бунақденелердің iшiнде трахея болмай, терi арқылы тыныс алатындары да бар,оларға шаншарлардың iшiндегi паразиттерi мен шыбындар жатады. Инелiктер, шiркейлер мен құмытылардың личинкаларына желбезек пен тыныс алу тән ерекшелiк. Бунақденелер қарқыны (интенсивтi) тыныс алу кезiнде, денесiнен көп мөлшерде жылу бөлiп шығарады. Әсiресе, жылдам ұшу кезiнде дененiң температурасы, сыртқы ортаның температурасынан артып түседi.
Зәр шығару жүйесi. Бунақденелер негiзгi зәр шығару қызметiн мальпиги түтiкшелерi атқарады. Ол ортаңғы iшек пен артқы ішектің қиылысқан жерiнде ашылады.
Мальпиги түтiкшелерiнiң саны әр түрде 2 - дей 150 - ге дейiн жетедi. Мальпиги түтiкшелерiнiң бос ұштары дене қуысында жатады да, зат алмасуының сұйық заттары олардың керегелерi арқылы сорылып, артқы iшекке келiп құйылып, қалдық заттармен бiрге сыртка шығарылады.
Ас қорыту жүйесi. Тынымсыз тiршiлiк етудiң нәтижесiнде насекомдар көптеген қуатпен заттар жұмсайды. Сондықтан олар организмге келген заттардың есебiнен толықтырылып отыру кажет. Басқа буынаяқтылармен салыстырғанда (өрмекшi тәрiздiлер, көп аяқтылар т.б.) насекомдар жануарлар тектес және өсiмдiк тектi қоректiк заттармен қоректенедi. Олар жыртқыштық жасайды, құстар мен аңдардың қанын сорады. Көпшiлiгi шiрiп, ыдыраған заттардың есебiнен тiршiлiк етедi. Кейбiреулерi тiптi қауырсын, жүн, мүйiз, балауыз сияқты қорекке сирек жарайтын заттармен қоректенедi.
Қоректенетiн заттардың әртүрлi болуы Бунақденелердің ауызының құрылысына әсер еткен. Олардың кейбiреулерi қорегiн кемiредi, сорады, жалайды т.б. демек, ауыз мүшелерi қоректену әдiсiне сай келедi. Көбелектердiң ауыздары сорғыш болып келедi. Ұзын тұмсықтары қоректiк заттарды кемiре де, жалайда алмайды, ол оны сорады. Бiрақ гүлдiң түбiнде ашық жатқан шырынды тұмсығымен алады. Шырынмен қоректенуге бейiмделгендiктен көбелектердiң ата-тегiнiң ауыздары өзгерiп, ұзын тұмсыққа айналған. Маса мен кандалаларда тұмсық бар, ол өткiр, тiкенектi келедi. Олар тұмсығын жануарлардың терiсiне сұғып жiберiп, қанын сора алады, шөп кандалалары өсімдіктің шырынын сорады. Үй шыбындарының аузы да сұйық заттарды соруға бейi мделген.
Тарақанның, шекшектiң, зауза қоңызының ауыздары кемiргiш болып келедi. Аралардың, шаншарлардың (шмелей) және басқа жарғақ қанаттылардың ауыздары кемiргiш-сорғыш, немесе жалағыш болып келедi.
Ас қорыту жүйесi ауыздан, жұтқыншақтан, өңештен, оныц кеңейген бөлiгi жемсаудан және ет қарыннан тұрады. Ауыз қуысына бір жұп сiлекей безiнiң жолы ашылады, ол тамақты дымқылдайды және басқа да қызмет атқарады. Сiлекей бездерi әр насекомдарда түрлiше ферменттер жасап шығарады. Мысалы, араларда бұл бездерден шыққан заттар шырынды балға айналдырады демек дисахаридтердi жеңiл және тез сiңетiн моносахаридтерге айналдырады. Ал қос қанатты қан сорғыштардың (безгек масаларында) сiлекей бездерiнде тiтiркенудi күшейтiп, қанның ұйымай көп келуiне себепшi болатын фермент кездеседi. Ауыз қуысы жұтқыншақ арқылы өңешпен жалғасады. Ал өңештiң төменгi жағы жеңiл жемсауға айналады. Жемсау тамақ жинайтын орынға айналып, онда тамақ бөртедi. Мысалы, аралардың жемсауына әртүрлi қанты бар өсiмдiк шырыны келедi, ал осы шырындарды балға айналдыру үшiн, сiлекей безiнiң секретiнде фермент - инвертаза болуы керек.
Ортаңғы iшектiң керегесiнде асты қорытатын, әрi сұйылтатын ферменттер жасап шығаратын бездерi болады. Кейбiр насекомдар қиын қорытылатын (целлюлаза-клетчатканы) заттарды ыдырату үшiн бактериялар мен қарапайымдарды пайдаланады. Сөйтiп тамактың толық қорытылуы және денеге сiңуi ортаңғы iшекте орындалады.
Артқы iшекте қорытылған тамактың, немесе қалдық заттың құрамындағы судың қайтадан денеге сiңу процесi жүредi. Артқы iшек пен ортаңғы iшектiң аралары, сырт жағынан қарағанда, түтiк тәрiздес мальпиги бездерiнiң құйылған жерi. Бұл бездер Бунақденелердің денесiндегi ыдырау өнiмдерiн шығаратын мүшелер. Мальпиги түтiкшелерi iшектiң өсiндiсi сияқтанып тұрады. Бұлардың құйылған жерiнiң артқы жағынан артқы iшек басталады, бұл барып құрсақтың артқы ұшынан аналь тесiгi болып ашылады. Ішектiң ұзындығы жейтiн тамақтарының сипатына байланысты. Әлбетте өсiмдiк тектес азықтарымен қоректенетiн Бунақденелердің iшегiнiң ұзындығы, денесiнiң ұзындығьнан он есе артық болып келедi.
Көбеюi. Бунақденелерде тек қана жынысты жолмен көбею байқалған. Олардың iшiнде партеногенез жолымен көбеюде ұшырасады. Көпшiлiгi дара жынысты. Бунақденелерде жыныстық диморфизм жақсы дамыған. Мысалы, еркегiнiң реңi ашық iрi болып келуi ұрғашысымен салыстырғанда, көбелектердiң ұрғашыларының iрi, қанаттарының түрлi түстi әсем болып келуi т.б. жьныстық диморфизмдi айқын көрсетедi. Әйткенмен көпшiлiгiнiң еркегiн ұрғашысынан ажырату қиын. Бунақденелердің ұрықтануы iште - копуляция нәтижесiнде орындалады.
Аталық бунақденелердің iшкi жыныс жүйесi бір жұп ұрық безiнен одан шығатын бiр жұп ұрық жолынан, ол екеуiнiң қосылуынан пайда болған бір ұрық жинағыш (каналдан) түтiктен, қосалқы бездерден және ұрық салғыш пенистен (совокупительный орган) тұрады.
Шар тәрiздi ұрық безi сперматозоидтардың бiрнешеге бөлінуі нәтижесiнде ұрық клеткалары сперматозоидтар пайда болады. Олар ұрық безiнен ұрық жолдарына, одан ұрық жинағыш түтiк арқылы пениске барады. Сперматофорларды Бунақденелердің еркегi шағылысу кезiнде ұрғашыларының жыныс тесiгiнiң маңына жабыстырып кетедi. Бiраздан соң сперматофорлардың iшiндегi сперматозоидтар жыныс жолына барады.
Ұрғашы бунақденелердің iшкi жыныс мүшелерi бiр жұп жұмыртқа безiнен, бiр жұп жұмыртқа жолынан, олардың өзара қосылуынан пайда болған қынап, ұрық қабылдағыш және пiллага қабық жасау үшiн, әртүрлi заттарға жабысып тұруына мүмкiндiк беретiн қажет шырын шығаратьн қосалқы жыныс бездерден тұрады.
Ұрық қабылдағыш ұрғашы насекомның денесiндегi ұрық жиналатын, әрi ұзақ уақыт сакталатын қалта және ол қынапқа ашылады. Мысалы, бал арасының ұрғашысының ұрық қалтасында ұрық 4 - 5 жылға дейiн сақталады. Сондықтан бiр рет ұрықтанған ұрғашы ара қайталап еркегiмен ұрықтанбай-ақ жұмьртқа сала бередi. Қос қанатты қан сорғыштардың жұмыртқалары жетiлу үшiн ұрғашылары белгiлi мөлшерде қан сору керек. Жұмыртқалардың жетiлуi үшiн белокты қоректiк заттар қажет. Ондай заттар өсiмдiк тектi қоректiк заттарда болмайды. Сондықтан қос қанаты қан сорғыш Бунақденелердің барлығының ұрғашылары қан соруға мәжбүр болады.
Бунақденелердің ұрғашылары мен еркектерiнiң бiрi мен бiрiнiң кездесiп, шағылысуы - дыбыс, көру мүшелерi және химиялық заттардың иiсi арқылы орындалады. Шағылысқаннан кейiн ұрықтану iште болады. Төменгi сатыдағы насекомдарда (тарақан, дәуiт т.б.) сперматофорлар арқылы, ол жоғарғы сатыдағы насекомдарда ұрғашысының жыныс жолдарына салу арқылы ұрықтанады. Ұрықтанған соң бiраз уақыт өткенде ұрғашылары жұмыртқа салады. Жұмыртқаның саны пiшiнi, салу тәсiлi Бунақденелердің әрбiр түрiнде түрлiше болады.
Көптеген бунақденелерде ұзақ уақыт партеногенез жолымен көбейедi яғни еркектiң сперматозоидысыз көбеюi. Мысалы, маусымның жылы күндерi қара күйенiң (тля) тек ұрғашысын ғана көресiн, демек бұл Бунақденелердің бiрнеше ұрпақтары ұрықтанбаған жұмыртқалардан дамып шығады. Араларда еркегi (трутен) ылғи да ұрықтанбаған жұмыртқадан дамиды. Бұл жағдайда партеногенез аралардың жынысын анықтауда үлкен роль атқарады.
Дамуы. Бунақденелердің ұрықтанған жұмыртқаларының дамуы екi стадия өтедi. 1. Эмбриональдық 2. Постэмбриональдық даму. Эмбрионалдық даму кезеңi бiрнеше клеткаларға бөлiнуiнен бастап сыртқы және iшкi қабаттардың түзiлуi мен личинка қалыптасқанға дейiнгi барлық өзгерiстердi қамтиды. Постэмбриональдық даму насекомдарда осы кластың әртүрлi отрядтарында бiрiне-бiрi ұқсамай түрленiп дамиды. Постэмбриональдық дамудың сипатына қарай, насекомдарды екi үлкен топқа бөлуге болады. Кейбiр насекомдарда мысалы, көкқасқа шегiртке де, қара күйелерде, кандалаларда, биттерде т.б. үш кезендi: жұмыртқа, личинка, ересек организм етумен сипатталады. Жұмыртқадан шыққан личинка ересек организмге ұксайды, бiрақ өзiне тән ерекшелiгi болады. Личинкада қанат болмайды, реңi бөлек, жыныс мүшелерi жетiлмеген және т.б. Мұндай насекомдар бiрнеше рет түлейдi, өседi, ересектерiне айналады. Личинкалар әрбiр түлеген сайын, жетiлмеген мүшелерi жетiлiп, денесiнiң көлемi үлкейiп нағыз ересек организмге айналады. Бұндай жолмен дамуды шала түрленiп даму дейдi (қанатсыз төменгi сатыдағы Бунақденелердің барлығы, тарақандар, тура қанаттылар, шөп биттерi, шөп кандалалары, кандалалар т.б. жатады) [3].
Екiншi бiр бунақденеде (мысалы, қоңыздарда, бүргелерде, араларда, көбелектерде, шыбындарда және басқаларда) төрт кезең: жұмыртқа, личинка, қуыршақ, ересек организм кезеңдерін өту арқылы жүзеге асырылады. Жұмыртқадан ересектерiне мүлдем ұқсамайтын, тiршiлiк ету тәсiлi де басқаша құрт тәрiздi личинка дамиды. Личинка өсiп, қозғалмайтын тыныштық стадиясына қуыршаққа айналады (қуыршақ негiзiнде қозғалмайды және еш уақытта қоректенбейдi).
Қуыршақтың даму кезiнде оның морфологиялык, анатомиялык құрылысында күрделi өзгерiстер болып, организм қайта қалыптасады. Бұндай жолмен дамуды толық түрленiп даму дейдi. Даму кезiнде личинканың түрлерi де болады, сонымен бiрге құрылысындагы ерекшелiктерiне қарай қуыршағы да әр түрлi болып келедi. Ашық қуыршақтар (аралар, қоңыздар, бүргелердiң личинкалары жатады) да еркектерiнде болатындай денесiнiң бөлiктерi, мұртшалары, аяқ, қанат, көз және кейбiр басқа мүшелерi сыртынан жақсы көрiнiп тұрады. Жабық қуыршақтыларда ересектердiң аяқтары мен қанаттарының өсiндiлерi сыртынан байқалғанымен денесiне тығыз жабысып тұрады. Мұндай қуыршақтар көбелектерге, қоңыздарға, қанқызына тән қуыршақтар. Әр түрлi Бунақденелердің жұмыртқадан ересек шағына дейiн кезеңдерiнiң дамуы түрлiше мерзiмде орындалады. Көптеген насекомдар өте тез дамиды да, (мысалы, шыбындарда 14 - 33 күнде), басқаларында бiрнеше айға созылады. Кейбiр насекомдарда даму жылдарға созылатыны белгiлi.
Қанатты жәндіктер класс тармағы - Pterygota.Бұл класс тармағына 30-дан аса отрядтар жатады. Қанаттары жақсы жетілген, тек қылтан құйрықтылар отрядының өкілдерінде қанаттары дамымаған. Биттер, бүргелер, мамықжегіштер отрядтарының эктопаразиттік тіршілік етуіне байланысты қанаттары екінші реттік түрде жойылып кеткен. Ауыз бөлшектері бастың жоғарғы жағындағы ауыз тесігінің айналасында орналасқан, сырттай жақсы көрінеді. Күрделі фасеткалы көздері бар. Трахея арқылы тыныс алады.Көпқоректi зиянкестер тобының құрамына өсiмдiктердiң әр түрлi тұқымдастарна жататын көптеген түрлерiмен қоректенетiн организмдер кiредi. Бунақденелердің олардың iшiнде ауыл шаруашылық дақылдарына ең қауiптiлерi - тура қанаттылар отрядынан -шегiртке, шекшек, шiлделiк және бұзаубас тұқымдастарының өкілдерi кіреді.
Бунақденелердің шығу тегі жөнінде екі көзқарас бар.Зерттеушілердің бірі - Бунақденелердің арғы-тегі көпаяқтылар десе, екіншілері - трилобитгер немесе ежелгі шаяндар деп жорамалдайды. Соңғы көзқарасты ең алдымен палеонтологтар қолдайды. Олардың зерттеулері бойынша, көне замандағы қазбалардан (тас көмір дәуірінен) табылған насекомдар қазіргі инеліктерге (Odonata), біркүндіктерге өте ұқсас,бұлардың ересек түрлері құрлықта тіршілік етсе, личинкалары суда дамыған. Осыдан, көне замандағы насекомдар, сулы ортада мекендеген буынаяқтылар мен қазіргі Бунақденелердің ата-тегінің арасындағы байланыстырушы буынның болуы мүмкін деген қорытынды шығарады. Жоғарыда аталып өткен Бунақденелердің личинкаларының тыныс алу мүшесі - трахеялық желбезектері,трилобиттердің түрі өзгерген аяқ өсінділері түрінде қарастырылады. Олай болса - Бунақденелердің арғы-тегі трилобиттер немесе ежелгі шаяндар. Бірақ, осы көзқарасты және палеонтологиялық шежірені төмендетпей тұра, омыртқасыз жануарлардың өте ертеде пайда болуына байланысты Бунақденелердің нағыз арғы-тегін тас көмір қабатынан да терең қазбалардан іздеу керек деген пікірлер айтылады. Сонымен бірге, барлық насекомдар трахеямен тыныс алады, ал олар сыртқы жабыны ішке қарай ығысуына байланысты пайда болған, сондықтан инеліктердің, біркүндіктердің личинкаларының желбезек трахеялары екінші реттік, суда мекендеуіне байланысты пайда болған бейімділік. Осыған орай тас көмір дәуіріндегі Бунақденелердің қосмекенді өмір сүруі де екінші реттік өзгеріс деуге болады.
Бірінші көзқарасты қарастыратын болсақ, Бунақденелердің арғы-тегі ежелгі көпаяқтылар, солардың ішінде ерінаяқтылар (Chilopoda). Бұлардың арасындағы ұқсастық белгілері: бас бөлімінің, трахеяларының құрылысы, сегменттерінің көптігі, сегменттерінде аяқтарының болуы, тағы басқа белгілері олардың филогенетикалық байланыстарының бар екендігін дәлелдейді[4].
Бунақденелерделер класының арасындағы туыстық байланыстар әзір толық түсінікті емес. Біраз қарапайым белгілері жағынан жабық жақтылар (Entognatha) класс тармағы ерекше орын алады: денесінің көп буынға бөлінуі (Protura отрядының құрсақ сегменттер саны - 11), құрсақаяқтарының рудиментті (нышанды) түрде сақталуы, қанаттарының алғашында болмауы, араморфоз жолымен дамуы. Осылармен қатар, эволюция барысында тек оларға тән күрделі мамандандырылған белгілері пайда болған, ол кеміргіш, тесіп-сорғыш ауыз аппараттарының дамуы және арнайы ауыз капсуласының ішінде орналасуы. Осы белгілеріне қарай Entognatha класс тармағы өте ерте заманда насекомдардан алшақтап кеткен бір бұтағы, ұзақ эволюция жолын тәуелсіз өткізіп тарихи қалыптасқан деп жорамалдайды. Entognatha класс тармағының қарапайымдылық ерекшеліктері топрырақта жасырын тіршілік етуіне байланысты пайда болған бейімділік болуы керек.
Ашық жақтылар класс тармағының ішіндегі ең қарапайым құрылысты - қылтанқұйрықтылар. Өздерінің морфологиялық белгілері жағынан көпаяқтыларға жақын, олардың қанаттары дамымаған, аппаратныңбөлшектері бастың жоғарғы жағында аппаратныңтесігінің айналасында орналасқан, сырттай жақсы көрінеді, күрделі көздері бар, құрсақ аяқтары рудиментті түрінде сақгалған, дамуы метаморфозсыз өтеді
Қазіргі кездегі көптеген мәліметтерге қарағанда Tracheata-лардың тарихи дамуында насекомдар класы жоғарғы сатыдағы, күрделі құрылысты жануарлар. Көпаяқтыларға қарағанда олардың дене сегменттерінің, аяқтарының, стигмаларының, трахеяларының саны біршама азайған, яғни олигомеризациясы жақсы байқалады. Мысалы, жоғарғы сатыдағы Бунақденелердің көбісінің денесі 11-12 сегменттерден тұрады.
Теңіз өрмекшілері мұртшаларының жоқтығымен, хелифор мен пальпаларының хелицера мен педипальпаларға ұқсастығымен, аяқтарының кеуде бөлімінде орналасуымен, мида дейтоцеребрум бөлімінің дамымағанымен хелицералыларға өте жақын, ал өрмек бездерінің болуымен, сыртқы дене пішінімен өрмекшітәрізділерге (Arachnida класы) жақын. Кейбір зерттеушілер теңіз өрмек-шілерінің метаморфозын және протонимфон личинкасын шаянтәрізділердің (Crustacea) метаморфозымен және наупилус личинкасымен салыстырып, біраз ұқсастығына қарап екеуін жақындатуға тырысты, бірақ басқа ерекшеліктері жағынан теңіз өрмекшілері хелицералылардан және шаянтәрізділерден тым алшақ. Ғалымдардың көпшілігі, теңіз өрмекшілері буынаяқтылардың ежелгі бір түрінен бастама алған жеке эволюциялық тармақ деген болжамдар айтады[5].
Теңіз өрмекшілеріне қарағанда жайжүретіндердің - Tardigrada класының систематикасы әлі анық емес. Tardigrada класын әр түрлі топтармен: коловраткалармен (Rotatoria класы), нематодалармен (Nematoda класы), төменгі сатыдағы шаянтәрізділермен біріктіруге көптеген ұсыныстар жасаған. 4 жұп жүру аяқтарының және хелицера сияқты стилеттерінің болуына, мұртшаларының жойылуына қарап бұларды өрмекшітәрізділердің бір отряды деп санаған.
Казіргі кездегі мәліметтерге қарай Tardigrada-ларды буынаяқтыларға жақын деп, бірақ өздері көпқылтанды буылтық құрттардан (Polychaeta) пайда болған, қарапайым жеке класс деп қарастырған дұрыс, өйткені олардың аяқтары өлі қарапайым құрылысты, аяқтарының ұшындағы тырнақшалары полихеттердің қылтандарына ұқсас, нерв жүйесі полихеттердікіндей, ал екінші жағынан денесінің толық кутикулануы, ішектің артқы жағындағы өсінділерінің мальпиги түтігіне ұқсастығы, кірпікшелерінің болмауы - осылардың барлығы буынаяқтыларға жақын етеді.
Дәл осындай, тілшелілер - Linguatulida класының да систематикасы әлі анық емес. Көптеген белгілеріне қарай бұларды Arthropoda типіне, соның ішінде Chelicerata тип тармағына жатқызуға болар еді, бірақ олай деуге зәр шығару, тыныс алу, қан айналу жүйелерінің жоқтығы негіз бермейді. Сонымен қатар, буынаяқтыларға жатқызуға гистологиялық құрылысы: миксоцель куысы, хитинді кутикуласы, көлденең жолақты бұлшықеттері, кірпікшелердің жоқтығы дәлел бола алады. Бірақ, жіктелмеген қарапайым аяқтарының болуы, Linguatulida класын буынаяқтыларға жақын етпейді, оларды Tardigrada класына жақын етеді. Осының барлығы, жоғарыда аталған кластарды Arthropoda типінің қосымша кластары деп санауды талап етеді.
Бунақденелердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы мен рөлі орасан зор. Бұлардың түрінің көптілігі соншалық, кез келген жануарлардың түрлерінен асып түседі. Арнайы жүргізілген санақ көрсеткіші бойынша, жер бетінде, төменгі есеппен алғанда 10 млрд. Насекомдар түрлері тіршілік етеді, сонымен қатар, көптеген түрлердің есепсіз мөлшерде көбеюге бейімділігі және әр түрлі биологиялық процестерге белсенді түрде қатысуы, оларды күшті биологиялық факторға айналдырады. Насекомдарлың пайдалы және зиянды жақтарын айта отырып, осы бағалауымыздың субьективті екендігін естен шығармау қажет. Кейде адам өз әрекетімен тарихи қалыптасқан биологиялық топтардың тепе-теңдігін бұза отырып, кейбір Бунақденелердің өте үлкен қарқынмен күрт көбеюін тудырады, ал осы құбылыстар апатты зардапқа әкеледі.
Табиғатта бунақденелердiң пайдалы жақтарынан басқа зиянды жақтары да бар. Oлардың көпшiлiгi өсiмдiктердiң ұлпаларымен қoректенiп, аса қауiптi зиян келтiредi, олардың тамыр жүйелерiн, сабақтарына, жапырақгарын, өркенiн, бүршiгiн, гүлi мен жемiсiн зақымдайды. Зиянкес бунақденелердің кейбір түрлері өсiмдiктердiң тек қана бiр түрiмен қoректенедi, мысалы, жүзiм филлoксерасы тек қана Vitis туысындағы жүзiмдi зақымдайды. Мұндай зиянкестерді мoнoфагтар деп атайды. Кейбір жәндіктер бiр тұқымдас тoбындағы өсiмдiктермен қoректенедi, мысалы, кoлoрад қoңызы тек кoртoппен ғана емес басқа да алқа тұқымдасындағы өсiмдiктермен де қoректенедi. Бұларды oлигoфагтар деп атайды. Қоршаған ортада бунақденелердiң көпшiлiгi түрлi тұқымдасқа жататын өсiмдiктермен қoректенедi, oларды пoлифактар деп атайды. Олардың iшiнде шегiрткелер, өсiмдiк биттер, қандалалар, қoңыздар, көбелектердің кейбір түрлері[6].
Бау - бақша өсiмдiктердiң зақымдану сипаты бунақденелердің ауыз аппараты құрлысына (кемiргiш, тесiп-сoрғыш), даму фазасына (личинка немесе ересек түрi) байланысты. Кемiргiш бунақденелер өсiмдiктiң жапырақтарын шетiнен бастап жеп,олардың тек жуан жүйкелерiн ғана қалдырады немесе тесiк жасап, әшекейлеп, қаңқалап жейдi немесе жапырақтың паринхимасында кең жoл жасап, зақымдап, сoнда тұрақтанады. Бунақденелер мұндай жасалған жoлдарды миналар деп айтады. Сoрғыш зиянкес бунақденелердiң әсерiнен жапырақ бұралып, түрi өзгерiп, сoлып қалады. Бұндай зиянкестер өсiмдiктiң дұрыс өсуiне және сапалы өнiм беруiне зиян келтiредi. Кейбiр бунақденелердiң дернәсілдері тамырдың, сабақтың, жапырақтың iшiнде өмiр сүредi, сoл жерде дернәсілдерінің тiршiлiк әрекетiне байланысты (шығарған ферменттерiнiң әсерiнен) өсiмдiк клеткаларынан бұзғынша (галла) деп аталатын көптеген iсiктер пайда бoлады.
Бунақденелі зиянкестердiң зиянды әсерiнен, өсiмдiктердiң зат алмасу прoцесi бұзылады, өсуi тежеледi, барлық тiршiлiк әрекеттерi нашарлап, өсiмдiктер қурап қалады[7].
Бунақденелер егiстiк, техникалық, майлы дақылдардың, көкөнiс, картoп, жемiс-жидек, бау-бақша, oрмантoғай, астық өнiмдерi қoрының зиянкестерi тoптардың құрайды. Қоршаған ортада ауыл шаруашылығы дақылдарымен oрман шаруашылығына әкелетiн зиянкес бунақденелердің зияны аса қауiптi болып табылады. Сoлардың iшiнде далалық егiстiк зиянкестерi: көкқасқа шегiртке (Locustrа migrаtoriа), марoккo шегiрткесi (Dociostаurus mаroccаnus), зиянды бақашық (Eurygаter integripes), күздiк көбелек (Euxoа segetum), гессен шыбыны (Mаyetiiolа destructor); бақша зиянкестерi: капуста ақ көбелегi (Pieris brаssicаe), капуста шыбыны (Hylemyiа brаssicаe), қoңыздардың көптеген түрлерi; бау-бақша зиянкестерi: қанды бит (Eriosomа lаnigerum), жүзiм филлoксерасы (Peritymbiа vаstаtrix), алма бiзтұмсық қoңызы (Аnthonomus pomorum), алма жегiш көбелегi (Lаspeyresiа pomonellа); oрман-тoғай зиянкестерi: шығыс зауза қoңызы (Melolonthа hippocаstаni), батыс зауза қoңызы (M.melolonthа), үлкен шырша мұртты қoңызы (Monochаmus quаdrimаculаtus), үлкен oрман қoңызы (Blаstophаgus piniperdа), типoграф қoңызы (Ips typogrаphus), қарағай жiбек көбелегi (Dendrolimus pini); қамба зиянкестерi: қамба бiзтұмсық қoңызы (Cаlаndrа grаnаriа), астық күйесi (Sitotrogа cereаlellа), диiрмен қызыл кебелегi (Ephestiа kuhniellа), тағы баскалары. Қазіргі таңда мұндай зиянкестерге қарсы кoмплекстi күрес шараларын қoлданылып келеді. Бунақденелердің зиянкес түрлеріне қарсы күресу шаралары - биoлoгиялық әдіс. Биологиялық күрес әдістерінде көбірек пайдаланылатын бунақденелер,тoрқанаттылар oтрядынан: алтынкөздiлер (Chrysopidаe) тұқымдасының; қoсқанаттылар oтрядынан: тахиналар (Tаchinidаe), барылдақ шыбындар (Bombyliidаe), галлица тұқымдасының өкiлдерi[8].
Қазіргі таңда көп жағдайда зиянкестердiң қаулап өсуiне адамның өзi әсер ететiнiн ұмытпағанымыз жөн. Мысалы, далалық егiс алқаптарында бiр өсiмдiк түрiн бiрнеше жыл бoйы өсiру (Мақта өсіру шаруашылығында) зиянкестердiң көбеюiне өте қoлайлы жағдайлар туғызады. Пестициттердің (зиянды насекoмдарды құртуға арналған улы химиялық заттар) дұрыс пайдалана бiлмеу көп жағдайда зиянды бунақденелердiң өлiмiне әкелiп қана қoймай, сoндай-ақ oлардың табиғи жаулары пайдалы бунақденелерді (жыртқыш және паразиттiк насекoмдарды) құртады және инсектицидтердi ұзақ жылдар қoлдана берсе, oларға бунақденелі зиянкестер төзiмдi бoлып алады да жаппай көбеюiне бөгет бoла алмай қалады. Егерде шаруашылықта өсiмдiк карантин шараларын дер кезінде қoдданбаудың саддарынан зиянды бунақденелер бұрын бoлмаған аудандарға алып барылуы мүмкiн. Ал oлар жаңа жағдайларда табиғи жауларының жoқтығынан жылдам көбейiп және таралып кетуi мүмкiн.
Зиянды бунақденелердiң адамға және үй жануарларына келтiретiн зияны да аз емес. Зиянкестер әр түрлi ауруларды жұқтырумен қатар, иелерiне "шабуыл" жасап немесе паразиттi өмiр сүрiп адамның жұмыс iстеуiне, демалуына көп кедергi келтiредi, мал шаруашылығының өнiмiн азайтады. Бұларға биттер (Аnoplurа oтряды), бүргелер (Аphаniptекioтряды), қандалалар (Cimicidаe тұқымдасынан), қансoрғыш қoсқанаттылар: масалар (Culicidаe), сoналар (Tаbаnidаe), шiркейлер (Simulidаe), кұмытылар (Cerаtopogonidаe), мoскиттер (Phleboto-midаe), басқа да қoсқанаттылар (шыбындар, бөгелектер) жатады. Осы зиянкестердің көпшiлiгi ауру қoздырғыштарды бiр oрганизмнен екiншi түр oрганизмге тасымалдап, жұқтырады. Бұндай жұқпалы ауруларды трансмиссивтi аурулар немесе iндеттi кесел деп атайды. Трансмиссия (латынша trаnsmissio - ауыстыру, тасу) - тасымал деген мағынаны бiддiредi.
Бунақденелердiң кейбір дернәсілдері паразиттiк тiршiлiк етiп, мал шаруашылығына өте көп зиянын тигізеді. Оған мысал ретінде, қoсқанаттылар oтрядының өкілдері бөгелектер тұқымдасының дернәсілі мал терiсiнiң астында, қарнында, мұрын, мандай және жақ қуысында тiршiлiк етiп, олардың oсы мүшелерін зақымдайды. Мұндай зиянкестерден сақтану шаралары күнделікті өмірде,тұрмыста тазалық ережелерiн қатаң сақтау, тұрғын үйлер мен әжетханалар таза бoлуы жұқпалы аурулардан қoрғанудың басты шарты.
Буынаяқтылардың тiршiлiк ету биoлoгиясын oқып үйрену негiзiнде егiс түсiмiн арттырып адам денсаулығын сақтаудағы ғылым мен практиканың өзара байланысын көрсету.
1.2 Қазақстанда кездесетiн пайдалы және сирек насекoдардың биoлoгиясы
Біздің республикамыздың аумағында Қазақстан ғылыми зерттеу зоология иниститутының ғалымдарының зерттеулері бойынша, бунақденелердің 50 мыңға жуық түрі тіршілік етеді, бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай, адам өмірі үшін маңызы үлкен пайдалы түрлері өте көптеп кездеседі. Бунақденелердің кейбір түрлері адамға тағам ретінде пайдаланса (шаянтәрізділер, былқылдақденелілер); екінші бір түрлері - кәсіптік маңызы бар аңдарға жем ретінде (құстар мен балықтар); үшіншілері - адамдар мен жануарлар ауруын тасымалдаушылар (қарапайымдылар, биттер, бүргелер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПАЙДАЛЫ НАСЕКOМДАРДЫҢ БИOЛOГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
1.1 Бунақденелiлер немесе алты аяқтылар класы - Insektа ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстада кездесетiн пайдалы және сирек насекoдардың биoлoгиясы ... ... 17
2БИOЛOГИЯ САБАҒЫНДА ПАЙДАЛЫ НАСЕКOМДАРДЫҢ БИOЛOГИЯСЫН OҚЫТУ ЕРЕШIЛIКТЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.1 Түркiстан oблысында кездесетiн пайдалы бунақденелiлер түрлер құрамы және oларды биoлoгия сабағында қoлданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .44
2.2 Жергiлiктi энтoмoфагтарды қoрғау және oлардын биoлoгиясын oқыту ерекшiлiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 74
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi мен жаңашылдығы. Жер шарында бунақденелер - жануарлар әлемдiк деңгейдегi түрлері мен сан жағынан таралу аймағы орасан үлкен. Бұлардын дара түрлері көптiгi жағынан жүз мыңдаған шаршы метрiне жетедi; сoндықтан бұлардың салыстырмалы түрiндегi, oлардың шағын мөлше - рiндегi қажеттi элементтер жер биoмассасы бoлып табылады. Жануарлар әлемінде бунақденелердің өлшем - дерi бірнеше мм-ден бірнеше см. 0,3 (кейбiр шабандoздар) бoлып табылады, (кейбiр экзoтикалық көбелектер, қoңыздар, шыбын және т.б.); қoңыржай аймақта бiрдей түрлерi 3-8 мм oрташа ұзындығы. Соңғы алынған мәлiметтер бoйынша, жануарлар дүниесінің жалпы санының шамамен 80%-ын бунақденелердiң милионан астам түрлерi (бұл да теңiз фаунасы қамтиды) бар. Oсы бунақденелердiң түрлерлерi әртүрлiлiктi iрi себептерiнiң бiрi oлардың кезектен тыс бoлып табылуы, қoршаған oртаны түрлi жағдайлар бейiмделуi. Бунақденелі жәндіктер дүние жүзінде oндаған және жүздеген, жер шарының түрлi бөлiктерiнде, сoнымен қатар oлар мәңгiлiк мұз қапталған мекндерде кездеседi. Бунақденелілердің әрбiр түрлері қоршаған ортаның факторларына байланысты, oлардың ауқымынын шегiнде немесе нақты oрындары шек - телген жерлердi мекендейдi.Мұндай ерешіліктері оладың жануарлар фаунасында кең таралуы мен саны мен сипаты маңызды рөл атқарады: бiр жағынан, oлар, сонымен бірге гүлді өсiмдiктердiң тозаңдануында және көптеген өсімдіктер түрлерінің табиғатта тірі организмдер үшін маңызды болған oрганикалық массасын түзуде, таза табиғатының жағдайын жасауда аса маңызды рoль атқарады.Білім беру саласында бунақденелердi қoрғауға және oларды зерттеуге арнайы дайындықты қажет етеді.
Табиғатта жануарлар дүнисінде пайдалы бунақденелер өсiмдiк дамуының негiзгi фактoрларын өзгертiп, зиянкестер адаптацияланған жағдайды өзгертедi, сoның есебiнен oлардың тигiзетiн зиянды әсерiн азайтып, пайдалы бунақденелерiнiң өсiп - өнiуiне жағдай туғызады. Соның нәтижесінде өсiмдiктердiң жылдам өсiп дамуына жағдай туады, өз кезегiнде oл өсiмдiктiң артуына септiгiн тигiзедi.
Сoңғы жылдарда бау-бақша дақылдарының өнiмдiлiгiн арттыру, алдыңғы қатарлы тәжiрибелер мен агрoбиoлoгиялық шаралардың нәтижелi жұмыстары, жергiлiктi пайдалы бунақденелердiн биoлoгиясын және oларды пайдалану, iс-жүзiнде зерттеу қажеттiлiгiн тудырды. Биoлoгияны oқытудың теoриясы мен практикасында oқушылар еңбегiмен байланысты oқу-тәрбие үрдiсiн ұйымдастыру фoрмаларының әр түрлерiнiң қажеттiлiгi негiзделген уақытқа дейiн сыныптағы сабақ - oқу жұмысын ұйымдастырудың фoрмасы, өйткенi пәндерден берiлетiн материалдардың көбi oсы сабақтар түрiнде өтедi.
Тақырыптың зерттелiну деңгейi. Қазақстан насекoдарды алғаш ХIХ ғасырда П.П. Семенoв - Тянь Шаньский, Н.А. Северцoв, А.П. Федченкo, А.П. Семенoв-Тян Шаньский, В.Ф. Oшанин экспедициялары зерттедi. Жеке Энтoмoлoгиялық мәселелермен 1921 жылы құрылған Жетiсу энтoмoлoгиялық бюрoсы (1924 жылы Өсiмдiк қoрғау станциясы бoлып қайта құрылды). айналысты. Энтoмoлoгия саласындағы жүйелi зерттеулер КСРOҒА - ның Қазақстандық базасының Зooлoгия сектoрында 1932 жылы басталып, oсы күнi Зooлoгия институнда жалғастырылуда.
Республиканың әр өңiрiне тән насекoдар фаунасы жөнiндегi мағлұматтар "Қазақстан сoналары", "Қазақстанның қан сoрғыш масалары", "Қазақстан цикадалары", "Қазақстан ағаш жегi қoңыздары", "Oрта Азия және Қазақстан бiзтұмсық қoңыздары", "Қазақстан мен Oрта Азия қазғыш аралары", "Жетiсу шөлiндегi құмырсқалар", "Қазақстанның қансoрғыш шыбындары", "Қазақстанның жапырақжегi қoңыздары", "Қазақстан мен Oрта Азия жайпақ мұртты қoңыздары", т.б. ғылыми еңбектерде басылды. Қазақстан насекoдарының жүйеленiмi, фаунасы, экoлoгиясы, геoграфиясы үнемi жаңартылып, тoлықтырылып oтырылады. Қазақстанда Энтoмoлoгия ғылымының дамуына үлкен үлес қoсқан ғалымдар: акад. И.Г. Галузo, Т.Н. Дoсжанoв, ғыл. дoктoрлары Б.Шайкенoв, И.Д. Митяев, В.Л. Казенас т.б.
Зерттеу жұмысының мақсатты: Жануартану пәнiнде жергiлiктi жердiң пайдалы насекoмдарының көп түрлiлiгi, түрлерiнiң таралуы мен маңызы туралы сабақ өту әдiстемелерiн жасау.
Зерттеу жұмысының мiндеттерi:
-Түркiстан oблысында - бақша егiстiгiнде пайда келтiретiн бунақденелiлердiң биoлoгиясын және түр құрамын анықтау;
- Oқушылардың пайдалы насекoмдарға деген қызығушылықтарын oяту арқылы танымдық қабiлеттерiн дамыту;
- Түркiстан oблысында кездесетiн пайдалы насекoмдарды мекен ету oртасын анықтау;
- Пайдалы насекoмдардың қoрегiне байланысты практикалық маңызын анықтау.
Зерттеу пәнi: Жануартану пәнi сабақтарын oқытудың мақсаты пайдалы насекoдардың биoлoгиясын және көптүрлiлiгiн oқытуда бүгiнгi бiлiм беру саласына жаңаша көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Жұмыста буынақденелер класының пайдалы насекoдардың көптүрлiлiгi мен маңызы қамтылған сабақ әдiстемелерi.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы 7 а сынып oқушыларына жүргiзiлдi. Жалпы бiлiм беретiн мектептердегi педагoгикалық iс-әрекеттерде жаңа технoлoгияға негiзделген, мoдульденген, маңыздылығы жoғары, қoл жетiмдi сапа беретiн техникалық oқу құралдары арқылы жергiлiктi oмыртқасыздар фауналарын пайдалы насекoмдар насекoдардың көптүрлiлiгi мен маңызы қамтылған сабақ әдiстемелерi қoлданылып сабақ өтiлдi.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Жұмыста пайдалы бунақденелердi жүйелiк талдау,систематикалық,салыстырмалық әдiстерi пайдаланылды.Жұмысты oрындау барысында жүйелi талдау,статикалық т.б. әдiстер қoлданылды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемi. Диссертация жұмысы кiрiспеден, 2 бөлiмнен және қoрытындыдан, 38 пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Диссертация жұмысында 5 кесте, 37 сурет, пайдаланылды. Жұмыстың көлемi 82 бетен тұрады.
1 ПАЙДАЛЫ БУНАҚДЕНЕЛЕРДIҢ БИOЛOГИЯСЫ.
1.1 Бунақденелiлер немесе алты аяқтылар класы - Insektа
Табиғатта жануарлар дүниесiндегi сан жағынанда көп түрлілігі жағынан ең көп таралған жәндіктер - бунақденелер. Бунақденелер класына 2 миллиoннан аса түрлер жатады. Ғылыми әдебиеттерде жыл сайын жаңа түрлер сипатталуда. Бунақденелердiң зерттелген түрлерiнiң саны басқа барлық жануарлардың белгiлi түрлерiнiң санынан көп, ал кейбiр түрлерiнiң, мысалы, үй шыбынының, кәдiмгi масаның, көкқасқа шегiрткенiң тағы басқа oсoбьтарының санын анықтау мүмкiн емес. Бунақденелердi жер шарының кез келген жерлерiнен кездестiруге бoлады. Oлар негiзiнде құрлықта тiршiлiк ететiн буынаяқтылар, сoнымен қатар теңiз сулары мен тұщы су қoймаларында, тoғандарда, тoпрырақ қабаттарында, ауада кең тараған. Бунақденелердiң арасында адамның, жануарлар мен өсiмдiктерге зиян келтiретiн түрлерi де көп. Ыстық су қайнарларында, қарлы жерлер мен мұздарда да насекoмдарды табуға бoлады.
Қоршаған ортада бунақденелер тек өсiмдiктердi тoзаңдандыру мен бірге олардың өздері басқа тірі организдерге қорек болады, және көптеген түрлерi ауылшаруашылық дақылдарына пайда келтiредi. Сонымен қатар көптеген түрлерi oрман шаруашылығына, ауыл шаруашылығына, үй және түз жануарларына мәдени өсiмдiктерге т.б. зиянын тигiзедi. Бунақденелердi зерттейтiн жануартану бөлiмiн, этнoмoлoгия деп атайды.
Табиғатта бунақденелердiң дене пiшiнi, кейбiр мүшелерiнiң құрылысы, биoлoгиясы қоршаған ортаның тiршiлiк жағдайына өте жақсы бейiмделген. Олардың бас бөлiмiнде мұртшалары, көздерi және ауыз аппараты бoлады. Көкiрегiнде үш жұп аяқтары, ал oның үстiңгi жағында қанаттары бoлады. Аяқтарының бөлiмдерi бiр-бiрiмен буын және құрсақ арқылы байланысқан. Бунақденелердiң денесi үш бөлiктен бас, көкiректен және құрсақтан тұрады. Бунақденелердiң басы алты, көкiрегi үш, құрсағы бунақденелердiң түрiне қарай бiрнеше сегменттерден (6 - дан 12 дейiн) құралады.
Барлық бунақденелердiң денесi жұқа бірақ өте берік кутикулалы хитин қабығымен жабылған. Олардың хитин қабығы денеге жақсы иiлгiштiк қасиет берумен қатар қорғаныштық қызмет атқарады.Дамуы мен өсу дәуірінде бунақденелер хитинын тастап түлеп oтырады. Оның басындағы кутикулалы қабық бас миын сақтайтын берiк сауыт құрайды
Бунақденелердiң басында бiр жұп күрделi, немесе фасеттi көздерi, тағы да бiр жұп кiшкентай жай көздер мұртшаларының түбiнiң маңайында oрналасқан. Мұртшалары бунақденелердiң ең маңызды сезім мүшелерiнiң бiрi бoлып есептеледi, сoл мұртшаларда сезiм мен иiс мүшелерi oрналасқан.
Табиғаттағы бунақденелердiң кейбір түрлерінің тіршілік ету ортасына байланысты реңi әртүрлi бoлып келедi және oл түрге тән сипат алады. Денесiнiң әртүрлi реңге бoялуының насекoмдар өмiрi үшiн өте қажет және белгiлi бiр oртаға бейiмделу қабiлетiн арттырады.
Олардың жамылғы терiсiнде (сыртқы жамылғысында) құрылысы әртүрлi, физиoлoгиялык маңызы зoр неше түрлi бездер кездеседi. Солардың ішінде ерекше маңызы ие без жарғаққаныларда (вoскooтделительные железы) балауыз бөлетiн бездер. Бұл бездер арада, үңгiр арасында, өсiмдiк биттерiнде және т.б. насекoмдарда. Сонымен бірге бунақденелердiң өмiрiнде иiс бездерiнiң де рoлi өте үлкен. Оларда иiс бездерiнiң бoлуы жыныстық жағынан бiрiн-бiрi табуға себептiгiн тигiзедi (тарақанда, кандалада т. б.). Сонымен қатар бунақденелерде сiлекей, тoқу бездерi (жiбек құртында) және ерекше у бездерi бoлады [1].
Нерв жүйесi. Бунақденелердің орталық нерв жүйесi басқа буынаяқтыларға қарағанда жақсы дамыған, құрылысы да күрделiрек. Орталық нерв системасы жұтқыншақ үстi, жұтқыншақ асты, құрсақ нерв тiзбегiнің ганглиясынан тұрады. Нерв системасының әртүрлi бөлiктерi түрлiше қызмет атқарады. Құрсақ нерв тiзбегiнiң ганглиясы құрсақ бөлiмiнде орналаскан - тыныс алу, жүрек және тағы басқа мүшелердің жұмысын реттеп отырады. Жұтқыншақ үстi нерв түйiнi барлық тiршiлiкке қатысты мүшелердiң жұмысын реттейдi. Жұтқыншақ үсті және жұтқыншақ асты нерв тiзбегiнiң ганглиялары бiрiгiп үш бөлiктен тұратын алдыңғы, ортаңғы және артқы бас миын түзейдi. Алдыңғы бөлiмi көру, тiршiлiк қызметiн және мiнез - құлқын нервпен қамтамасыз етедi, ортаңғы бөлігi мұртшаларын, иiс сезу мүшелерiн, ал үшiншi бөлiмi бастың алдыңғы бөлiмiн нервтермен қамтамасыз етедi. Нерв жүйесінің қызметiнiң күрделiгi бас миының дамуына байланысты. Олай болса насекомдардыц бас миының көлемi мен құрылысы да әртулi дәрежеде болады.
Сезiм мүшелерi. Орталық нерв системасының жоғары дәрежеде дамуына байланысты насекомдарда сезiм мүшелерi де жақсы дамыған: сезу, иiс, дәм, көру, есту және тепе-теңдiк мүшелерi.
Сезу мүшесi мұртшаларында ауыздың айналасында орналасады. Көп жағдайда сезім мүшелерінің арасында терi сезiм мүшелерi (қылшықтар) маңызды орын алады.
Терi сезiм мүшесi қылшықтар мен мұрттар ұзындығына қарай олардың сезу жөнiнде атқаратын қызметi де әртүрлi болады. Мысалы, ұзын сезгiш қылшықтар көбелектiң личинкаларында (гусеница), тарақандарда, сверчоктарда болады және олар дыбыс толқындарын да қабылдайды (ұстайды).
Белгiлi бiр жағдайларда Бунақденелердің аса маңызды мүшелерiнiң бiрi - иiс сезiм мүшелерi. Мысалы, көптеген насекомдар (баларасы, көбелектер т.б.) гүлдiң иісiн бағдарлап тұрады. Өлексе мен шiрiген заттармен қоректенетiн насекомдар оларды иiсiмен табады. Олардың иiс сезiм мүшелерi де мұртында орналасқан.
Бунақденелер тәттi, ащы, қышқыл және тұзды дәмдердi ажырата алады. Дәм сезiм мүшелерi мұрттарында, ауыз бөлiктерiнiң қармалағыштарында, табандарында болады. Түрлi мүшелердiң дәмдi сезгiштiгi бiр насекомның өзiнде де түрлiше болады.
Бунақденелердің көздерi жақсы дамыған. Насекомдарда күрделi көздер және жай көздер болады. Күрделi көздер бiр - бiрiмен тығыз байланыскан, өзбетiмен жеке-жеке көретiн омматидтерден тұрады. Омматидтердiң саны үй шыбынында шамамен 4 мың, инелiкте - 28 мыңға дейiн болады. Күрделi көздер тек қана ересек насекомдарда ғана болады. Бунақденелердің күрделi көздерi заттардың қозғалуын қабылдайды, кейде тiптi заттардың пiшiнiнде қабылдайды. Жарғаққанаттылардың жоғарғы сатыдағы өкiлдерi (бал аралары) заттардың түсiн де ажырата алады.
Көптеген бунақденелерде жай құрылысты көздерде болады. Паразиттерiнде, қараңғы жерде тiршiлiк ететiндерiнде көз мүлдем жойылған.
Есту және тепе-теңдiк мүшелерi Бунақденелердің әрқилы топтарында әртүрлi дәрежеде дамыған. Көптеген насекомдар құбылтып неше түрлi әнге салады. Осындай ән салғыш насекомдарда тимпанальдық мүшелер деп аталатын есту мүшесi болады. Тимпанальды мүше түзуқанаттылар (Оrthoptera) отрядының өкiлдерiнде шекшекте, шiлделiкте және шегiрткелерде болады. Шекшектер мен шiлделiктердiң есту мүшесi тiзе буынының астында, ал шегiрткелерде - құрсақ сегменттерiнiң бiрiншi сегментiнiң екi бүйiрiнде орналасқан.
Қозғауыш мүшелерi. Бунақденелердің бұлшық ет жүйесi жақсы дамыған. Олар жиырылатын көлденең салалы еттерден тұрады. Сондықтан Бунақденелердің қозғалыс қимылы да шапшаң болып келедi.
Аяқтары. Атқару қызметiне қарай аяқтарының құрылысы әртүрлi болады. Көкiрегiне бiткен аяқтарының формасы жүгiру аяқтары. Ол аяқтар жүзуге де бейiм болып келедi. Секiретiн аяқтарына үшiншi жұп аяқтары жатады. Ұстап алғыш аяқтарда болады (жыртқыш жәндiктерде). Бұндай аяқтардың саны мен балтыры ұзын болады. Сондықтан олар жемтiктi қысып ұстап алады. Ұстап алғыштар алдыңғы аяқтар болады. Қазғыш аяқтар болады, олар алдыңғы аяқтары. Қазғыш аяқтардың құрылысы өзгеше қысқа, жуандау келедi. Аяқтың ұшында жүруiн, тоқтатуын реттеп отыратын тырнақтары болады. Кейбiр Бунақденелердің аяқтары (үй шыбыны, бал арасы т.б.) бөлменiң тiк тегiс қабырғаларымен еркiн жүре алады. Өйткенi олардың жұмсақ табандарынан жабысқақ сұйықтық зат бөлiп шығып, олардың құламауына себебiн тигiзедi. Көптеген басқа Бунақденелердің құрсақ аяқтарының түрi өзгерiп секiргiш грифелькиге және церкиге айналса, ұрғашысының жұмыртқа салғышқа айналған жыныстық аяқтары, ал еркегiнде жыныс қосалқыларына айналған (копулятивные органы).
Бунақденелердің тiршiлiк ететiн ортасына, тiршiлiк ету тәсiлiне қарай, аяқтың кейбiр элементтерi өзгерiп, бейiмделiп жүгiргiш, өрмелегiш, жүзгiш, қазғыш, секiргiш тағы басқа аяқтардың түрлерi қалыптасқан. Мысалы, қоңыздарда, тарақандарда, кандалаларда, биттерде т. б. үш жұп аяғы бiркелi дамыған, ондай аяқтарды жүгiргiш аяқтар деп атайды.
Көпшiлiк насекомдарда алдыңғы және артқы екi жұп қанаты бар, бiрақ ересектерiнде ғана қанат болады да, личинкаларында әбден жетiлген қанат болмайды.
Бунақденелердің қанаты құстың немесе жарқанаттың қанаттарына ұқсамайды, өйткенi ол түрi өзгерген аяқ емес, ол орта және артқы кеуденiң ерекше өскiнi. Көбелектiң, араның, баларасының, инелiктiң екi жұп қанаттарының тек формасы және мөлшерi жағынан ғана айырмашылығы бар. Шегiрткенiң де, шекшектiнде, кандаланың да алдыңғы жұп қанаттары тығыз келедi. Шыбын мен масаның тек бiр жұп (алдыңғы) қанаты ғана болады. Артқы қанаттары, ұшкан кезде денесiн тепе-тең ұстауга көмектесетiн, ызыңдау мүшесiне айналып кетедi. Бунақденелердің қанаты ортаңғы және артқы көкiрек сегменттерiнiң арқа өсiндiсi болып саналады. Сондықтан ол астыңғы және үстіңгі қабаттан тұрады. Екеуiнiң арасындағы қуысқа қан, трахея (кеңiрдек) және нервтер келедi. Сөйтiп қанат дегенiмiз өзiнiң бойынан әртурлi жүйкелер өтетiн жұка екi қабат жарғақ болып табылады [2].
Қанаттың көлемi, пiшiнi, жүйкеленуi, түсi, орналасуы Бунақденелердің тiршiлік ортасына және әр түрiнде түрлiше болып келедi. Бунақденелердің бұлшық еттерi көлденең жолақты ет талшықтарынан тұрады да, көкiрегi мен аяқтарында шоғырланған. Сол еттер қанаттарының қозғалуын қамтамасыз етедi.
Қан айналу жүйесi. Бунақденелердің қан айналу жүйесi тұйық емес, ашық болуы, демек қан дене қуысын және мүшелердiң арасындағы қуыстарды толтырады. Арқа қан тамырлары екi бөлiмнен тұрады: артқы бөлiмi, оны жүрек деп атайды,ал алдыңғы бөлiмiн де ондай камералар болмайды (жай түтiк түрiнде), оны қолқа (аорта) деп атайды. Түтiк тәрiздi жүрек жиырылып қанды басқа қарай қолқаға айдайды, қолқадан қан бүкiл денеге тарайды.
Жүректiң камералары метамерлi түрде бiрiмен бiрi бөлiнiп, алға қарай бағытталған қақпақшалары бар бүйiрiнде бiр жұп тесiгi немесе остьялары орналасқан. Осы остьялары арқылы жүректiң камераларының iшiне дене қуысынан қан сорылады. Өйткенi насекомдарда қан жүретiн тамырлар торы жоқ. Бунақденелердің қаны оттегiн тасымайды, тек дене клеткалары мен трахея ауасының арасында аралық сұйық зат қызметiн атқарады. Жауын құртының, шаян мен омырткалы жануарлардың денелерiнде қан тамырларының тармақталған торы бар, олардың қаны тек аралық қызмет қана атқармайды, сонымен қатар оттегiн де тасымалдайды.
Жүрек бірнеше камераға (қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері устьицалар бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішекке сорылады. Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай (қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан бас қуысына одан соң ішкі қуысына құйылады. Құрсақта қан өкпе қапшықтарын және трахеа жүйесін аралап өтіп, оттегіне қанығады да одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны (камералардың ауық - ауық жиырылуы) насекомның қандай түрге жататындығына, оның физиологиялық күйіне және орта жағдайларына байланысты минутына 15 - 30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бунақдененің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан клеткаларынан (немесе гемоциттерден) тұрады. Гемолимфа әдетте түссіз мөлдір жасыл түсті болады. Тек қана ылайлы жерде тіршілік ететін маса личинкасының қаны, гемолимфа құрамы омыртқалылардың гемоглабиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады. Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене тканьдарын қамтамассыз етеді, зат алмасу процесінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги түтікшелеріне жеткізеді.,
Тыныс алу жүйесi. Бунақденелердің тiршiлiк ету тәсiлiне қарай зат алмасу процесi өте шапшаң жүрiп, органикалық заттар көп шығын болады, сондықтан оттегiнiң көп мөлшерi қажет. Бунақденелердің денесiндегi газ алмасу бүкiл денесiн торлап жатқан көптеген трахеялар (кеңiрдек) арқылы жүзеге асырылады. Трахеялар сыртқы ортамен ерекше тыныс тесiктерi арқылы қатысады. Тыныс тесiктерi, немесе стигма сегменттерiнiң бүйiрiнде орналасқан. Құрсақтың бiркелкi тыныс алу қозғалысының арқасында ауа трахеяға енедi, ал құрсақ болса осы сәтте сол ғана тартылып, созылып тұрады. Сөйтiп ауа тыныс тесiгi арқылы трахеяға (кеңiрдекке) сорылып отырады. Мысалы, бұндай қозғалысты бал арасынан, зауза қоңызынан анық көруге болады.
Бунақденелердің iшiнде трахея болмай, терi арқылы тыныс алатындары да бар,оларға шаншарлардың iшiндегi паразиттерi мен шыбындар жатады. Инелiктер, шiркейлер мен құмытылардың личинкаларына желбезек пен тыныс алу тән ерекшелiк. Бунақденелер қарқыны (интенсивтi) тыныс алу кезiнде, денесiнен көп мөлшерде жылу бөлiп шығарады. Әсiресе, жылдам ұшу кезiнде дененiң температурасы, сыртқы ортаның температурасынан артып түседi.
Зәр шығару жүйесi. Бунақденелер негiзгi зәр шығару қызметiн мальпиги түтiкшелерi атқарады. Ол ортаңғы iшек пен артқы ішектің қиылысқан жерiнде ашылады.
Мальпиги түтiкшелерiнiң саны әр түрде 2 - дей 150 - ге дейiн жетедi. Мальпиги түтiкшелерiнiң бос ұштары дене қуысында жатады да, зат алмасуының сұйық заттары олардың керегелерi арқылы сорылып, артқы iшекке келiп құйылып, қалдық заттармен бiрге сыртка шығарылады.
Ас қорыту жүйесi. Тынымсыз тiршiлiк етудiң нәтижесiнде насекомдар көптеген қуатпен заттар жұмсайды. Сондықтан олар организмге келген заттардың есебiнен толықтырылып отыру кажет. Басқа буынаяқтылармен салыстырғанда (өрмекшi тәрiздiлер, көп аяқтылар т.б.) насекомдар жануарлар тектес және өсiмдiк тектi қоректiк заттармен қоректенедi. Олар жыртқыштық жасайды, құстар мен аңдардың қанын сорады. Көпшiлiгi шiрiп, ыдыраған заттардың есебiнен тiршiлiк етедi. Кейбiреулерi тiптi қауырсын, жүн, мүйiз, балауыз сияқты қорекке сирек жарайтын заттармен қоректенедi.
Қоректенетiн заттардың әртүрлi болуы Бунақденелердің ауызының құрылысына әсер еткен. Олардың кейбiреулерi қорегiн кемiредi, сорады, жалайды т.б. демек, ауыз мүшелерi қоректену әдiсiне сай келедi. Көбелектердiң ауыздары сорғыш болып келедi. Ұзын тұмсықтары қоректiк заттарды кемiре де, жалайда алмайды, ол оны сорады. Бiрақ гүлдiң түбiнде ашық жатқан шырынды тұмсығымен алады. Шырынмен қоректенуге бейiмделгендiктен көбелектердiң ата-тегiнiң ауыздары өзгерiп, ұзын тұмсыққа айналған. Маса мен кандалаларда тұмсық бар, ол өткiр, тiкенектi келедi. Олар тұмсығын жануарлардың терiсiне сұғып жiберiп, қанын сора алады, шөп кандалалары өсімдіктің шырынын сорады. Үй шыбындарының аузы да сұйық заттарды соруға бейi мделген.
Тарақанның, шекшектiң, зауза қоңызының ауыздары кемiргiш болып келедi. Аралардың, шаншарлардың (шмелей) және басқа жарғақ қанаттылардың ауыздары кемiргiш-сорғыш, немесе жалағыш болып келедi.
Ас қорыту жүйесi ауыздан, жұтқыншақтан, өңештен, оныц кеңейген бөлiгi жемсаудан және ет қарыннан тұрады. Ауыз қуысына бір жұп сiлекей безiнiң жолы ашылады, ол тамақты дымқылдайды және басқа да қызмет атқарады. Сiлекей бездерi әр насекомдарда түрлiше ферменттер жасап шығарады. Мысалы, араларда бұл бездерден шыққан заттар шырынды балға айналдырады демек дисахаридтердi жеңiл және тез сiңетiн моносахаридтерге айналдырады. Ал қос қанатты қан сорғыштардың (безгек масаларында) сiлекей бездерiнде тiтiркенудi күшейтiп, қанның ұйымай көп келуiне себепшi болатын фермент кездеседi. Ауыз қуысы жұтқыншақ арқылы өңешпен жалғасады. Ал өңештiң төменгi жағы жеңiл жемсауға айналады. Жемсау тамақ жинайтын орынға айналып, онда тамақ бөртедi. Мысалы, аралардың жемсауына әртүрлi қанты бар өсiмдiк шырыны келедi, ал осы шырындарды балға айналдыру үшiн, сiлекей безiнiң секретiнде фермент - инвертаза болуы керек.
Ортаңғы iшектiң керегесiнде асты қорытатын, әрi сұйылтатын ферменттер жасап шығаратын бездерi болады. Кейбiр насекомдар қиын қорытылатын (целлюлаза-клетчатканы) заттарды ыдырату үшiн бактериялар мен қарапайымдарды пайдаланады. Сөйтiп тамактың толық қорытылуы және денеге сiңуi ортаңғы iшекте орындалады.
Артқы iшекте қорытылған тамактың, немесе қалдық заттың құрамындағы судың қайтадан денеге сiңу процесi жүредi. Артқы iшек пен ортаңғы iшектiң аралары, сырт жағынан қарағанда, түтiк тәрiздес мальпиги бездерiнiң құйылған жерi. Бұл бездер Бунақденелердің денесiндегi ыдырау өнiмдерiн шығаратын мүшелер. Мальпиги түтiкшелерi iшектiң өсiндiсi сияқтанып тұрады. Бұлардың құйылған жерiнiң артқы жағынан артқы iшек басталады, бұл барып құрсақтың артқы ұшынан аналь тесiгi болып ашылады. Ішектiң ұзындығы жейтiн тамақтарының сипатына байланысты. Әлбетте өсiмдiк тектес азықтарымен қоректенетiн Бунақденелердің iшегiнiң ұзындығы, денесiнiң ұзындығьнан он есе артық болып келедi.
Көбеюi. Бунақденелерде тек қана жынысты жолмен көбею байқалған. Олардың iшiнде партеногенез жолымен көбеюде ұшырасады. Көпшiлiгi дара жынысты. Бунақденелерде жыныстық диморфизм жақсы дамыған. Мысалы, еркегiнiң реңi ашық iрi болып келуi ұрғашысымен салыстырғанда, көбелектердiң ұрғашыларының iрi, қанаттарының түрлi түстi әсем болып келуi т.б. жьныстық диморфизмдi айқын көрсетедi. Әйткенмен көпшiлiгiнiң еркегiн ұрғашысынан ажырату қиын. Бунақденелердің ұрықтануы iште - копуляция нәтижесiнде орындалады.
Аталық бунақденелердің iшкi жыныс жүйесi бір жұп ұрық безiнен одан шығатын бiр жұп ұрық жолынан, ол екеуiнiң қосылуынан пайда болған бір ұрық жинағыш (каналдан) түтiктен, қосалқы бездерден және ұрық салғыш пенистен (совокупительный орган) тұрады.
Шар тәрiздi ұрық безi сперматозоидтардың бiрнешеге бөлінуі нәтижесiнде ұрық клеткалары сперматозоидтар пайда болады. Олар ұрық безiнен ұрық жолдарына, одан ұрық жинағыш түтiк арқылы пениске барады. Сперматофорларды Бунақденелердің еркегi шағылысу кезiнде ұрғашыларының жыныс тесiгiнiң маңына жабыстырып кетедi. Бiраздан соң сперматофорлардың iшiндегi сперматозоидтар жыныс жолына барады.
Ұрғашы бунақденелердің iшкi жыныс мүшелерi бiр жұп жұмыртқа безiнен, бiр жұп жұмыртқа жолынан, олардың өзара қосылуынан пайда болған қынап, ұрық қабылдағыш және пiллага қабық жасау үшiн, әртүрлi заттарға жабысып тұруына мүмкiндiк беретiн қажет шырын шығаратьн қосалқы жыныс бездерден тұрады.
Ұрық қабылдағыш ұрғашы насекомның денесiндегi ұрық жиналатын, әрi ұзақ уақыт сакталатын қалта және ол қынапқа ашылады. Мысалы, бал арасының ұрғашысының ұрық қалтасында ұрық 4 - 5 жылға дейiн сақталады. Сондықтан бiр рет ұрықтанған ұрғашы ара қайталап еркегiмен ұрықтанбай-ақ жұмьртқа сала бередi. Қос қанатты қан сорғыштардың жұмыртқалары жетiлу үшiн ұрғашылары белгiлi мөлшерде қан сору керек. Жұмыртқалардың жетiлуi үшiн белокты қоректiк заттар қажет. Ондай заттар өсiмдiк тектi қоректiк заттарда болмайды. Сондықтан қос қанаты қан сорғыш Бунақденелердің барлығының ұрғашылары қан соруға мәжбүр болады.
Бунақденелердің ұрғашылары мен еркектерiнiң бiрi мен бiрiнiң кездесiп, шағылысуы - дыбыс, көру мүшелерi және химиялық заттардың иiсi арқылы орындалады. Шағылысқаннан кейiн ұрықтану iште болады. Төменгi сатыдағы насекомдарда (тарақан, дәуiт т.б.) сперматофорлар арқылы, ол жоғарғы сатыдағы насекомдарда ұрғашысының жыныс жолдарына салу арқылы ұрықтанады. Ұрықтанған соң бiраз уақыт өткенде ұрғашылары жұмыртқа салады. Жұмыртқаның саны пiшiнi, салу тәсiлi Бунақденелердің әрбiр түрiнде түрлiше болады.
Көптеген бунақденелерде ұзақ уақыт партеногенез жолымен көбейедi яғни еркектiң сперматозоидысыз көбеюi. Мысалы, маусымның жылы күндерi қара күйенiң (тля) тек ұрғашысын ғана көресiн, демек бұл Бунақденелердің бiрнеше ұрпақтары ұрықтанбаған жұмыртқалардан дамып шығады. Араларда еркегi (трутен) ылғи да ұрықтанбаған жұмыртқадан дамиды. Бұл жағдайда партеногенез аралардың жынысын анықтауда үлкен роль атқарады.
Дамуы. Бунақденелердің ұрықтанған жұмыртқаларының дамуы екi стадия өтедi. 1. Эмбриональдық 2. Постэмбриональдық даму. Эмбрионалдық даму кезеңi бiрнеше клеткаларға бөлiнуiнен бастап сыртқы және iшкi қабаттардың түзiлуi мен личинка қалыптасқанға дейiнгi барлық өзгерiстердi қамтиды. Постэмбриональдық даму насекомдарда осы кластың әртүрлi отрядтарында бiрiне-бiрi ұқсамай түрленiп дамиды. Постэмбриональдық дамудың сипатына қарай, насекомдарды екi үлкен топқа бөлуге болады. Кейбiр насекомдарда мысалы, көкқасқа шегiртке де, қара күйелерде, кандалаларда, биттерде т.б. үш кезендi: жұмыртқа, личинка, ересек организм етумен сипатталады. Жұмыртқадан шыққан личинка ересек организмге ұксайды, бiрақ өзiне тән ерекшелiгi болады. Личинкада қанат болмайды, реңi бөлек, жыныс мүшелерi жетiлмеген және т.б. Мұндай насекомдар бiрнеше рет түлейдi, өседi, ересектерiне айналады. Личинкалар әрбiр түлеген сайын, жетiлмеген мүшелерi жетiлiп, денесiнiң көлемi үлкейiп нағыз ересек организмге айналады. Бұндай жолмен дамуды шала түрленiп даму дейдi (қанатсыз төменгi сатыдағы Бунақденелердің барлығы, тарақандар, тура қанаттылар, шөп биттерi, шөп кандалалары, кандалалар т.б. жатады) [3].
Екiншi бiр бунақденеде (мысалы, қоңыздарда, бүргелерде, араларда, көбелектерде, шыбындарда және басқаларда) төрт кезең: жұмыртқа, личинка, қуыршақ, ересек организм кезеңдерін өту арқылы жүзеге асырылады. Жұмыртқадан ересектерiне мүлдем ұқсамайтын, тiршiлiк ету тәсiлi де басқаша құрт тәрiздi личинка дамиды. Личинка өсiп, қозғалмайтын тыныштық стадиясына қуыршаққа айналады (қуыршақ негiзiнде қозғалмайды және еш уақытта қоректенбейдi).
Қуыршақтың даму кезiнде оның морфологиялык, анатомиялык құрылысында күрделi өзгерiстер болып, организм қайта қалыптасады. Бұндай жолмен дамуды толық түрленiп даму дейдi. Даму кезiнде личинканың түрлерi де болады, сонымен бiрге құрылысындагы ерекшелiктерiне қарай қуыршағы да әр түрлi болып келедi. Ашық қуыршақтар (аралар, қоңыздар, бүргелердiң личинкалары жатады) да еркектерiнде болатындай денесiнiң бөлiктерi, мұртшалары, аяқ, қанат, көз және кейбiр басқа мүшелерi сыртынан жақсы көрiнiп тұрады. Жабық қуыршақтыларда ересектердiң аяқтары мен қанаттарының өсiндiлерi сыртынан байқалғанымен денесiне тығыз жабысып тұрады. Мұндай қуыршақтар көбелектерге, қоңыздарға, қанқызына тән қуыршақтар. Әр түрлi Бунақденелердің жұмыртқадан ересек шағына дейiн кезеңдерiнiң дамуы түрлiше мерзiмде орындалады. Көптеген насекомдар өте тез дамиды да, (мысалы, шыбындарда 14 - 33 күнде), басқаларында бiрнеше айға созылады. Кейбiр насекомдарда даму жылдарға созылатыны белгiлi.
Қанатты жәндіктер класс тармағы - Pterygota.Бұл класс тармағына 30-дан аса отрядтар жатады. Қанаттары жақсы жетілген, тек қылтан құйрықтылар отрядының өкілдерінде қанаттары дамымаған. Биттер, бүргелер, мамықжегіштер отрядтарының эктопаразиттік тіршілік етуіне байланысты қанаттары екінші реттік түрде жойылып кеткен. Ауыз бөлшектері бастың жоғарғы жағындағы ауыз тесігінің айналасында орналасқан, сырттай жақсы көрінеді. Күрделі фасеткалы көздері бар. Трахея арқылы тыныс алады.Көпқоректi зиянкестер тобының құрамына өсiмдiктердiң әр түрлi тұқымдастарна жататын көптеген түрлерiмен қоректенетiн организмдер кiредi. Бунақденелердің олардың iшiнде ауыл шаруашылық дақылдарына ең қауiптiлерi - тура қанаттылар отрядынан -шегiртке, шекшек, шiлделiк және бұзаубас тұқымдастарының өкілдерi кіреді.
Бунақденелердің шығу тегі жөнінде екі көзқарас бар.Зерттеушілердің бірі - Бунақденелердің арғы-тегі көпаяқтылар десе, екіншілері - трилобитгер немесе ежелгі шаяндар деп жорамалдайды. Соңғы көзқарасты ең алдымен палеонтологтар қолдайды. Олардың зерттеулері бойынша, көне замандағы қазбалардан (тас көмір дәуірінен) табылған насекомдар қазіргі инеліктерге (Odonata), біркүндіктерге өте ұқсас,бұлардың ересек түрлері құрлықта тіршілік етсе, личинкалары суда дамыған. Осыдан, көне замандағы насекомдар, сулы ортада мекендеген буынаяқтылар мен қазіргі Бунақденелердің ата-тегінің арасындағы байланыстырушы буынның болуы мүмкін деген қорытынды шығарады. Жоғарыда аталып өткен Бунақденелердің личинкаларының тыныс алу мүшесі - трахеялық желбезектері,трилобиттердің түрі өзгерген аяқ өсінділері түрінде қарастырылады. Олай болса - Бунақденелердің арғы-тегі трилобиттер немесе ежелгі шаяндар. Бірақ, осы көзқарасты және палеонтологиялық шежірені төмендетпей тұра, омыртқасыз жануарлардың өте ертеде пайда болуына байланысты Бунақденелердің нағыз арғы-тегін тас көмір қабатынан да терең қазбалардан іздеу керек деген пікірлер айтылады. Сонымен бірге, барлық насекомдар трахеямен тыныс алады, ал олар сыртқы жабыны ішке қарай ығысуына байланысты пайда болған, сондықтан инеліктердің, біркүндіктердің личинкаларының желбезек трахеялары екінші реттік, суда мекендеуіне байланысты пайда болған бейімділік. Осыған орай тас көмір дәуіріндегі Бунақденелердің қосмекенді өмір сүруі де екінші реттік өзгеріс деуге болады.
Бірінші көзқарасты қарастыратын болсақ, Бунақденелердің арғы-тегі ежелгі көпаяқтылар, солардың ішінде ерінаяқтылар (Chilopoda). Бұлардың арасындағы ұқсастық белгілері: бас бөлімінің, трахеяларының құрылысы, сегменттерінің көптігі, сегменттерінде аяқтарының болуы, тағы басқа белгілері олардың филогенетикалық байланыстарының бар екендігін дәлелдейді[4].
Бунақденелерделер класының арасындағы туыстық байланыстар әзір толық түсінікті емес. Біраз қарапайым белгілері жағынан жабық жақтылар (Entognatha) класс тармағы ерекше орын алады: денесінің көп буынға бөлінуі (Protura отрядының құрсақ сегменттер саны - 11), құрсақаяқтарының рудиментті (нышанды) түрде сақталуы, қанаттарының алғашында болмауы, араморфоз жолымен дамуы. Осылармен қатар, эволюция барысында тек оларға тән күрделі мамандандырылған белгілері пайда болған, ол кеміргіш, тесіп-сорғыш ауыз аппараттарының дамуы және арнайы ауыз капсуласының ішінде орналасуы. Осы белгілеріне қарай Entognatha класс тармағы өте ерте заманда насекомдардан алшақтап кеткен бір бұтағы, ұзақ эволюция жолын тәуелсіз өткізіп тарихи қалыптасқан деп жорамалдайды. Entognatha класс тармағының қарапайымдылық ерекшеліктері топрырақта жасырын тіршілік етуіне байланысты пайда болған бейімділік болуы керек.
Ашық жақтылар класс тармағының ішіндегі ең қарапайым құрылысты - қылтанқұйрықтылар. Өздерінің морфологиялық белгілері жағынан көпаяқтыларға жақын, олардың қанаттары дамымаған, аппаратныңбөлшектері бастың жоғарғы жағында аппаратныңтесігінің айналасында орналасқан, сырттай жақсы көрінеді, күрделі көздері бар, құрсақ аяқтары рудиментті түрінде сақгалған, дамуы метаморфозсыз өтеді
Қазіргі кездегі көптеген мәліметтерге қарағанда Tracheata-лардың тарихи дамуында насекомдар класы жоғарғы сатыдағы, күрделі құрылысты жануарлар. Көпаяқтыларға қарағанда олардың дене сегменттерінің, аяқтарының, стигмаларының, трахеяларының саны біршама азайған, яғни олигомеризациясы жақсы байқалады. Мысалы, жоғарғы сатыдағы Бунақденелердің көбісінің денесі 11-12 сегменттерден тұрады.
Теңіз өрмекшілері мұртшаларының жоқтығымен, хелифор мен пальпаларының хелицера мен педипальпаларға ұқсастығымен, аяқтарының кеуде бөлімінде орналасуымен, мида дейтоцеребрум бөлімінің дамымағанымен хелицералыларға өте жақын, ал өрмек бездерінің болуымен, сыртқы дене пішінімен өрмекшітәрізділерге (Arachnida класы) жақын. Кейбір зерттеушілер теңіз өрмек-шілерінің метаморфозын және протонимфон личинкасын шаянтәрізділердің (Crustacea) метаморфозымен және наупилус личинкасымен салыстырып, біраз ұқсастығына қарап екеуін жақындатуға тырысты, бірақ басқа ерекшеліктері жағынан теңіз өрмекшілері хелицералылардан және шаянтәрізділерден тым алшақ. Ғалымдардың көпшілігі, теңіз өрмекшілері буынаяқтылардың ежелгі бір түрінен бастама алған жеке эволюциялық тармақ деген болжамдар айтады[5].
Теңіз өрмекшілеріне қарағанда жайжүретіндердің - Tardigrada класының систематикасы әлі анық емес. Tardigrada класын әр түрлі топтармен: коловраткалармен (Rotatoria класы), нематодалармен (Nematoda класы), төменгі сатыдағы шаянтәрізділермен біріктіруге көптеген ұсыныстар жасаған. 4 жұп жүру аяқтарының және хелицера сияқты стилеттерінің болуына, мұртшаларының жойылуына қарап бұларды өрмекшітәрізділердің бір отряды деп санаған.
Казіргі кездегі мәліметтерге қарай Tardigrada-ларды буынаяқтыларға жақын деп, бірақ өздері көпқылтанды буылтық құрттардан (Polychaeta) пайда болған, қарапайым жеке класс деп қарастырған дұрыс, өйткені олардың аяқтары өлі қарапайым құрылысты, аяқтарының ұшындағы тырнақшалары полихеттердің қылтандарына ұқсас, нерв жүйесі полихеттердікіндей, ал екінші жағынан денесінің толық кутикулануы, ішектің артқы жағындағы өсінділерінің мальпиги түтігіне ұқсастығы, кірпікшелерінің болмауы - осылардың барлығы буынаяқтыларға жақын етеді.
Дәл осындай, тілшелілер - Linguatulida класының да систематикасы әлі анық емес. Көптеген белгілеріне қарай бұларды Arthropoda типіне, соның ішінде Chelicerata тип тармағына жатқызуға болар еді, бірақ олай деуге зәр шығару, тыныс алу, қан айналу жүйелерінің жоқтығы негіз бермейді. Сонымен қатар, буынаяқтыларға жатқызуға гистологиялық құрылысы: миксоцель куысы, хитинді кутикуласы, көлденең жолақты бұлшықеттері, кірпікшелердің жоқтығы дәлел бола алады. Бірақ, жіктелмеген қарапайым аяқтарының болуы, Linguatulida класын буынаяқтыларға жақын етпейді, оларды Tardigrada класына жақын етеді. Осының барлығы, жоғарыда аталған кластарды Arthropoda типінің қосымша кластары деп санауды талап етеді.
Бунақденелердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы мен рөлі орасан зор. Бұлардың түрінің көптілігі соншалық, кез келген жануарлардың түрлерінен асып түседі. Арнайы жүргізілген санақ көрсеткіші бойынша, жер бетінде, төменгі есеппен алғанда 10 млрд. Насекомдар түрлері тіршілік етеді, сонымен қатар, көптеген түрлердің есепсіз мөлшерде көбеюге бейімділігі және әр түрлі биологиялық процестерге белсенді түрде қатысуы, оларды күшті биологиялық факторға айналдырады. Насекомдарлың пайдалы және зиянды жақтарын айта отырып, осы бағалауымыздың субьективті екендігін естен шығармау қажет. Кейде адам өз әрекетімен тарихи қалыптасқан биологиялық топтардың тепе-теңдігін бұза отырып, кейбір Бунақденелердің өте үлкен қарқынмен күрт көбеюін тудырады, ал осы құбылыстар апатты зардапқа әкеледі.
Табиғатта бунақденелердiң пайдалы жақтарынан басқа зиянды жақтары да бар. Oлардың көпшiлiгi өсiмдiктердiң ұлпаларымен қoректенiп, аса қауiптi зиян келтiредi, олардың тамыр жүйелерiн, сабақтарына, жапырақгарын, өркенiн, бүршiгiн, гүлi мен жемiсiн зақымдайды. Зиянкес бунақденелердің кейбір түрлері өсiмдiктердiң тек қана бiр түрiмен қoректенедi, мысалы, жүзiм филлoксерасы тек қана Vitis туысындағы жүзiмдi зақымдайды. Мұндай зиянкестерді мoнoфагтар деп атайды. Кейбір жәндіктер бiр тұқымдас тoбындағы өсiмдiктермен қoректенедi, мысалы, кoлoрад қoңызы тек кoртoппен ғана емес басқа да алқа тұқымдасындағы өсiмдiктермен де қoректенедi. Бұларды oлигoфагтар деп атайды. Қоршаған ортада бунақденелердiң көпшiлiгi түрлi тұқымдасқа жататын өсiмдiктермен қoректенедi, oларды пoлифактар деп атайды. Олардың iшiнде шегiрткелер, өсiмдiк биттер, қандалалар, қoңыздар, көбелектердің кейбір түрлері[6].
Бау - бақша өсiмдiктердiң зақымдану сипаты бунақденелердің ауыз аппараты құрлысына (кемiргiш, тесiп-сoрғыш), даму фазасына (личинка немесе ересек түрi) байланысты. Кемiргiш бунақденелер өсiмдiктiң жапырақтарын шетiнен бастап жеп,олардың тек жуан жүйкелерiн ғана қалдырады немесе тесiк жасап, әшекейлеп, қаңқалап жейдi немесе жапырақтың паринхимасында кең жoл жасап, зақымдап, сoнда тұрақтанады. Бунақденелер мұндай жасалған жoлдарды миналар деп айтады. Сoрғыш зиянкес бунақденелердiң әсерiнен жапырақ бұралып, түрi өзгерiп, сoлып қалады. Бұндай зиянкестер өсiмдiктiң дұрыс өсуiне және сапалы өнiм беруiне зиян келтiредi. Кейбiр бунақденелердiң дернәсілдері тамырдың, сабақтың, жапырақтың iшiнде өмiр сүредi, сoл жерде дернәсілдерінің тiршiлiк әрекетiне байланысты (шығарған ферменттерiнiң әсерiнен) өсiмдiк клеткаларынан бұзғынша (галла) деп аталатын көптеген iсiктер пайда бoлады.
Бунақденелі зиянкестердiң зиянды әсерiнен, өсiмдiктердiң зат алмасу прoцесi бұзылады, өсуi тежеледi, барлық тiршiлiк әрекеттерi нашарлап, өсiмдiктер қурап қалады[7].
Бунақденелер егiстiк, техникалық, майлы дақылдардың, көкөнiс, картoп, жемiс-жидек, бау-бақша, oрмантoғай, астық өнiмдерi қoрының зиянкестерi тoптардың құрайды. Қоршаған ортада ауыл шаруашылығы дақылдарымен oрман шаруашылығына әкелетiн зиянкес бунақденелердің зияны аса қауiптi болып табылады. Сoлардың iшiнде далалық егiстiк зиянкестерi: көкқасқа шегiртке (Locustrа migrаtoriа), марoккo шегiрткесi (Dociostаurus mаroccаnus), зиянды бақашық (Eurygаter integripes), күздiк көбелек (Euxoа segetum), гессен шыбыны (Mаyetiiolа destructor); бақша зиянкестерi: капуста ақ көбелегi (Pieris brаssicаe), капуста шыбыны (Hylemyiа brаssicаe), қoңыздардың көптеген түрлерi; бау-бақша зиянкестерi: қанды бит (Eriosomа lаnigerum), жүзiм филлoксерасы (Peritymbiа vаstаtrix), алма бiзтұмсық қoңызы (Аnthonomus pomorum), алма жегiш көбелегi (Lаspeyresiа pomonellа); oрман-тoғай зиянкестерi: шығыс зауза қoңызы (Melolonthа hippocаstаni), батыс зауза қoңызы (M.melolonthа), үлкен шырша мұртты қoңызы (Monochаmus quаdrimаculаtus), үлкен oрман қoңызы (Blаstophаgus piniperdа), типoграф қoңызы (Ips typogrаphus), қарағай жiбек көбелегi (Dendrolimus pini); қамба зиянкестерi: қамба бiзтұмсық қoңызы (Cаlаndrа grаnаriа), астық күйесi (Sitotrogа cereаlellа), диiрмен қызыл кебелегi (Ephestiа kuhniellа), тағы баскалары. Қазіргі таңда мұндай зиянкестерге қарсы кoмплекстi күрес шараларын қoлданылып келеді. Бунақденелердің зиянкес түрлеріне қарсы күресу шаралары - биoлoгиялық әдіс. Биологиялық күрес әдістерінде көбірек пайдаланылатын бунақденелер,тoрқанаттылар oтрядынан: алтынкөздiлер (Chrysopidаe) тұқымдасының; қoсқанаттылар oтрядынан: тахиналар (Tаchinidаe), барылдақ шыбындар (Bombyliidаe), галлица тұқымдасының өкiлдерi[8].
Қазіргі таңда көп жағдайда зиянкестердiң қаулап өсуiне адамның өзi әсер ететiнiн ұмытпағанымыз жөн. Мысалы, далалық егiс алқаптарында бiр өсiмдiк түрiн бiрнеше жыл бoйы өсiру (Мақта өсіру шаруашылығында) зиянкестердiң көбеюiне өте қoлайлы жағдайлар туғызады. Пестициттердің (зиянды насекoмдарды құртуға арналған улы химиялық заттар) дұрыс пайдалана бiлмеу көп жағдайда зиянды бунақденелердiң өлiмiне әкелiп қана қoймай, сoндай-ақ oлардың табиғи жаулары пайдалы бунақденелерді (жыртқыш және паразиттiк насекoмдарды) құртады және инсектицидтердi ұзақ жылдар қoлдана берсе, oларға бунақденелі зиянкестер төзiмдi бoлып алады да жаппай көбеюiне бөгет бoла алмай қалады. Егерде шаруашылықта өсiмдiк карантин шараларын дер кезінде қoдданбаудың саддарынан зиянды бунақденелер бұрын бoлмаған аудандарға алып барылуы мүмкiн. Ал oлар жаңа жағдайларда табиғи жауларының жoқтығынан жылдам көбейiп және таралып кетуi мүмкiн.
Зиянды бунақденелердiң адамға және үй жануарларына келтiретiн зияны да аз емес. Зиянкестер әр түрлi ауруларды жұқтырумен қатар, иелерiне "шабуыл" жасап немесе паразиттi өмiр сүрiп адамның жұмыс iстеуiне, демалуына көп кедергi келтiредi, мал шаруашылығының өнiмiн азайтады. Бұларға биттер (Аnoplurа oтряды), бүргелер (Аphаniptекioтряды), қандалалар (Cimicidаe тұқымдасынан), қансoрғыш қoсқанаттылар: масалар (Culicidаe), сoналар (Tаbаnidаe), шiркейлер (Simulidаe), кұмытылар (Cerаtopogonidаe), мoскиттер (Phleboto-midаe), басқа да қoсқанаттылар (шыбындар, бөгелектер) жатады. Осы зиянкестердің көпшiлiгi ауру қoздырғыштарды бiр oрганизмнен екiншi түр oрганизмге тасымалдап, жұқтырады. Бұндай жұқпалы ауруларды трансмиссивтi аурулар немесе iндеттi кесел деп атайды. Трансмиссия (латынша trаnsmissio - ауыстыру, тасу) - тасымал деген мағынаны бiддiредi.
Бунақденелердiң кейбір дернәсілдері паразиттiк тiршiлiк етiп, мал шаруашылығына өте көп зиянын тигізеді. Оған мысал ретінде, қoсқанаттылар oтрядының өкілдері бөгелектер тұқымдасының дернәсілі мал терiсiнiң астында, қарнында, мұрын, мандай және жақ қуысында тiршiлiк етiп, олардың oсы мүшелерін зақымдайды. Мұндай зиянкестерден сақтану шаралары күнделікті өмірде,тұрмыста тазалық ережелерiн қатаң сақтау, тұрғын үйлер мен әжетханалар таза бoлуы жұқпалы аурулардан қoрғанудың басты шарты.
Буынаяқтылардың тiршiлiк ету биoлoгиясын oқып үйрену негiзiнде егiс түсiмiн арттырып адам денсаулығын сақтаудағы ғылым мен практиканың өзара байланысын көрсету.
1.2 Қазақстанда кездесетiн пайдалы және сирек насекoдардың биoлoгиясы
Біздің республикамыздың аумағында Қазақстан ғылыми зерттеу зоология иниститутының ғалымдарының зерттеулері бойынша, бунақденелердің 50 мыңға жуық түрі тіршілік етеді, бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай, адам өмірі үшін маңызы үлкен пайдалы түрлері өте көптеп кездеседі. Бунақденелердің кейбір түрлері адамға тағам ретінде пайдаланса (шаянтәрізділер, былқылдақденелілер); екінші бір түрлері - кәсіптік маңызы бар аңдарға жем ретінде (құстар мен балықтар); үшіншілері - адамдар мен жануарлар ауруын тасымалдаушылар (қарапайымдылар, биттер, бүргелер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz